Si kthehen ndodhitë në lajme?

-- nga Gëzim Mekuli, Oslo

"The New York Times" gazete amerikane më reputacion ka një sllogan: "Të botohet cdo lajm që është me vlerë". Por si "shndërrohet" një ndodhi në lajm? Kur ndodhia ka vlerën e saj që ajo të botohet në një gazete? Më qindra lajme nga e tërë bota vërshojnë zyrat e redaksive gjermane, angleze, italiane, norvegjeze…etj; E tërë kjo që më parë është e paraseleksionuar dhe "paravlerësuar" se cka është për t’u lejuar të ”lind” si lajm, e cfare jo.

Këtu, parasëgjithash, kemi të bejmë me një "zgjedhje të lajmit", e jo me atë së cfare vërtet është më vlere/rëndesi. Redaktorët e gazetave dhe te mediave elektronike bejnë, përsëri, reduktimin e materialit të lajmeve. Këtu shtrohet pyetja: Në cfarë kriteriesh bëhet seleksionimi i lajmit nga gazetaret?

Një tentimsqarimi, se kur gazetarët e konsiderojnë një ndodhi si të vlefshme, e bartë dhe kristalizon teoria-e-vlerës së lajmit: Jo zgjedhja subjektive e gazetarëve por, vetitë objektive të ndodhive, vendosin se cfare do të publikohet në gazetë e cfare jo. Prominenca, Elita dhe Negativiteti, janë sipas kesa teorie aspektet determinuese që e bejnë një lajm "tërheqës, simpatik" dhe "interesant" për gazetarinë.

Fillimi i gjurmimeve të vlerës së lajmit

Qysh në vitin 1922, amerikani Walter Lippmann, në librin e tij "Public Opinion" (opinioni publik) lanson tezën se: "realiteti" për shkak të komleksitetit të tij nuk ka mundësi që plotësisht të "kuptohet" e as të ndërmjetësohet. Edhe lajmet që botohen në gazetat nuk janë të afert me realitetin. "Gjithe reporterët e botës, po edhe sikur të punonin me orë të tëra, nuk do të munden të dëshmojnë për nodhitë e botës. Dhe asnjeri prej tyre nuk ka mundesine që të jetë në të njëjten kohë më shumë se në një vend..." , shkruante Lippmann. Edhe vet ajo së cka reporterët e konsiderojnë si të vërtet, nuk ripasqyrohet e transportohet tërsisht e besnikërisht. Sipas Lippmann, lajmet, shumë tëpër, përpunohen nga seleksionimi dhe interpretimi i gazetarëve. Një gazetë sjellë vetëm pjesëza stereotipe nga ”realiteti i botës”.

Atëhere cilat kritere duhet të plotësojnë ndodhitë, që gazetarët të "turren" që nga ato të "krijojnë" e ”transportojnë” lajmin? Sipas tij "celësi" gjindet në shprehjen "news value" (vlera e lajmit). Më këtë shprehje kuptojmë vecoritë dalluese të ndodhive, vecori që ngrisin mundësin e lansimit të tyre si lajm. Vecoritë që determinojnë vlerën e lajmit sipas tij do të ishin: Hapsira e afërt, Prominenza, Sensacionalizmi, Formësimi, Zgjatja, Relevanca, Dëmet, Përdorja, Struktura si dhe pashmangshëm ndikimi politik e institucional i shtetit. Nëse një ndodhi ka vecori të tilla, mundësia është reale, që ajo të „shëndërohet e shkrihet“ në lajm. Ky lloj themeli bazë përdoret sot në SHBA si doracak për shkollimin dhe aftësimin e gazetarëve. Gjatë “ndërtimit” të lajmit paraqiten zakonisht edhe faktore të tjerë: Aktualiteti, Afërsia, Anormaliteti, Konflikti dhe Domëthënia.

Shumë ekspertë të shkencave te komunikacionit "kanë rrespekt" për këto faktorë detërminues të lajmit, duke pranuar se, mu këto, mëgjithatë, janë edhe detërminues të seleksionimit të lajmeve nga vetë gazetarët.

Fillimi i gjurmimeve europiane

Norvegjezi Einar Östgaard (Ëstgor), në mesin e viteve të 60-ta, shtroi pyetjen: përse në fushën e lajmit ndërkombëtar nuk ka ”free flow of news” (rrjedhje të lirë të lajmit). Östgaard që më parë kishte mbledhur analizat përmbajtësore dhe kishte ardhur në përfundim se, në tërë botën ka “shtrembërime” dhe ”defekte” gjatë rrjedhjes së lajmit. Ai tentoi që të sistematizoje shkaktarët e ”shtremberimit” dhe ”defektit” të lajmit: Përpos faktorëve ekstern (të jashtëm) si, censura politike apo presioni ekonomik, ai ”fajësonte” edhe disa faktorë intern (të brendshëm). Sipas bindjes së tij, disa ndodhi përmbajnë aspekte e karakteristika të vecanta, që ”zgjojnë” interesin e gazetarit.

Aspekti i parë dhe detërminues është SIMPLIFIKACIONI (thjështëzimi). Simplifikacioni paraqet tendencën e mediave, që mundësisht të ndërmjetësojnë dhe lansojnë ”të rejat me përmbajtje të thjeshtë, të lehtëkuptuar dhe jokokecarëse”. Kjo tendencë të drejton aty, ku gazetarët parapëlqëjnë dhe favorizojnë lajmet e ”thjeshta” kundrejt atyre ”komplekse dhe kokëcarëse”; duke patur ”mbioreks” që dukuritë komplekse e të pazgjidhura të shoqërisë, vazhdimisht, të thjeshtëzohen e të ”nëncmohen” pambarimisht.

Në hapsirën tonë Shqiptare shumë, tragjikisht shumë, kemi simplifikacion të lajmeve. Ne lajmet e mediave shqiptare ”problemet” dhe vështirësite e pazgjidhura politike, ekonomike e sociale fshihen, mbulohen dhe perzbukurohen, sikur te mos ekzistonin fare! Shembull: Opinionit publik shqiptar nuk i tregohet e vërteta se kush janë ata faktorë politikë dhe ekonomikë (kombëtarë e ndërkombëtarë) që janë duke ”luajtur ruletin rus” me fatin politik të popullit të okupuar shqiptar, të ish trojeve të pushtuara Jugosllave...; Opinionit publik mbarëshqiptar i ”heshtet” e vërteta e hidhur se, c’farë është duke ndodhur me aspektin juridik të Kosoves, ...simplifikacion që ”përdhunon”, ofendon, grimcëzon dhe tjetërson një popull!?...

Aspekti tjeter sipas Östgard është tendenca dhe ”turrja” e mediave në SENSACIONALIZËM. Mediat provojnë që nga ndodhitë me përmbajtje dramatike dhe emocionale të ngjallin interesim dhe alarm tek opinioni. Kjo do të prekte të ashtuquajturat „soft news“ (Lajmet e buta) si: kuriozitetet, fatkeqësite, dukurite shoqërore e politike, si dhe të ashtuquajturat „hard news“ (Lajmet e forta) sic janë konfliktet dhe krizat në rafshin kombëtar dhe atë ndërkombëtar.

Shembull: Mediat shqiptare lansojnë me pompozitet ”lajmin” se filan politikani u shpreh "për pavarësi" dhe për inkuadrim në NATO, e në anen tjetër "harrojnë" apo mbrojnë (duke mos bërë gazetari hulumtuese e kritike) mospunën, diletantizmin, paaftësinë dhe joprofesionalitetin e tyre politik. Këto janë lajme të gazetarisë klasike sensacionale, gazetarisë që tenton të jetë gjithmone e para: në politikë, ekonomi e profit. Jo rrallë, ”pavetëdijshëm”, gazetaria sensacionale ”njollos dhe përbalton” nderin e individit dhe me këtë edhe të politikave të shëndosha kombëtare...

Bazuar në aspektet e lartëcekura të shkencëtarit Östgaard duket se, mediat, së pari, synojnë që të përforcojnë dhe „sundojnë“ rëndësinë e veprimeve dhe sjelljeve individuale të udheheqësve politikë dhe të „kombeve elite“. Së dyti, mediat masive synojnë të paraqesin, ndërmjetësojnë një botë plot me konflikte dhe luftëra. Dhe në fund lindë dyshimi se mediat ushqejnë dhe përkrahin idetë, për një botë të ndarë në kombe më „rëndësi të madhe" dhe kombe me „rëndësi të vogë"!