Deficit etik në mediat shqiptare

-- nga Gëzim Mekuli, Oslo

Kur e ndjek debatin publik për mediat, fiton përshtypjen se përdorimi i drejtë a i gabuar i informacionit është çështje shije e kënaqësie subjektive. Deshirohet qe kjo teori te jete e gabueshme dhe jo e qëndrueshme, por në lidhje me këtë "fenomen" lindin ca pyetje:

Janë të trajtuara zonat rurale dhe fshtarët dardanas në mënyrë të besueshme, të meritueshme dhe të drejtë nga media? A mos ndihen, shumica e "konsumuesve" shqiptarë, të pafuqishëm kundrejt industrisë së shumfuqishme mediale? Dhe në rast se po, përse ndodh kjo? Përjashtohen njerëzit e rëndomtë nga kornizat mediale, apo media është forum e kuvend ekskluziv për "elitën", partiakcinjet dhe "profesionistët?".

Egzistojnë, realisht, interese në mes industrisë përfituese mediale, shoqërise, dhe konsumatorit medial? Apo, mos është kjo, vetëm, "Një Mashtrim i Madh?". Nëse egzistojnë konflikte e "fërkime" interesash ndërmjet këtyre taborreve, atëherë cilat do ishin pasojat?

Tashmë dihet, se mediat afruan dhe bashkuan njerëzimin në një hapsirë qe shpesh trajtohet edhe si "fshat global". Por, a i pranojmë ne me respekt, shtytje pozitive dhe nderim ato që i hasim në këtë "fshat global"? Në këtë botë të ngushtuar, prezentohet si duhet e kënaqesisht "bota shqiptare" përmes mediave? Apo mos janë duke u nëçmuar, "varrosur" e nënvlersuar tradita dhe norma jonë e pasur kulturore shqiptare?

Në aspektin tjetër, atë intern, pyetjet janë po aq të përflakura. Si ndikohemi vetë ne nga mediat tona? Jemi bërë më të qetë e më të orientuar, apo më të ngatërruar e me të pasigurtë? Programet televizive krijojnë kontakte të mira, dialogje dhe tolerancë, apo të kundërtën e tyre dhe pasiguri sociale?

Nuk mjafton që programi të jetë nga teknikisht i mirë. Interesi i etikës mediale është që programet dhe llojet tjera të prodhimit medial, të etablojnë një lidhje të drejtë, të sinqertë dhe me përgjegjësi në mes individëve e grupacioneve që kanë vlera dhe pikëpamje të ndryshme etike. Pyetja nëse mediat krijojnë mirëkuptim apo ngatërim është esenciale për etikën mediale, sot.

Në programet politike faktet dhe vlerësimet duhet të veçohen qartë nga njëra-tjetra. Gjithashtu edhe sistemi politik duhet të pasqyrohet në atë menyrë, që opinioni publik të ketë matërial të mjafueshëm për konkluzione e qëndrime vetanake. Në politkën e brendshme, tonet dhe përmbajtja në programet politike duhet të jenë të atilla, saqë ato mos të ngatërojnë e hutojnë në vend se të spjegojnë e kthjellojnë. Programet politike janë të rëndësisisë së veçantë, e njëkohësisht të vështira, dhe mundësia për të tregtizuar me to, si në shërbim të lajmeve, poashtu edhe me reportazhe speciale, është shumë e madhe. Shtrohet pyetja, a jemi ne vigjilentë kur na serviren agjendat e kamufluara "partiake" ne vend te atyre politike?

Nëse ndodh diçka e madhe dhe e papritur në afri, e njerëzit fillojnë të rrëfejnë rreth ndodhisë, ne me lehtësi mund të konkludojmë se egziston një lidhshmëri e pastër në mes të ndodhisë dha asaj që na rrëfehet. Por në lajmërimin nëpërmjet medias masive, kjo lidhshmëri racionale ndodh rrallë. Lajmet nga vendet e largëta depërtojnë gjerë te recipicienti nëpër agjensi e kultura të ndryshme. Në rrugë e sipër, ndodhitë e ndërlikuara shkurtohen e thjështëzohen, shpesh herë deri në kufi të ndryshimit.

Thjështëzimi e ndryshimi i lajmeve mbase nuk është i qëllimshëm, por me qëllim që "të përmblidhet" ca thelbi. Puna është, se si të bëhet kjo ngjeshje e informacionit. Në rastin tonë, ky thjeshtësim p.sh. i godet sot shqiptarët si kolektiv; mjafton që dikush të shikojë shtrembër në drejtim të minoritarëve dhe "plase sherri"... Shtrohet pyetja, a kanë bërë sa e si duhet mediat tona për ta nuancuar rrëfimin e ngjeshur medial, apo e kanë përvetësuar edhe ato imazhin që ekziston në thjerrëzat e teleskopëve medialë të agjencive ndërkombëtare? Apo, më saktësisht, cili është orientimi bazë i mediave tona: ta plasojnë në botë rrëfimin tonë autentik, si dëshmitarët më adekuatë e me ankorim specifik lokal, apo kanë zgjedhur të kundërtën, të na "i shpërlajnë trutë" neve me imazhin e turbullt që ekziston për ne në botë - e që shpesh herë ndikohet prej konsideratave të atjeshme politike?

Është e njohur që mediat mund të "zvogelojnë" e "varrosin" ndodhi e akte të rëndësishme me heshtjen e tyre djallëzore, dhe e kundërta, të krijojnë, po qe se është nevoja, sensacione botërore nga paksend. Sot kemi ardhur deri atje, sa as një luftë s'është luftë nëse s'pasqyrohet e "transportohet" në CNN. Është mëse e qartë se një gazetar dhe gazetare e ndershme nuk mund të tregojë mbi çdo gjë që ndodh në një rrëfim - secili duhet të seleksionojë. Në një vërshim informacionesh nga hapsira e afërt dhe ajo e largët gjeografike, duhet të ekzistojë një përzgjedhje lajmesh. Nuk eksiston ndonjë recetë për ketë problem, se ç'duhet të vendoset për rendin e ditës, e ç'jo. Ndoshta do të duhej, vetëdijshëm, që të parapëlqëhet edhe vendosja e lajmeve të mira në agjenda.

Përditshmëria jonë informative më tepër është e ngarkuar nga krizat dhe konfliktet. Në vitin 1975, UNESCO doli me qëndrimin se liria e të shprehurit është duke u keqpërdorur, dhe kjo është duke "ndotur kulturën lokale". UNESCO përkufizoi se: "kulturat, mu si individët, kanë një lloj të drejte për pacënueshmëri të "jetës private".

Kjo vlen mbase aq më tepër për ne, pasi ne, si kolektiv, s'i kemi në dorë agjendat e mediave tona: Ato sundohen nga financierët e jashtëm, e nga interesat e një grushti të kufizuar të xhentëlmenëve redaksionalë. Kush nga populli ka mundësi që të kyçet në media për t'i shprehur e thënë mendimet e hallet e veta sinqerisht? Qeveria, partitë politike, gazetarët dhe gazetaret, VIP-personat (të cilët për arsye të ekonomisë së pasur dhe arsimimit "të lartë" kanë shumë ndikim në industrinë mediale), këta po; por njerëzit "e thjeshtë" jo që jo!

Pse do të duhej ndryshuar kjo?