EFEKTE TË KONTRASTEVE POETIKE

-- nga Ilir Seci, Korrik 2003

Lidhur me dy librat me poezi të Gjekë Marinaj, "Mos më ik larg" dhe "Infinit", botuar nga Shtëpia botuese "LSHA", 1995 dhe "Marinaj Publishing", 2000.

Poeti Gjekë Marinaj u bë i njohur në letrat shqipe, falë një poezie, e cila i dha famë të menjëherëshme saqë e detyroi të largohej nga vendlindja, nga frika e ndëshkimit, për shkak të konsekuencave që pasonin në Shqipërinë e asaj kohe. Bëhet fjalë për poezinë "Kuajt", të botuar në gazetën "Drita", në vitin 1990, e cila kishte nëntekste të theksuara kundër regjimit diktatorial. Që nga ajo ditë, poeti emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku jeton edhe sot, duke ndjekur një model tjetër jetësor, por gjithësesi, ai mbetet një ndjekës besnik i modeleve të një poezie moderne.

Botimi dhe suksesi i asaj poezie (sukses të cilin do ia kishin zili edhe poetët më të afirmuar), ishte edhe një detyrim dhe shtysë në kërkimin e mëtejmë të pasionit poetik, duke dashtë të bindë secilin lexues, se "Kuajt" nuk ishte një poezi e rastit, apo "magnetizim" i përkohshëm poetik, i imponuar nga situata shabllone e atyre viteve.

Marinaj meton me këta dy libra të na thotë, se është ai poeti, i cili e ka tejkaluar poezinë e njohur në kërkimet e tij poetike, duke e arritë atë që çdo krijues ka synim, përsosjen e mjeteve shprehëse në artin e vet, mprehjen e tyre deri në elaborim të plotë - akt ky që është krejt individual, dhe që çdo krijues i mirëfilltë e realizon në mënyrën e vet. Në rastin e Marinajt, ne kemi të bëjmë me një poet të lindur, që kërkon me këmbëngulje të dalë nga niveli i krijimtarisë vargëzuese, bazuar në shqisën e lindur e të kultivuar dhe duke thelluar njohjet e tij mbi poezinë e botën në tërësi. Poeti e ka arritur këtë më në fund, dhe dy librat e tij e dëshmojnë këtë më së miri.

PERPUNIMI I TEMAVE
Poezitë e Gjekë Marinajt në të dy librat e tij, i qasen me sukses temës poetike dhe jo vetëm kaq; aty arrihet mishërimi i cilësive poetike, siç janë ato artikulative dhe semantike. Me të parën nënkuptohet aktualiteti i idesë me leksikun, strukturën e vargut. Me të dytën lidhet kuptimi i poezisë, sasia e ideve, masa e kuptimit, mesazhi dhe referencat. Këtu poeti arrin të përftojë një cilësi të re, pasi vlera e poezisë së tij nuk qëndron vetëm në tematikë, por pikërisht në mënyrën e trajtimit të temave. Poeti nuk zgjedh gjithmonë një temë të madhe, që të ketë sukses të lehtë, por ai prek çdo lloj teme, dhe falë cilësive të sipërpërmendura, ai arrin artin në këtë mënyrë:

"Duroj gjithçka duhet duruar në këtë jetë;
dhëmbjet që ndjejnë nënat gjatë një lindje,
cicërimat ndjesëkërkuese të zogjve para të vegjëlve,
të qarën e foshnjës nga shfaqja e dhëmbëve,
apo ngjeshjen e pluhurit pas fytyrave të djersitura."

Teksti poetik në poezitë e Marinajt shfaqet si shembull ku sintetizohen dy prirje: teksti si një përshkrim poetik i realitetit, i cili kalon nëpër një proces të atillë, ku faktet e përceptuara i nënshtrohen pranimit të poetit, seleksionimit subjektiv dhe riprodhimit si art, që nuk i largohet krijimit të një logosi, i cili që në fillim përkon me modelin poetik, ku gërshetohen semantizimi i titullit me semantizimin e figurës, semantizimi i ritmit me harmoninë e formës aludive të idesë, dhe ideja konkrete në anën tjetër. Pra, si rrjedhojë e tipit të parë të prosedeut poetik, është stili përshkrues e egzakt, sa i përket strukturimit të temës poetike. Poezitë e tipit tjetër shquhen me kohezionin e planit semantiko-figurativ, me reduktim të sintaksës, që ka si rezultat mundësinë e transfromimit sa më të dendur, apo preokupimit në njësi sa më të pakta leksikore. Kur bëjmë fjalë për poezinë e stilit kolokvial, teksti i tillë, të folurit poetik, i afrohet më shumë burimeve të së folmes së përditshme, duke eleminuar në këtë mënyrë mbingarkesën e shprehjes, me ç'rast arrin të thjeshtojë ndjeshëm komunikimin me lexuesin:

"Ç'mu dhimbs sot mëngjesi
paska djersirë vesë
nga mundimi për të lindur
Diellin e madh..."

EFEKTET E KONTRASTEVE
Poezitë e Marinajt dallojnë në dy karakteristika dominuese: substancialiteti i imagjinatës poetike dhe referencialiteti që lidhet me dukuri konkrete, shpesh edhe nga rrafshi jetësor me burimësi sociale. Këtë koncept mund ta shohim edhe nga titulli, i cili në të dy rastet i përgjigjet përmbajtjes, por edhe shpreh konceptin kryesor, që ndjek autori në sajimin e poezisë. Cilat janë atëherë efektet e imagjinatës substanciale të poetit?
Poezia e Marinajt dallohet për trajtimin e disa preokupimeve obsesive, ndër të cilat është edhe vendlindja, dhe ambienti ekzistencial i njeriut në tërësi. Këto tipare i ndeshim në të dy librat.

"Libri si peshqesh nga prindërit" është një titull nga libri i parë "Mos më ik larg", ndërsa poeti evokon kujtime nga jeta e vet në vendlindje. Kurse një shembull i daljes në paradigma ekzistenciale është poezia tjetër e librit të dytë "Infinit", "Afro-amerikanët":

"E sotmja e zeshkaneve sillet si pështymë në ajër
mbi fytyrat tona
dhe s'di mbi cilën të bie"

Këtu shihet, se substancialiteti i imagjinatës poetike shfaqet nga materia, elementarizmi natyror, format themelore të saj, dramat dhe konfliktet bazë të botës në tërësi, të cilat poeti i përgjithëson, duke i marrë edhe mbi vete, si pjesëtar i këtij planeti. Me shtysa të tilla, poeti e fut imagjinatën e përgjegjëshme në veprim, ku një përgjegjësi e tillë shfaqet edhe tek poezia tjetër "Vajza arabe", duke e paraqitë kështu edhe përgjegjësinë e poetit mbi botën.

Prirja nga substancialiteti, nga natyra e gjërave, nga elementariteti i jetës, bën që poezia të manifestohet si një induksion e deduksion, e jo thjeshtë si veprim i logjikës abstrakte, me shumë si imazhe, si peisazhe që i ngjyros vetë poeti. Poeti ka ndërruar ambient, nga vendlindja është zhvendosur në një tjetër skaj të globit, dhe aty ai nis e shpalos individualitetin e tij, problemin e lidhjes me një ambient tjetër, që e bart kuptimin e identitetit të tij shpirtëror, madje edhe social e nacional. Pikërisht, kalimet e tilla nga një mjedis në tjetrin, Marinaj i konfiguron edhe në artin e vet, kur bën kalimin nga ambienti në qënie. Pra, kufiri i diferencimit të vetëdijes nga forma elementare, është zona më e preferuar tematike, është problemi qenësor, që aktualizohet posaçërisht, kur dihet se nuk kemi të bëjmë me një ndëthurje të raporteve njeri-univers, duke mos veçuar këta nga njëri-tjetri:

"Toka sillet e hutuar viseve të poetit
shpreson, mbahet që të mos bjerë...
Bri tij
ajo lumnon më shumë se zeroja pas njëshit,
ndjehet më e sigurtë se jeta pranë vdekjes."

Shihet pra që poezia e këtij poeti është sublimacion i emocioneve dhe fiksim i gjendjeve e fenomeneve të botës në tërësi. Thellësia e mendimit, ideja e fshehur nën leksikun e shtruar, nganjëherë edhe të zakonshëm, janë tipare dalluese të cilat padyshim, janë rezultat i imagjinatës substanciale të poetit. Dallohet një konstante në krijimtarinë e Marinajt, poeti është më shumë pasues i linjës së F. Sosyr, për një "ekonomizim të shprehjes", që e bën një poezi përherë e më të përsosur, dhe nga libri i parë në të dytin, ne dallojmë shtimin e kësaj cilësie, gjë që gjendet pak ndër krijimet e sotme, pasi kjo kërkon njohje e thellim të mëtejmë të njohurive në këtë fushë. Preokupimet me bazë origjinën, ato që lidhen me diçka, që për poetin ka një peshë të jashtëzakonshme, janë privilegj i pak poetëve.