ISLAMIZIMI DHE KRIPTOKATOLICIZMI (LARAMANIZMI) I SHQIPTARËVE

-- nga Dr. sc. Ante KEGRO, CRO - 10000 Zagreb

(Nga promovimi i librit: Dr. Shan ZEFI, Islamizacija Albanaca i fenomen ljaramastva tijekom stoljeca (XV. - XX.). Prijevod: Ivica Colakovi. Albanska Katoli-ka Misija, Zagreb 2003., fq. 318)

Vepra me këtë titull është përndryshe përkthimi i librit nga gjuha shqipe Islamizimi i Shqiptarëve gjatë shekujve (XV-XX). Arsyet e islamizimit dhe qëndrimi i Kishës ndaj kësaj dukurie, i publikuar në vitin 2000 nga shtëpia botuese katolike "Drita" në Prizren, Kosovë. Libri është fryt shumëvjeçarë i hulumtimeve të autorit që i ka bërë gjatë kohës kur ai ka qëndruar në Universitetin Papnor Urbaniana në Romë, ku në bazë të tyre, më 11 dhjetor 1992, ka mbrojtur tezën e doktoraturës, me titull: Ricerca storico-giuridica sull`islamizzazione e laramanizzazione degli albanesi (dal XV al XX sec.)

Autori i kësaj vepre është shqiptar nga Kosova, i lindur me 1959 në Dunav të Gjilanit, edhe vetë me prejardhje laraman (kripkatolik), kancelar dhe vikar i gjyqit i Ipeshkvisë së Kosovës. Është autor i dhjetra artikujve dhe punimeve shkencore-hulumtuese dhe publicistike, kryesisht nga historia kishtare shqiptare.

Dr. Shan Zefi në 188 fq. të këtij libri ka prezentuar rezultatet e hulumtimeve të veta për një çështje sot tejet të ndërlikuar e të ndjeshme të islamizimit dhe të laramizmit të shqiptarëve. Librit i paraprijnë burimet dhe literatura e publikuar dhe e pa publikuar, të cilat i kanë shërbyer autorit për ta shkruar këtë libër shumë të vlefshëm. Në fund është e përcijell më një përmbajtje të thukët prej dhjetë faqësh në gjuhën angleze (fq. 189-197), me faksimile të dokumenteve origjinale (fq. 129-305), me dhjetë harta historike (fq. 307-316), dhe shënime për autorin. Libri ështi rezultat i hulumtimeve të akteve të koncileve ekumenike dhe atyre kombëtare shqiptare, relacioneve të shumë (argji)ipeshkvijve, priftërinjve, misionarëve dhe shumë akteve të tjera të ruajtura në Akrivin Sekret të Vatikanit (Archivio Segreto Vaticano), në Arkivin Historik të Kongregatës për ungjillizimin e popujve - Propaganda Fide ( Archivo storico della Congregazione per l`evangelizzazione dei populli), dhe në arkivet katolike në Kosovë etj.

Në bazë të këtyre burimeve, si dhe rezultateve të hulumtimeve të shumta të autorëve të ndryshëm, dr. Shan Zefi me veprën e vet dukshëm e bënë të qartë fatin tragjik të popullit shqiptarë në kohën pesëshekullore të okupimit otoman, nga perspektiva shqiptare katolike dhe perëndimore. Gjithësesi, studimi do të ishte më i kompletuar e më përmbajtësor po të studijohet e njëjta çështje nga perspektiva shqiptaro-islamike, përkatësisht nga perspektiva osmanljinjve në bazë të burimeve osmane. Shpresojmë se shqiptarët kanë shkenctarë të kualifikur për hulumtime të këtilla.

Vepra e dr. Shan Zefit, Islamizimi i shqiptarëve dhe fenomeni i laramanizmit gjatë shekujve (XV - XX), është e komponuar në katër pjesë. Në pjesën e parë shtjellohet rrënjësimi i krishterimit në hapsirën shqiptare dhe në fqinjësi, si dhe organizimi kishtar (ilir) shqiptarë. Në pjesën e dytë, e cila bashkë me të tretën e përbëjnë thelbin e librit, shtjellohet problemi i islamizimit të shqiptarëve. Pjesa e tretë i kushtohet kriptokrishterimit (laramanizmit) të shqiptarëve, derisa në pjesën e katërt jipet qëndrimi i Kishës Katolike ndaj fenomenit të të laramanizuarve dhe të islamizuarve shqiptarë. Është e natyrshme se autori e ka qëndrimin e vet ndaj këtij fenomeni në përputhshmëri me frymën e Kishës Katolike.

Shtrohet pyetja, a ka vepruar drejtë autori kur Ilirët dhe Dardanët i ka konsideruar si paraardhës të Shqiptarëve. Gjithësesi, përkundër një doze të kujdesit objektiv, mendoj se ka vepruar drejtë. Tanimë është e njohur se, shumë shkenctarë, fillimisht paleontologë, etnologë, arkeologë, historianë dhe shumë të tjerë theksojnë se, përveç Helenve(Grekve), në juglindje të Europës, i vetmi popull autokton është populli shqiptarë. Shqiptarët, kryesisht, prejardhjen e tyre e trashigojnë nga popullata paraantike ilire, dardane dhe dekomeziane. Përveç emrit që e trashigojnë prej njërit nga fiset më të vogla ilire (A l b a n o í-Albanoi), të cilën Klaudie Ptollomei (shek. 2 pas K.) e vendos në pjesën e sotshme veriore të Shqipërisë, në këtë mëson edhe ngjajshmëria e gjuhës shqipe me gjuhën ilire, thrake dhe dekomeziane, por edhe rezultatet e hulumtimeve paleolingvistike, etnologjike, arkeologjike, historike, gjenetike dhe të tjera. Këtu është mirë të theksohet se këtë të vërtetë, me rastin e formimit definitive të Memorandumit famkeq të Akademise Serbe të Shkencave dhe Arteve (të cilën kam pasë rast ta shoh personalisht, sa isha veprimtarë i ASHABH në Sarajevë), në të njëjtën Akademi të shkencave dhe arteve në Beograd, ka qenë e detyruar ta pranoj edhe profesoresha e Fakulltetit Filozofik të Beogradit, si dhe eksperti i njohur për antikën greko-romake Fanula Papazoglu (1917-2001). Ja çfarë thotë profesoresha: " Nuk përjashtohet se kjo popullatë (Dardanët, vër. A. ?) e ka mbijetuar periudhën e pushtimeve barbare dhe invadimeve të mëdha, veçenarisht në vendet e vogla të urbanizuara, dhe që ka hyr në mesjetë me emër të ri Shqiptarët." "Il ne faut pas donc exclure la possibilité que les Dardaniens qui ont échappé à la romanisation aient aussi survéu les migrations slaves et qu`ils aient fait leur apparition dans le Moyen âge sous le non d`Albanias."

Pjesa më e vlefshem e kësaj vepre, që besoj se do të pajtohemi të gjitha që e kami patur në duar, është pjesa e dytë dhe e tretë të cilat, mund të thuhet, e përbëjnë një tërësi. Në këto pjesë autori e shtjellon procesin tragjik e shpeshherë të dhunshëm të islamizimit të shqiptarëve, përkatësisht mënyrën origjinale të luftës për mbrojtjen e krishterimit në mënyrë që të pranohet islamizmi vetën në formën e jashtme, përkatësisht inkuadrimi në format e jashtme në shoqërinë muslimane, kurse në brendësi të mbeten në fenë e vjetër - krishterim (katolicizëm). Është në pyetje laramanizmi, përkatësisht kriptokrishterimi, saktësisht kriptokatolicizmi. Më të drejtë mund të themi se ky fenomen është specificum shqiptar apo species sui generis, siç e cek edhe vetë autori, dhe është gati e vetmja mënyrë e mundshme që t`i kundërvihet procesit të dhunshëm të islamizimit të shqiptarëve. Periudha më e rrezikshme për të krishterët (katolikët) shqiptarë, autori e apostrofon kohën e Luftës së Kretës (1645-1666), në të cilin në rrethin e ujdhesës së Krestës (Kandia), Peloponezit, Dalmacisë dhe bregdetit shqiptarë dhe në ndonjë tjetër teritor, kanë luftuar Republika e Venecies dhe Perandoria Osmane. Gjatë kësaj periudhe janë braktisur/shkatërruar shumë Ipeshkëvi katolike shqiptare, por jo vetëm ato. Shqiptarët katolik, sipas hulumtimeve të autorit, në këtë kohë, por edhe në kohëra tjera, e kanë ndier vetën më të sigurtë në vendet pasive malore, mu ashtu si të gjithë katolikët joshqiptarë në juglindje të Europës. Si një problem të jashtëzakonshëm në atë kohë, autori me të drejtë e thekson edhe mungesën e klerit si dhe dhunën më të tmerrshme që e kanë përjetuar, si ngulja në hu, varje (furje) publike etj., që gjakëpirësit otoman i kanë ushtruar mbi ata ipeshkvijë dhe meshtarë, të cilët kanë patur trimëri të qëndrojnë me shqiptarët katolikë. Motivi shtesë për islamizim ishte lirimi nga tatimet e larta dhe mundësia për të arritur vende/poste më të larta shoqërore në Perandorisë Osmane. Kështu që, qysh në vitet e 30-ta të shek. 16 një numër i madh i të islamizuarve shqiptarë kanë ushtruar shërbime ndër më të rëndësishmet në Perandorinë Osmane. Ushrues të tillë ishin: Ajaz Pasha nga Vlora, i cili prej viti 1536 ka qenë vezir i madh; Ali Pasha, vezir i madh prej vitit 1539 deri në 1541; Sinan Pasha me prejardhje nga Dibra, okupues i Jemenit, dhe pesë herë vezir i madh prej vitit 1580 deri 1596; Ferhad Pasha, dy herë vezir i madh prej viti 1591 deri në 1596, etj. Të kujtojmë edhe në kohën e më vonshme Mehmed Ali Pasha me prejardhje shqiptare, pashë i Egjiptit në vitin 1805 dhe njeriu i parë mbas mbretit të Egjiptit (1841-1849), themelues i dinastisë egjiptiane hediva.

Meritën më të madhe për ruajtjen e katolicizmit ndër shqiptarë, si dhe në vende tjera të Europës juglindore, e kanë pasur françeskanët. Porse, ata nuk kanë qenë të vetmit.

Për t`u ruajtur nga shkatërrimi i tërësishëm, kisha shqiptare ka organizuar më 1703 Kuvendin e parë kombëtar, që ka pasur për qëllim ndalimin e islamizimit dhe laramanizmit dhe të nxisë ripërtrirjen e Kishës Katolike ndër shqiptarë në përputhshmëri me dekretet/përfundimet e nxierra nga Koncili i Trientit. Por, nën presionin dhunues të otomanëve, kuvendi megjithatë nuk ka arritur suksese të pritura, bile edhe mbas kuvendeve kombëtare shqiptare të mbajtur më 1895 dhe 1897, dhe shumë sinodave ipeshkvore. Autori në hulumtimet e veta ka hasur në shembujt e dëshmive heroike martirizuese të fesë katolike mu ashtu si në kohën e Dioklecianit. Në përndjekjet e të krishterëve shqiptarë posaçërisht kanë qenë të theksuar krimet e tortoruesve aziatiko-turq kundër ipeshkvijve, klerit katolik dhe popullit të krishterë kah fundi i shek. 18. Këto krime/tortura autori i ilustron me varjen e ipeshkëvit të shkodrës Anton Negria dhe pasardhësin e tij Anton Barbi dhe shumë priftërinjve katolik. Nga kjo kohë e deri kah fundi i shek. 18, ipeshkvijtë katolik s`kanë mund të kthehen e të banojnë në Shkodër. Nuk ishin vetëm ata me këtë fat (të keq), por edhe shumë të tjerë ipeshkvijë katolik shqiptarë s`kanë mund të kthehen në vendet e veta, disa për shkak të përndjekjeve të tyre, të priftërinjve katolik dhe besimtarëve të tyre, por edhe për shkak të rrënimit dhe vjedhjes së objekteve sakrale katolike. Përveç kësaj, shqiptarët, sikur edhe në Bosnje e Hercegovinë, Likë, Sllavoni, Hungari etj, kanë qenë pré e hierarkisë ortodokse, e cila ka kërkur nga Shqiptarët që t`ia paguajnë me forcë tatimin (haraqin) patriarkut të Konstantinopojës/Carigradit. Mungesa e klerit katolik dhe mundësia që t`iu zbritet tatimi ishte motivi tundues që shqiptarët katolik të konvertohen në ortodoksizëm. Hulumtuesit e historisë së kishës shqiptare dhe historisë kombëtare shqipëtrae duhet patjetër që hulumtimet e veta t`i zgjërojnë edhe në këtë drejtim, sikurse gjatë viteve 70-ta k a vepruar prof. Krunoslav Draganovi? për kroatët e Hercegovinës lindore dhe Malit të Zi, me librin e tij: Massenübertritte von Katholiken zur «Ortodoxie» im kroatischen Sprachgebiet zur Zeit der Türkenherrschat, Romë 1937, e cila është botuar në kroatisht në vitin 1991 në Mostar, Konvertimi masiv i katolikëve në ortodoksizëm në hapsirën kroatishtfolëse gjatë pushtimit turk.

Autori, po ashtu, e thekson faktin se islamizimin e shqiptarëve e ka përshpejtuar përzierja e feve, posaçërisht martesat e vajzave katolike me meshkuj musliman. Autori spjegon se, nga martesa të këtilla të përziera meshkujt kanë qenë të edukuar si musliman kurse gratë si katolike, por për t`i mbrojtur nga ndonjë sëmundje janë pagëzuar edhe fëmijët musliman, kurse muslimantët në disa raste kanë marrë pjesë në ritet e krishtera. Shtojë këtu, se një gjë e tillë ka ndodhë edhe në disa shenjtënore në Bosne, Hercegovinë, Sllavoni, Likë ... prej të cilave më e njohura është ajo e Shën Gjon Pagëzuesit në Podmilaqje afër Jajcës. Në pyetje është shenjtërorja në të cilën kanë shtegtuar dhe shtegtojnë pjestarët e të gjitha religjioneve monoteiste, dhe e cila e ka përjetuar, ndër të rrallat, kohën e okupimit të Perandorisë otomane, deri sa në fillim të luftës (në BH - vër. e përkth.) ushtarakët serb e kanë rrënuar.

Për fund jam i obliguar të përmend se, përkundër publikimeve të shumta në kohën e fundit me tematikë historike, ka shumë pakë vepra që mund të pohohet se kanë lindur në bazë të burimeve, posaçërisht nga ato të arkiveve perëndimore. Për historinë e popullit shqiptarë mos të flasim. Jemi thuajse në fillim. Pikërisht në këtë drejtim libri i dr. Shan Zefit ka një vlerë të madhe. Do të jetë vështirë në të ardhmen, shpresoj edhe në ato vepra që do të pasojnë, të shkruhet historia e popullit shqiptar e në veçanti historia e krishterimit ndër shqiptarë pa këtë vepër. Ajo që duhet të kihet vazdhimisht parasysh është nevoja e përcielljes dhe marrjes në konsiderim të rezultateve të gjurmimeve më të reja nga fusha e arkeologjisë në hapsirën historike shqiptare, ku për çdo ditë po del në pah krejtësisht një figurë e re për Shqiptarët dhe historinë e tyre, për dallim nga ajo se çfarë po participohet më së shpeshti. Njëkohësisht apeloj edhe për përkthimin e kësaj dhe shumë veprave të tjera (p.sh., Zef Mirdita, Krishterimi ndër shqiptarë. Drita - Misioni Katolik Shqiptar në Zagreb, Prizren - Zagreb, 1998) në gjuhë botërore, posaçërisht në gjuhën angleze. Sigurisht se do të pajtohemi të gjithë pa dallim se, përkundër dashurisë sonë për gjuhën shqipe dhe kroate dhe kulturën e tyre, veprat e këtilla pikërisht për shkak të barierës gjuhësore pak a shumë mbesin të padepërtueshme në rrethin e gjërë të lexuesve, por edhe për pjesën më të madhe të grupeve akademike.