Prof. Dr. Martin Berishaj:
Shqiptarėt e Malit tė Zi kėrkojnė tė drejtat qė u takojnė
Intervistė me Drejtorin e Drejtorisė pėr Ēėshtjet e Ballkanit, pranė Ministrisė sė Punėve tė Jashtme tė Sllovenisė Prof. Dr. Martin Berishaj
Sot ekzistojnė modelet se si mund tė veprojnė edhe shqiptarėt. Mė specifik ėshtė rasti i Tirolit tė Jugut, qė ka tė drejtė tė bėjė kontrata
ndėrkombėtare. Sipas tė drejtės ndėrkombėtare, kur njė vend ka 20 % tė njė nacionaliteti dhe ėshtė i ndarė nė tre cepa, ka tė drejtė tė bėjė vendosjen e kufirit tė vet natyral dhe njėkohisht ka tė drejtė tė ruajė identitetin e vet etnik, kulturėn, gjuhėn, zakonet e tė parėve, rrymat politike qė zhvillohen nė vend. Pėr mė tepėr ky nacionalitet, ka tė drejtė, tė bėjė nėnshkrime tė kontratave me vende tė ndryshme qofshin kėto nė Shqipėri dhe Evropė.
-- nga Klajd Kapinova
DETROIT (Michigan)
Prof. Dr. Martin Berishaj u lind nė Tuz tė Malėsisė. Shkollėn fillore dhe tė mesme e ka kryer nė vendlindje, kurse studimet universitare i ka pėrfunduar nė Fakultetin e Shkencave Politike, ndėrsa magjistraturėn dhe doktoraturėn nė Lubjanė tė Sllovenisė.
Ka punuar si profesor nė Universitetin e Lubjanės nė Departamentin e Shkencave Politike pėr Politologjinė e Pėrgjithshme. Pedagogu mė pas ka
doktoruar edhe nė fushėn e Socilologjisė sė Kulturės, kurse sot ėshtė funksionar nė Ministrinė e Punėve tė Jashtme tė Sllovenisė, duke kryer
detyrėn e Drejtorit pėr Ēėshtjet e Ballkanit dhe shėrbime tė tjera pranė Ministrisė sė Jashtme.
Ai ėshtė marrė me studime tė politikes historike tė fundshekullit XIX dhe tė fillimit tė shekullit XX. Berishaj mendon se pėr tė analizuar ngjarjet historike qė solli Kryengritjen e 6 Prillit 1911, duhet hedhur vėshtrimi 20 vite mė parė nė Kongresin e Berlinit, pikėrisht mbi nenin 23 tė Kongresit nė fjalė, ku thuhet: "Trojet e Plavės dhe tė Gucisė duhet ti takojnė Malit tė Zi".
Si pasojė e padrejtėsisė kombėtare, Plava e Gucia ngrihet me armė nė dorė kundėr Malit tė Zi, ku jepen shumė paralajmėrime tė fundit (ultimatume). Zemėrimi i shqiptarėve rritet shumė dhe shqiptarėt gjenden para udhės sė vėshtirė, por tė pashmangshme tė luftės pėr mbrojtjen e ēdo pėllėmbe amtare. Sipas evropianėve bujarė qė bėnin pazar me trojet e huaja, ishte menduar qė Hoti e Gruda ti kalonin Serbisė e Malit tė Zi, tė ashtėquajturės Mbretėri Jugosllave. Pėr kėtė u bėnė pėrpjekje e luftėra tė pėrgjakshme, pėr tė ruajtur ato troje nėn ēatinė e shtetit amė, Shqipėrisė. Deri nė vitin 1881-1913, kur ndodh kriza e madhe ndėrkombėtare e Shkodrės, Mali i Zi nuk ka mundur tė depėrtojė nė Shkodėr, sepse kreshnikėt luftėtarė shqiptarė u bėnė njė ledh i madh mbrojtės pėr trojet shqiptare.
Prof. Dr. Martin Berishaj, mbi bazėn e burimeve tė reja historike, nuk ėshtė dakord me pėrfundimet absurde tė historiografisė komuniste shqiptare, mbasi pėr kėtė ngjarje mungojnė njė pjesė e mirė e dokumenteve qė ndodhėn nė Arkivat e famshme tė Vjenės, tė cilat me ose padėshirė janė anashkaluar, duke menduar se janė pa vlerė.
Kryegritja e Malėsisė nuk ka qenė njė kryengritje lokale por mbarėkombėtare shqiptare. E analizuar me kėrkesat e bėra nė Rambuje tė Francės mė 1999, kėrkesat e fundshekullit XX kanė qenė shumė mė tė ulėta, si nė aspektin profesional nė krahasim me Memorandumin e Greēės...
Prof. Dr. Martin Nush Berishaj, nė prill tė kėtij viti ishte i ftuar nė SHBA nga Fondacioni "Dedė GjoLuli" dhe Fondin Humanitar "Malėsia", pėr tė ligjėruar njė temė historike nė New York, nė pėrkujtim tė 92 - vjetorit tė Kryengritjes sė Malėsisė sė Madhe.
Duke e larguar pak nga tema historike, me profesor Berishėn zhvilluam njė bashkėbisedim mbi problemet aktuale me tė cilat ballafaqohen sot trojet
etnike shqiptare nė Mal tė Zi, ecurinė e tyre, pengesat, mosmarrėveshjet midis partive shqiptare, migrimi i brendshėm dhe jashtė vendit, hartimi i njė platforme pėr pėrfshirjen e shqiptarėve nė familjen e madhe tė Komunitetit Evropian, me tė cilin bashkėjetojmė prej shekujsh...
Pyetje: Si paraqitet gjendja aktuale pėr shqiptarėt nė trojet etnike nė Mal tė Zi?
Pėrgjigje: Jam i shqetėsuar pėr ēfarė po bėhet nė Mal tė Zi. Unė nuk pajtohem me kėrkesat politike tė shqiptarėve, qė janė bėrė deri mė sot. Gjatė 10 viteve tė fundit, nė kohėn e ndryshimeve tė mėdha politike, nė hapėsirėn e Evropės Juglindore shqiptarėt e Malit tė Zi, pėr disa kohė i pėrshkoi ose fėrkoi filozofia e politikės sė inercionit.
Pyetje: A mund tė na e zbėrtheni konkretisht domethėnien e shprehjes suaj filozofia e politikės sė inercionit?
Pėrgjigje: Mė konkretisht dua tė them se nėse paraqitet njė memorandum diku nga pala shqiptare, edhe shteti sllav, menjėherė reflektonte, se donte tė bėnte tė njėjtin memorandum. Kėshtu, shqiptarėt nė Mal tė Zi, u gjendėn nė situatėn e humbjes, mbas disa proceseve qė u zhvilluan me shpejtėsi. Gjatė dhjetė viteve tė fundit kemi ecur vetėm mbrapa. Dalja nė skenė e Ushtrisė Ēlirimtare tė Kosovės, i ka paraprirė disa proceseve politike, filozofike, ndėrrimit tė vetėdijės sė kulturės, vetėdijės kombėtare, pra prirjes pėr tė formuar njė shtet. Shqiptarėt e Malit tė Zi, gjatė dhjetė viteve gjenden para njė sfide tė madhe: tė paraqitėn nė parlamentin malazez me sa mė tepėr deputetė. Mungesa e njė platforme tė pėrbashkėt bėri qė ata tė mos i japin votėn partive qė vetėquhen kombėtare.
Pyetje: Prania e shumė partive politike shqiptare a e pengon ēėshtjen kombėtare?
Pėrgjigje: Ekzistimi i tri partive kombėtare shqiptare nė Mal tė Zi nė njė
vend aq tė vogėl, ėshtė njė ndėr shkaqet e moszgjidhjes sė shumė problemeve
me tė cilat ndeshen shqiptarėt atje. Por e parė me realitetin, partitė duhet
ti kenė tė gjithė kriteret e partive moderne politike, qė tė mund tė
formojnė mė pas njė komb modern politik. Mendoj se asnjėra prej atyre
grupimeve politike, nuk i ka plotėsuar kėto parametra. E kėsisoj, kemi daljen
nė skenėn politike tė njerėzve qė kanė synuar e kėrkojnė tė peshkojnė aty nė
njė gjendje tė turbullt, tė qėndrimit nė vend dhe pa asnjė frytshmėri nė
interes tė ēėshtjes kombėtare. Kėrkesa e krijimit tė njė force tė tretė
politike ėshtė e palogjikshme. Unė mendoj, se duhet njė platformė ekonomike
gjithpėrfshirėse, me elementė tė rėndėsishėm nė dobi tė shqiptarėve. Pėr fat
tė keq, nė tryezėn e partive politike tė ashtquajtura nacionale janė
parashtruar kėrkesa minimale, qė janė jashtė realitetit dhe ėshtė njėsoj
sikur tė mos ishin bėrė.
Pyetje: Dhe a ka ndonjė shembull pėr kėtė?
Pėrgjigje: Nė vitin 1992, paraqitet njė kėrkesė e Lidhjes Demokratike tė
Shqiptarėve nė Mal tė Zi pėr statusin e tyre. Dhe kjo ėshtė mė tepėr si
refleks i paraqitjes sė statuseve speciale. Sapo lexon pėrmbajtjen e saj mund
tė dallosh fare lehtė, se nė mendjen dhe pendėn politike tė atyre njerėzve,
dallohet niveli i ulėt i konceptimit tė ideve, mungesa e theksuar e
profesionalizmit. Mendoj se kėrkesat e dobėta janė hartuar nė atė mėnyrė, qė
shqiptarėt, tė mos e realizojnė asnjėherė ėndėrrėn e tyre kombėtare. Kjo
ndodh pėr faktin, se kėtu kemi tė bėjmė me njerėz qė janė takuar rastėsisht
me konceptin e shtetit dhe si tė tillė kanė dėshiruar daljen nė sipėrfaqe dhe
nė atė nivel tė mbesin e tė mos pėrparojnė asnjėherė.
Pyetje: Po diskutohet shumė pėr krijimin e njė platforme politike
gjithėshqiptare nė Mal tė Zi. Cili ėshtė opinioni i juaj?
Pėrgjigje: Ēėshtja qė mė shumė po diskutohet sot ėshtė Platforma Politike e
Shqiptarėve tė Malit tė Zi, tė kryesuar nga Unioni Demokratik i Shqiptarėve.
Kjo platformė politike, asnjėherė nuk ėshtė synuar tė futet nė parlamentin e
Malit tė Zi. Arsyeja ėshtė niveli i ulėt dhe mosinteresimi i shqiptarėve qė
platforma tė pėrfshihet nė parlament. Ajo, ėshtė e njėjtė me atė tė
hungarezėve nė Vojvodinė, tė botuar nė kroatisht dhe mė vonė ėshtė pėrkthyer
shqip e serbisht pėr nevojat politike shqiptare.
Pyetje: Dhe cila ėshtė forma mė e pėrshtatshme pėr tė mirėn e shqiptarėve?
Pėrgjigje: Nėse kėrkohet ndėrtimi profesional i administratės lokale, duhet
nė radhė tė parė tė bėhen reforma qė tė mund tė pėrcjellin ndryshimin qė
dėshirojnė tė gjithė shqiptarėt. Kėrkohet dituri dhe pėrkushtim shumė i madh
pėr administrimin e sistemit lokal qeverisės. Humbja e statusit tė komunės sė
Tuzit gjatė viteve 50, nuk nėnkupton kthim tė asaj komune. Ndryshueshmėria e
procesit nė administratėn lokale, ėshtė bėrė shumė kohė mė pėrpara. Atė
status, qė ka komuna, sipas Kushtetutės tė vitit 1974 nė ish-Jugosllavi, nuk
e ka komuna e Tuzit sot nė bashkimin e sė cilės gjendet Serbia e Mali i Zi.
Ulja e kėrkesės deri nė skajshmėri pėr Komunė tė Tuzit, nėnkupton rrudhjen e
territorit tonė dhe daljen jashtė orbitės tė truallit tė hershėm tradicional
shqiptar. Nė kėtė rast kemi pėr pasojė negative tkurrje tė territorit nė
Triepsh, Kojė, Malėsi dhe Luardė. Vetė fakti qė nė vitin 1911 nė Deēiq tė
Kojės sė Malėsisė ngrihet lart flamuri i Gjergj Kastriotit, shpreh qartė
gjendjen e rėndė tė shqiptarėve. Ata qė dėshirojnė ti largojnė apo
zvogėlojnė tri troje deri nė maksimum, duhet tu thuhet se kėshtu nuk
veprohet pėr shqiptarėt.
Pyetje: A ka ndonjė grupacion shqiptarėsh qė i ka zbuluar e analizuar me
kujdes ēėshtjet qė e brejnė sot Malėsinė dhe cilat janė hapat qė po
ndėrmerren?
Pėrgjigje: Pak para disa ditėve nė mėnyrė profesioniste kemi hartuar njė
platformė politike shqiptare, qė ėshtė paraqitur nė Senatin Amerikan. Ajo do
tė paraqitet shumė shpejt pėr diskutim, ku kėrkesat e shqiptarėve do tė
hartohen nė njė filozofi tjetėr. Mendimi ynė ėshtė pėr njė lėvizje tė re
tektonike politike. Nė kėto raste, duhet tu pėrshtatemi fjalėve dhe
shprehjeve politike qė i pėrfshinė Evropa. Kėtu bėjnė pjesė procesi i
decentralizimit tė pushtetit, ruajtjes sė pushtetit etj. Tani ka ardhur koha,
qė tė flasim nė rrugė profesionale dhe jo me emocione amatoreske, qė ndizen e
fikėn shpejt. Kėrkesat tona janė nė pėrputhje me kėrkesat bashkėkohore
evropiane dhe qė i pėrshtaten shteteve tė vogla nacionale. Njė prej kėtyre
kėrkesave ėshtė rajonalizimi i Malit tė Zi, ku trojet tona historikisht janė
ndarė me njėra tjetrėn nė njė territor prej 100 kilometėr Ulqin-Krajė-Ana e
Malit 100 km, Tuz-Malėsia e Madhe Plavė Guci 100 km dhe fizikisht nuk
takohen. Nė kėtė rast, filozofia jonė ėshtė pėr ta ruajtur dinjitetin Bashkimit e Evropian.
Kėtė duhet ta ketė tė qartė Mali i Zi, qė kėrkon tė
pėrfshihet nė strukturat e familjes evropiane. Me fjalė tė tjera, ata qė
kėrkojnė ta kuptojnė ndryshe, ėshtė se, ne kėrkojmė njė demokratizim tė
thellė tė Malit tė Zi, pėrmes proceseve qė duhet tė ecin vetėm pėrpara. Ne
kėrkojmė tė fitojmė tė drejtat tona qė na takojnė, sikurse i kanė sot shtetet
e tilla tė zhvilluara demokratike si: Italia, Austria, Gjermania, Kroacia. Ne
nuk kėrkojmė tė ecim nė njė udhė tė pashkelur nga shtetet demokratike tė
Bashkimit Evropian. Sot ekzistojnė modelet se si mund tė veprojnė edhe
shqiptarėt. Mė specifik ėshtė rasti i Tirolit tė Jugut, qė ka tė drejtė tė
bėjė kontrata ndėrkombėtare. Sipas tė drejtės ndėrkombėtare, kur njė vend ka
20 % tė njė nacionaliteti dhe ėshtė i ndarė nė tri pjesė, ka tė drejtė tė
bėjė vendosjen e kufirit tė vet natyral dhe njėkohisht ka tė drejtė tė ruajė
identitetin e vet etnik, kulturėn, gjuhėn, zakonet e tė parėve, rrymat
politike qė zhvillohen nė vend. Pėr mė tepėr, ky nacionalitet, ka tė drejtė,
tė bėjė nėnshkrime tė kontratave me vende tė ndryshme qofshin kėto nė
Shqipėri dhe Evropė. Kėrkesat tona bėhen edhe pėr tė matur pulsin politik tė
shteteve tė Evropės dhe ShBA-ve. Shumė shpejt projekti politik do tė
shpėndahet pėr tu njohur nga tė gjithė.
Pyetje: Kujt do ti duhen pėrpjekjet pėr ndryshime apo reforma politike nė
vendlindjen qė po zbrazet nga shqiptarėt?
Pėrgjigje: Ky ėshtė njė realitet qė po ndodh ēdo ditė tek shqiptarėt nė Mal
tė Zi. Ata qė thonė se ėshtė njė tendencė e shqiptarėve pėr tė lėshuar trojet
e veta etnike nė Mal tė Zi, kjo ėshtė njė shprehje dashakeqe. Shqiptarėt duan
tė jetojnė nė vendin e tyre. Por pėr tė realizuar kushtet e jetesės sė tyre,
nė radhė tė parė duhet qė vetė shqiptarėt tė bėjnė pėrpjekje. Askush nuk do
tė dėshironte tė lėshonte vatanin po ti kishte tė gjitha kushtet e mira. Kjo
ėshtė njė politikė qė ndjek Mali i Zi, pėr tė dyfishuar pakėnaqėsinė e
shqiptarėve dhe malazezėt tė thotė se ne jemi njė shtet demokratik, se
shqiptarėt duan vetė qė tė largohen nga vendi i tyre, etj. Shqiptarėt janė
larguar pėr tė siguruar njė jetė mė tė mirė, ndonėse me shumė vėshtirėsi nė
emigracion. Sipas sociologjisė, migrimet ekonomike jashtė vendit, mund tė
jenė fatkeqėsisht me afat tė gjatė. Pėr kėtė ēėshtje kėrkojmė qė nė Mal tė Zi tė formojmė kushtet pėr rritjen e mirėqėnies sė shqiptarėve.
-- marrė nga "Illyria"
|