Kryengritja antiosmane e vitit 1911, amaneti i trashëguar për një Shqipëri të vërtetë

Edhe pse pas vitit Shqipëria ka përjetuar kohë e ngjarje që nga më heroiket e deri nga më tragjiket, të cilat kanë lënë "gjurmë" të thella në vijijm të mbijetesës së trojeve tona, të coptuara e asimiluara plagët e të cilave vazhdojnë të kullojnë gjak të pastër shqiptarësh, e ku për fat të keq "Melhemi" i mbylljes së këtyre plagëve edhe sot në shekullin e 21-të ende vazhdon të "eksperimentohet" në laboratoret e Europës, por që gjithsesi jehona e "Kryengritjes" të vitit 1911 është e do të jetë për shekuj Drita e pashuar e Shqipërisë së vërtetë. Pasi është pikërisht kjo "drita" që bëri të mundur që pas rreth katër shekujsh e gjysëm terri turkoshak të "shfaqet" për here të pare Flamuri Shqiptar që na kishte lënë amanet Simboli i Shqiptarisë, por edhe i civlizimit Europian Gjergj Kastrioti (Skënderbeu).

Padyshim për të gjithë ata që i thonë vehtes shqiptarë, kryengritja e vitit 1911 është kurora e lavdisë, mbi lavditë që gjithnjë shndritë në qiellin blu të Malësisë e Shqipërisë e cila na kujton përherë se Liria jonë, ndoshta si tek asnjë popull tjetër në Botë i ka themelet në gjakun e të parëve tanë. Padyshim epopeja e luftrave heroike të Shqipërisë e veçanërisht të simbolit të saj Malësisë së Madhe është një thesar brilant që mban të gjallë kujtesën e brezave të sotëm e atyre që do të vijnë, se çmimi i mbijetesës sonë ka qenë aq i shtrenjtë sa as nuk mund të shitet e as nuk mund të blihet kurrë dhe nga askush…

Sidoqoftë kryengritja antiosmane e vitit 1911 është shpallja de fakto e pamvarësisë së krejt Shqipërisë, e pamvarësisë së fituar me gjak e sakrifica e jo në laboratoret e errëta të diplomacive shpesh antishqiptar, ndërsa ngritja e flamurit në Vlorë më 28 nëntor 1912 ishte "thjeshtë" nënshkrimi zyrtar (madje paqësore pasi nuk kishte asnjë incident tragjik që mori të paktën jetën e një shqiptari) i pamvarësisë së paralajmëruar kohë më pare. Natyrisht për të nderuar e kujtuar sadopak ato kohë heroike që i zbardhën faqen Malësisë e Shqipërisë le t'u referohemi shkurtazi kronikave të shkrutëra e gojore që koha e historia jonë na i ka lënë pas. Fillimisht përshkrimin e kësaj epopeje të lavdishme shqiptarie po e filloj me vargjet lapidarë të homerit shqiptar, simbolit të nacionalizmit modern me përmasa ndërkombëtare poetit patër Gjergj Fishtës i cili ndër të tjera shkruan për këtë ngjarje:

Të shtatë krajlat çua janë në këmbë
kah ka ra medet kjo gjamë
N'atë Malësi, n'atë Rapshë të Hotit
Ded Gjo Luli burrë si motit
Me i çetë Lekë burra Shkorretit
Ka nisë pushkën me asqer të mbretit
.........................................
Se mbas sodit emri i Zotit
Çka jemi nipa të Gjergj Kastriotit
E shqiptar që i thom na vetit
ma duva nuk i bajmë mbretit…

E në fakt kështu ndodhi pasi më 23 mars 1911 Malësorët në veçanti e shqiptarët e veriut në përgjithësi muarën "sinjalin" e fillimit të sulmit të armatosur mbi kazermat e mjerimit që ruanin regjimi mesjetar të turqve të rinj apo të vjetër, e ky sinjal njihet si thirrja që ju drejtua popullit të vilajetit të Shkodrës e më gjerë nga drejtues e pjesëmarrës të Lidhjes historike të Prizrenit të vitit 1878, të cilët kishin mbijetuar tërë ato vite edhe pse flakët e mjerimit e barbarisë Otomane kishin kërkuar ndër vite të përpinin lidhjen e Prizrenit e drejtues të saj. Kjo thirrje ishte nënshkruar nga tre luanë të përmendur të pamposhtur në luftën për liri e mvehtësi si nga pushtuesit shekullorë e ata sllavë të vonë, si Isa Bolentini, Ndue Gjoni e Mehmet Spendi, ku ndër të tjera në këtë thirrje thuhej se ka ardhur koha që të lirohemi nga pushtimi Osman.

E pikërisht të nesërmen më 24 mars Hotjanët e Malësorët e "ndigjuan" këtë thirrje, pasi ata si gjithnjë kishin pranë e nëkrye të tyre simbolet e trimërisë e mençurisë shqiptare të cilët kishin marrë pjesë në Lidhjen e Prizrenit në vitin 1878, si Ded Gjo Luli, Çun Mula, Baca Kurti e tjerë, por edhe të paktën gjashtë klerikë që momentalisht kishin gjetur strehë në trevat shqiptare të Malit të Zi të cilat edhe pse Mali i Zi kërkonte t'i shfrytëzonte për qëllimet e veta dashakeqe ndaj trevave tona; e ata njihen nga istoria ndoshta si truri i kësaj kryengritjeje lirie, e këta janë: At Karl Prenushim famullitar i Vuksalekajve, At Lorenc Mitroviq, famullitar i Bajzës, At Mati Prenushi, famullitar i Kastratit, At Sebastian Hila, famullitar Rapshës, At Bonaventura Gjeçaj, famullitar i Grudës dhe At Luigj Bushati, famullitar i Traboinit.

Natyrisht fillimi i kësaj kryengritjeje ishte në kushte të vështira e të pavolitshme, pasi shqiptarët ndodheshin në mes dy armiqve, atyre Frontal Turq e atyre Hileqar Malazez. Por gjithsesi më 24 mars 1911 hotjanët të parët sulmuan fortifikatat kufitare turke në Rapshë e Traboin të cilat i çliruan. U sulmuan edhe postat kufitare në Pikal, Selisht, Dinoshë, Omerbozhaj, Mali i Vranës dhe Nenhelm. Të gjitha këto u çliruan, ku u vranë disa ushtarë turq dhe të tjerë i zunë robër, ndërsa luftëtarët e lirisë kapën një sasi të madhe armësh e munizioni.

Në këtë kohë Valiu i Shkodrës Bedri Pasha duke parë humbjet dhe disfatën e pashmangshme urdhëroi Kajmekamin e Tuzit Nënkolonelin Ahmet Beun që të rigrupojë forcat pë të mbrojtur kështjellën me rëndësi strategjike për Turqit atë të Shipshanikut. Gjithsesi sukseset e kryengritësve malësorë e më gjerë "detyruan" dinakun Bedri Pasha që të nxjerrë nga sundyqet e qelbura të perandorisë propagandën e përçarjes fetare. Më 26 mars ai në Shkodër spalli kryengritjen e Malësorëve Shqiptarë si luftë Fetare "Si luftë katolikësh kundër muslimanësh", "si luftë kaurish Malazezësh" e tjerë, si dhe për këtë i bëri thirrje popullsisë muslimane që të bashkohej e të nisej në luftë për të mbrojtur perandorinë Islame e besimin e saj të "njëjtë".

Natryisht kjo propagandë arriti të mashtrojë rreth 1000 veta me të cilët u formua një batalion nën komandën e Emin Beut të cilët u nisën për të shkura në Tuz e në trevat e Malësisë për të luftuar kundër "Kaurrëve", por që shpejt ata e kuptuan se turkoshakët i kishin mashtruar e marruar, pasi panë me sytë e tyre se nuk luftonin kundër Malazezëve, por kundër vëllezërve të tyre që kërkonin liri jo vetëm për vete, por dhe për vëllezërit e tyre të gjakut, Muslimanët.

Pas kësaj një pjesë e këtyre të mashtruarve ose u rikthyen nga kishin ardhur, ose u bashkuan me kryengritësit malësorë kundër ushtrive turke, ndërsa një pjesë e vogël vazhdoi "ëndrrën dehse" të turkoshakëve për të luftuar kundër "Kaurrëve", të cilët shpejt u zunë rob nga trimat malësorë e shqiptarë, ku pasi i kapën përsëri i trajtuan si vëllezër të mashtruar e jo si armiq të betuar, madje atëherë duhet ta kenë kuptuar hilen Osmane që gati u mori jetën. Me datën 28 mars kryengritësit sulmuan Tuzin kryeqendrën e krahinës ku arritën të djegin ndërteat ushtarake turke, dy kazerma ushtarake, furrën e bukës për ushtrinë, magazinën e kripës si dhe ndërtesën e Kajmekamit (Nënprefekturën), ndërsa kështjellën e Shipshanikut nuk arritën ta pushtojnë plotësisht pasi u munguan topat. E për ta pëshkruar me nota sa më realiste këtë luftë trimash përsëri po citoj disa vargje të At Gjergj Fishtës i cili ndër të tjera shkruan:

…Drejt kah Rpsha, Rapsha e Hotit
Qe si heret, si n'ditë sotit
kjo po m'ishte i falme agzotit
se aty vendi është ndezë zhari
janë herre krenat porsi bari
sa herë Lekët na janë perla
grykë për grykë me Turk e Shkja
idhtë tuj ba shkinat me kja
idhtë tuj ba me fsha turkinat
kah n'dorë flakë u rrinë "Martinat"…

E pas kësaj fillë Stambolli u detyrua të riemërojë në krye të ushtrive turke (kundër shqiptarësh) pashain famëkeq Shefqet Dergut Pashën i cili për të shuar këtë kryengritje që më 29 mars kërkoi ti fuste kryengritësit në mes dy zjarresh, ku nga Shkodra nisej vetë pashai famëkeq në krye të 20 mijë trupave, ndërsa pas shpine do tu binte Et'hem Pasha i cili nisej me katë batalione nga garnizonet ushtarake që ndodheshin në Gjakovë. Në këto luftëra tepër të pabarabarta, madje disi të izoluar nga pjesët e tjera të Shqipërisë së Veriut mbetën të vrarë mbi 150 ushtarë turq, kjo sipas kronikës turke, pasi humbjet duhet të jenë shumë herë më të mëdha, si dhe nga kryengritësit trimi legjendar Nik Gjelosh Luli me pesë traboinas, shtatë grudjanë, katër rapshjotë dhe u plagosën tre të tjerë. Por mjerisht kjo luftë pati hilet edhe të Kral Nikollës së Malit të Zi, i cili u kishte premtuar ndihmë kryengritësve malësorë, por që u kërkonte kushtin kobndjellës, që kur të çliroheshin tokat nga turqit të valëvitej flamuri i Malit të Zi, natyrisht malësorët këtë nuk do ta pranonin kurrë e ky mospranim është paraqitur bukur me përgjegjen lapidare të Ded Gjo Lulit i cili i thotë Kral Nikollës: "Për mik të pranoj, për Baba jo kurrë. Më i madh është mbreti i Stambollit se sa Ju, dhe nuk e pranoj për baba. Baba kam vetëm Shqipërinë."

Gjithsesi malësorët kryengritës, trma e liridashës ishin nga e gjithë Malësia, që nga Gruda, Hoti, Kastrati, Shkreli, Kelmendi, Plava, Gucia, Trieshi, Tuzi, Shkodra, Rrjolli e tjera, madje luftëtarët e lirisë ishin edhe nga Dukagjini e zonat e Nënshkodrës e deri nga Mirdita e pse jo ndonëse nuk morën pjesë direkt në luftë në këto troje, lufta kundër ushtive osmane u ndie që në rrethin e Durrësit, në Breg të Matës në Lezhë, në Hajmel, Rrobosht, Kallmet, Milot e tjerë e tjerë.
Por aurora e lavdisë së këtyre luftrave e betejave mbetet padyshim, beteja gati hyjnore e 6 prillit 1911 e cila u kurorëzua me ngritjen e flamurit kombëtar në majën e Bratilës në Deçiq. Në këtë betejë u dalluan të gjithë trimat kryengritës, por mbi të gjitha u dalluan luftëtarët e Kojës, Kuçit të cilët sulmuan fortifikatën turke të Deçiqit ku "Valëvitej e venitej" flamuri turk. Për të "marrë" këtë flamur turk e për të hedhur për tokë ku tashmë e kishte vendin ranë dëshmorë gjashtë Kojas njëri pas tjetrit, ev etëm i shtatëti arriti objektivin, dhe për këtë populli i ka përjetuar me disa vargje të paharruara ku po cilësoj vetëm dy:

"…Koja e Kuçit me pakicë
Muar Bajrakun në Deçiq…"

Për të çuar në vend fjalën e Ded Gjo Lulit, se aty ku trojet tona çlirohen nga turqit do të ngrihet flamuri shqiptar, në majë të Bratilës po më 6 prill (1911) dolën Nik Gjelosh Luli (kushëriri i Ded Gjo Lulit) bashkë me Ujk Miculin dhe Pjetër Zefin të cilët ngritën flamurin tonë kombëtar në këtë majë të shenjtë.
Natyrisht fati i mëtejshëm i kësaj kryengritjeje nuk ishte siç e dëshiruan shqiptarët e vërtet, por që edhe pas kësaj luftrat e përpjekjet nuk u shuan kurrë, madje edhe në rrugë diplomatike, ku kulmi arrin me atë që njihet si Memorandumi i Greçes që shpesh njihet me emrin "Libri i Kuq" i cili parashtronte para portës së lartë e fuqive të tjera Europiane 12 (dymbëdhjetë) kërkesat e Malësorëve shqiptarë që në thelb kishin lirinë e mvehtësinë e ëndërruar…

Në organizimin e këtij akti diplomatik për momentin (pra për memorandumin e Greçes) përveç prijësve të njohur malësorë një kontribut të çmuar kanë dhënë edhe Luigj Gurakuqi dhe Ismail Qemali të cilët për momentin ishin strehuar në trevat shqiptare që mbante të "Pushtuara" Mali i Zi, e që mjerisht më vonë (më 1913) do të bëheshin realitet nga Europa. Qëndrimi dhe interesimi i këtyre dy shqiptarëve të mëdhenj për kryengritjen e malësorëve të vitit 1911 tregon qartësisht se kjo kryengritje kishte përmasa kombëtare e jo lokale, madje edhe në pjesët jugore të Shqipërisë e tjera kishin filluar kryengritjet antiosmane, që natyrisht për momentin nuk u ngrinin në nivelin e kësaj kryengritjeje, dhe fatkeqësisht nuk u arrit që këto kryengritje të ishin të njëkohëshme e të njëtrajtëshme në të gjithë Shqipërinë… Por gjithsesi kjo kryengritje e armatosur shqiptare është e madhe sa vetë historia jonë, e natyrisht edhe lista e luftëtarëve të lirisë së paralajmëruar është po kaq e gjatë, por në këtë shkrim të shkurtër e modest unë dua të kujtoj disa nga emrat më të spikatur të kësaj "Ere" Lirie të ëndërruar prej shekujsh, e ata janë:

Ded Gjo Luli, Marash Uci, Nik Gjelosh Luli, Mark Gjeka, Pjetër Nik Daku, Maço Grizhi, Lulash Zeka, Zef Peri, Prel Kol Shyti, Mirot Çoku, Pjetër Gjok Toshi, Luc Prel Nishku, Gjelosh Gjoka, Prelot Keqi, Ujk Gjeloshi, Ded Gjon Ujka, Gjelosh Doka, Prel Nik Pretashi, Prel Keri, Nik Zefi, Tom Nika, Dokë Lani, Kol Kurti, Sokol Baci, Marash Luca, Lukë Marku, Gjeto Mark Ujka, Gjon Ujk Miculi, Lulash Zeka e Stak Breci,Lik Mirashi, Gjok Dedë Luli, Gjon Ujk Çeku, Kol Gjo' Leci, Luc Gjeloshi, Dasha Nika, Pjetër Uci, Smajl Mustafa, Sokol Mali, Gjon Nik Plluci, Ded Çoku, Dedë e Llesh Nik Daka, Tom Gjurgji e Mark Preng Dudi, Preng Nikoll Gjeçi, Mark Per Zefi, Gjekë Marash Haka, Mehmet Shpendi, Islam Makalushi e tjerë e tjerë, që natyrisht edhe këta që shënuam më sipër nuk janë të gjithë prej Malësisë së Madhe, por prej trevave të tjera shqiptare, por që të gjitha së bashku luftuan për të fituar lirinë, e si të tillë edhe ne nuk kishim pse i ndanim sipas trevave.

Me këtë shkrim nuk mund të mbetet pa përmendur bilbili i kësaj lufte, Poeti e partioti nga Shkodra Hil Mosi, por mbi të gjitha vlen të theksoj se në këtë luftë lirie morën pjesë edhe dhjetëra gra e vajza malësore të cilat kanë në themel të kësaj kryengritjeje kontributin e tyre të rëndësishme, por dy janë ato burrëresha që shëndrisin si meteor në gjerdanin e kësaj lufte, Tringë Smajlja e Grudës dhe Norë Luli e Hotit. E të gjithë trimat që i dolën për zot atdheut në këtë luftë Fishta i madh i përjetëson:

…Burrat le për çak t'martines
Fjalën, fjalë e besën çelikut
Ballë për ballë e jo mbas shpinet
Mësy me i ra në luftë armikut…

Gjithsesi, luftëtarët e lirisë, si dhe të rënët për liri, pamvarësi e identitet, janë të shumtë sa vetë historia e krejt Ilirisë, por ata edhe pse sot prehen në varre, ose diku në tokën arbërore, janë gurët e themelit të "Kalasë" së përbashkët që ne shqiptarë ka shekuj që po mundohemi ta ndërtojmë e bashkojmë e që ka emrin Shqipëri (Etnike), e të parët tanë na e lanë lënë amanet, që siç dihet për ne shqiptarët amanetin duhet ta mbajmë se përndryshe as varri s'ka për të na mbajtë…

Mjerisht ne kemi ende të pushtuara territore tonat, por jo kurrë zemrën e trimërinë tonë që duhet ta dëshmojmë fuqishëm pra Europës së vjetër e të re, pjesëtarë të së cilës duhet të jemi. Jo të Ndarë në "katër Vilajete" e në një shtet të cunguar, por të bashkuar ashtu siç na fali Zoti në një Shqipëri Etnike…