Vargjeve lirike të Gjergj Fishtës

-- nga Tonin Çobani

Shkrimtari Gjergj Fishta ka qenë vlerësuar nga bashkëkohësit kryesisht për Lahutën e Malcis si “poet me fuqi epike të lindur” dhe për Anzat e Parnasit dhe Gomarin e Babatasit - “talenti satirik” që i afrohet “fuqisë së tij si poet epik”(Eqerem Çabej, 1936). Ndërsa për lirikat e tij, të botuara e të ribotuara disa herë në përmbledhjet Mrizi i Zanave dhe Vallja e Parrisit, është heshtur ose janë kaluar me analiza të karakterit filologjik, duke vlerësuar gjuhën e pasur, shumëllojshmërinë e organizimit metrik të vargjeve dhe rëndësinë e argumentit, që, si thuhej aso kohe, përcaktonte “lyrikën e naltë, lyrikën e ulët”(Justin Rrota, 1934). Më të parat vlerësime për poezitë lirike të Gjergj Fishtës na vijnë nga Mark Ndoja në dy shënimet kritike të tij me titujt “Idealet karakterizuese në Lirikën e Fishtës” dhe “Shënime kritike mbi Fishtën: Burrnia-motivet lirike të saj”(1941), të dyja të ribotuara kohët e fundit në librin: Mark Ndoja, Kritika klasike dhe leksione greko-romake.

1. Fishta modern
Nisur nga parimet e estetikës intuitiviste të Kroçes, që aso kohe zinte vend të dukshëm në mendimin kritik evropian, Mark Ndoja nuk e sodit së jashtëmi lirikën fishtjane, por e shqyrton atë si një krijimtari, subjektiviteti i së cilës kushtëzohet nga rrethana historike krejtësisht të veçanta të botës shqiptare. Ajo çfarë është thelbësore, sipas Ndojës, në lirikën e Fishtës qëndron në ambiguitetin shpirtëror të shqiptarëve, te të cilët “Zoti dhe njeriu jetojnë në një shpirt të vetëm, mënijnë e dashunojnë më një zemer të vetme”. Por rrethanat e veçanta e kanë bërë shqiptarin skeptik dhe dyshues ndaj çdo gjëje që i servir “modernizmi”, posaçërisht lufta iodeologjike ndërmjet materializmit dhe idealizmit e kanë “trazue thellë” dhe e kanë shtyrë të ndjehet i tradhtuar “prej lëvertie”, aqsa është në prak të braktisjes deri të atyre vlerave morale të trashëguara brez pas brezi, mbi të cilat janë ngritur të gjitha qytetërimet e sotme, si Atdhedashuria, Besa, Burrëria, Nderi etj. Pikërisht këtyre vlerave universale, aso kohe të rrezikuara seriozisht ndër shqiptarë, u këndohet në lirikën fishtjane. Dhe, sipas Mark Ndojës, autori i Mrizit të Zanave dhe i Valles së Parrisit “këndon si Homeri dhe mënin si Akili, e në këtë pikëpamje, ndoshta vetëm në këtë, shohim një pjesë të njeriut modern në Fishtën tonë”.

2. Shpërthimi i vërtetë lirik
Poeti lirik, shkruan Mark Ndoja, lind te njeriu, vetëm atëherë kur tek ai njeri të ketë lindur ideali. Prandaj analizën e lirikave të Fishtës ai e bën duke u ndalur në përmbajtjen konceptuale të tyre. Në përmbajtjen konceptuale Atdheu Mark Ndoja ndalet te poezitë: Himni i flamurit kombëtar, Shqipnisë, Shqipnia e lirë, Gjuha shqipe, Ditën e të shuemve, Një gjamë dëshpërimi!, Surgite mortui!(Çohuni, të vdekun!) dhe Shqipnia (Shqypnija) ku, “lëvizja poetike” e krahasuar me një himn të njohur të Horacit, është “ma e shkathët, e ma e thjeshtë”, ndërsa, më përtej, në vargjet fishtjane “shpërthen momenti i vërtetë lirik”: Mbi ato male e bjeshkë kreshnike\ Lejnë, mandej, ata djem si zana\ ...\ Atje lejnë, po, Toskë e Gegë\ Si dy rreze n’flakë t’një dielli:\ Si dy rrufe që shkojnë tue djegë\ Kur shkrep reja nalt prej qielli.

3. Vetëdija e qenies
Në përmbajtjet konceptuale: Gjithësi dhe Subjektivizëm analizohen poezitë Dita e gjyqit, Gurrave të Jordanit, Një lule vjeshte(pjesërisht) dhe Burrnia. Poezisë Burrnia Mark Ndoja i kushton edhe një shkrim të veçantë, pasi e konsideron si lirikën “ma të madhnueshme që ka mujtë me krijue shpirti poetik deri më sot”. Nuk mund ta themi me plot gojë, por nisur nga fjalori që është përdorur gjatë analizës së motiveve të kësaj poezie, Ndoja na sugjeron një këndvështrim sa hegelian (“jeta e njeriut në dinamizmin e pandërpremë, të amshueshëm ndër ato dy pjesët esenciale të konstitucionit të saj, mohuese e pohuese, dërrmuese dhe ndërtuese, të vdekshme e të pavdekshme”) aq ekzistencialist (“Vdekja, ligja bazë e të gjitha krijesave”). Ndërsa Fishta, po sipas Ndojës, realizohet në këto këndvështrime filozofike me intuitën e tij prej artisti (“ka pa me intuicjon”) dhe me të vërtetë, nëse përtej idealit të burrërisë shohim atë që Jaspers e quan vetëdije të qenies, atëherë poezia Burrnia e Fishtës mund të konsiderohet si më e para vepër ekzistencialiste në letërsinë shqiptare. Edhe struktura e saj e justifikon këtë këndvështrim, sepse të 16 strofat safike të lirikës Burrnia ndahen: pesë strofat e para krijojnë fytyrën e Vdekjes; pesë strofat e dyta - triumfin e saj mbi Jetën; pesë strofat e fundit - Burrërinë për të përballuar jetë-vdekjen, dhe në mbyllje një strofë e gjashtëmbedhjetë, “strofë lajtmotivesh” (Jetë, Vdekje, Burrëri), ku thuhet: “Rekton mbarë jeta përnën fyell të kërrçikëve\ Të Vdekjes s’shëmtueme, s’përmnershme, mizore:\ Vetëm Burrnia - një Burrni çelike\ Asaj i rrëshqet dore”.

4. Ritëm dhe harmoni
Vlerësimet e Mark Ndojës anojnë, gjithashtu, nga një estetikë klasike, pasi ai e përkufizon kritikën letrare si një gjykim që “kërkon me gjetë arsyet e të qenunit të poezisë dhe jo shkaqet, as qëllimet, për të cilat u krijue”. Më tej ai do ta përvijojë këtë përkufizim duke shtuar se për të pasur poezi, nuk mjafton të kemi atë që ai e quan “landë poezie”, që mund të ishte “qoftë toka me male e fusha e dete, me lule e barë e gjethe; qoftë qiella me hanë, yje e diej, me hapësina të pamatuna në kohë të pamatun e landë me frymë; qofshin frymorë të egjër, të butë, të shëmtuet, të bukur e landë me shpirtë; qofshin vetë mjerimet tona që na trondisin mu në zemër të jetës sonë, ose gëzimet tona, që nganjëherë rrallë e për mall na e lumnojnë më kot shpirtin”. Poezi do të kemi atëherë kur gjithçka, që mund të shërbente si lëndë poetike, të jetë shndërruar “në ritëm e kangë”, të jetë bërë “harmoni e melodi”. Sipas këtij gjykimi, Mark Ndoja e cilëson Gjergj Fishtën një poet të madh lirik të letërsisë shqiptare e më gjërë.

5. Poeti, gruaja, frati
Mark Ndoja, sadoqë në suazën e shënimeve kritike për Fishtën si poet lirik, nuk i shmanget çështjeve që lidhen me tërësinë e krijimtarisë poetike të “Atit të Parë të poezisë shqiptare”, siç e cilëson ai Gjergj Fishtën. Çështja e parë, ka lidhje me atë që e bën të diskutueshëm Fishtën si poet lirik për shkak të zhgunit të fratit, të cilin ai e mbante veshur. Kjo, sepse poezia lirike, ose më saktë, “idealet subjektive të poetëve” janë të lidhura me dashurinë, shkak i të cilës “ka qenë dhe ka me qenë gjithmonë bukuria e gruas”, shkruan Ndoja. Prandaj Fishta-frat, duke e pasur të ndaluar këtë dimension të jetës individuale (për një klerik katolik bukuria e gruas ende sot nuk mund të pranohet si sensualitet apo seksndjellje), shkepon si poet lirik ose lirikës së tij i mungon ai tharm frymëzimi që te lirikët klasikë identifikohej me një Beatriçe (Dante), një Laura (Petrarka) etj.
Mënyra se si e ka formuluar Mark Ndoja një zgjidhje të pranueshme për të mbrojtur te Fishta, edhe poetin me ndjeshmëri të thella lirike, edhe fratin e devotshëm të urdhërit fetar, të cilit i përkiste, është një oratori e zgjuar. Madje, duhet thënë se zgjidhja e tij ka funksionuar jo vetëm në kohën kur u formulua (jemi në vitin 1941, vetëm një vit pasi Fishta ishte ndarë nga jeta), por vazhdon të funksionojë mrekullisht edhe sot e kësaj dite. Mark Ndoja thotë se, edhe sikur “të mos e kishte pengue, zhguni i fratit, Fishta shumë-shumë do të kishte ndërrue objekt... por kurrë jo qendrimin e vet subjektiv”. Mirëpo studiuesit e sotëm të veprës së Fishtës e kanë cituar këtë konkluzion, qoftë kur kanë dashur ta mbrojnë Fishtën nga të përfolurit e tij si një frat që ia kishte lejuar vetes marrëdhëniet me seksin tjetër (gjë të cilën deri në një farë mase e bën edhe edhe Mark Ndoja), qoftë kur kanë dashur të arsyetojnë se refuzimi i përvojave erotike nga një poet-frat si Fishta, nuk i ka lënë asgjë mangut “hovit të dashunisë” të lirikave të tij.
Por kjo e fundit nuk mund të lexohet deri në fund në konkluzionin e Mark Ndojës.
As dashuria platonike, si konsumim i aktit të dashurisë nga ana e Fishtës, që përmend Mark Ndoja, nuk duhet lexuar si arsyetim i tij, se lirikës së Fishtës i ka mjaftuar përjetimi fiktiv i bukurisë së gruas. Përkundrazi, Mark Ndoja lë të kuptohet hapur, se Fishta nuk mund të ishte deri në fund një idealist “a la greca”, një i dashuruar pas imazhit dantesk të një gruaje apo i privuar tërësisht nga jeta si një i varfër i Asizit. “Shkurt, shkruan Ndoja, Fishta qe dhe mbetet shqiptar me natyrë thjesht malësore, e tue thanë kaq, është thanë gjithçka”. Pa i dhënë vetes të drejtën e interpretimit të këtij gjykimi, lexuesi le t’i drejtohet lirikës erotike të folklorit të trevave të Malësisë së Madhe dhe do të kuptojë se çfarë ka dashur të thotë Mark Ndoja me atë që Fishta ishte e mbetet një shqiptar “me natyrë thjesht malësore” dhe se, e thënë kështu, është thënë gjithçka për të si poet lirik.

6. Shpirti titanik i Fishtës
Çështja e dytë me rëndësi të veçantë teorike lidhet me drejtimin letrar, të cilit i përket Fishta lirik dhe në përgjithësi krijimtaria e tij poetike, pasi në shëmbujt që analizohen ka edhe fragmente nga Lahuta e Malcis, Juda Makabe, Jerina.
Mark Ndoja shprehet prerë se poezia fishtjane nuk ka të bëjë aspak me romantizmin, që, sipas tij, kishte marrë dheun dhe ishte bërë modë në letërsinë e atëhershme të qyteteve tona. Siç ironizon Ndoja, “kanga e qytetarit” zhvillohej pa ndonjë fytyrë të vetën karakteristike, “herë në mes avujsh orientalo-romantikë, herë në mes lotësh e rrektimesh ndrydhëse”. Poezia e Fishtës ishte diçka krejtësisht tjetër. Por ajo nuk definohet prej Mark Ndojës si një poezi realiste, çfarë do të na vinte në mendje natyrshëm. Është thjeshtë poezi, ku “sublimitetit i bashkohet edhe bukuria”; është një poezi “universale”, ku shpalosen idealet më të larta të njerëzimit të derisotëm, si “madhnia e Atdheut, hovi i dashunisë, tmerri i vdekjes, dëshira e amëshimit, harmonia e rruzullimit e pëlqimi i nderës”; është poezia, art i fjalës së një gjuhe si shqipja, e cila është “e aftë me u ndejë sy për sy gjuhëve ma të lavruemë të botës”. Të gjitha këto së bashku justifikojnë atë që Mark Ndoja ka cilësuar te Fishta “shpirt titanik” i poetit.

7. Konkluzion
Mark Ndoja është më i pari kritik shqiptar që nxjerr në pah vlerat e Gjergj Fishtës si poet lirik, duke analizuar përmbajtjen konceptuale (Atdhe, Gjithësi dhe Subjektivitet) të vëllimeve Mrizi i Zanave dhe Vallja e Parrizit, si dhe duke analizuar në mënyrë të veçantë një prej lirikave më përfaqësuese për nga vlerat e spikatura ideoartistike, siç është poezia Burrnia.
Pajisur me një kulturë letrare të plotë klasike dhe bashkëkohore, Mark Ndoja vlerëson artin e poezisë lirike, duke e veçuar atë nga lënda e poezisë; zbulon motivet poetike, duke bërë krahasime me modelet e lirikës klasike botërore; gjykon qëndrimin individual të poetit në marrëdhënie me rrethanat historike dhe trashigiminë etnogjuhësore, duke mos anashkaluar as çështjet më të diskutueshme edhe sot e kasaj dite; përcakton drejtimin letrar dhe vëndin që zë ajo krijimtari në letërsinë shqiptare etj. Për të gjitha këto dhe të tjera vlera, shumë nga konkluzionet e Mark Ndojës mbeten të patejkaluara në literaturën e shkruar deri sot për Fishtën dhe veprën e tij.