Prozë e eksperiencave të jashtme dhe të brendëshme

-- nga Ndue Ukaj*)

(Anton Gojçaj: "Qengji i harruar natën në mal", Shpresa, Prishtinë, 2003)

Anton Gojçaj, autor i një përmbledhje me poezi "Poezi", i shumë vështrimeve, studimeve, dhe interpretues i letërsisë shqipe, së fundi talentin e tij, botën e veçantë, origjinale dhe të bujshme artistike e sprovoi me mjeshtëri në shkrimin e prozës, respektivisht në zhanrin e tregimit, ku venerohet qartë një pjekuri letrare, një sistem vlerash letrare në shkallë të lartë artitsitke, që pikësynim ka artin, duke iu ikur shablloneve dhe skemave të shumë krijuesve të rinj, që për letërsinë shqipe është një zë i ri, por tejët interesant.

Vepra "Qengji i harruar natën në mal" një titull sinjifikativ, që bëhet edhe shenjë autorile për t'u futur në idetë dhe mesazhet e autorit me lexuesin, mbase edhe si një metaforë, që implikon dhe njeh intertekstin, në raport me Shkrimin e Shenjtë, por që në rikontekstualizimin letrar merr parashenja edhe autoriale, qe shfaqin harrimin, së këndjemi edhe nevojën për të kërkuar, pastaj nëse këtë metaforë mund ta lexojmë sikundër një botë "ku librat komunkojne më njëri-tjetrin" siç shprehet Eco.

Të shtatë tregimet e kësaj përmbledhje na ravijëzojnë një botë të pasur idesh, ndjesish, pamjesh e imazhesh, që ndërkomunikojnë me dy lloj eksperiencash të autorit empirik, karshi letërisë: eksperiencat e jashtme që venerohen nga leximi dhe njohja e misterve të arit letrar, si dhe eksperiencave të brendëshme, që shtresojnë dy momente të theksuara letrare, që njohin në njërën anë kulturën e moçme nacioanale, ndërsa në anen tjetër, Biblën, si vepër kapitale e letërsisë së përbotshme, që edhe njëherë na paraqitet si një vlerë e përherëshme, shumëdimensionale, mbase edhe universale, prej të cilës mund të dalin vepra, që më së miri i sublimojnë ligjësitë e artit letrar.

E thamë se, që në titull autori na zugjeron një ndërfutje intertekstuale me diskursin biblik, duke përthyer, emra, figura, trajta ligjërimore, që marrin konotime të ndryshme, por që mund të lexohet edhe si gjendje e autorit model karshi situatave, mbase shumë tragjike të kohës së shkrimit të autorit, i cili mund të jetë në fund të fundit një "qengj" i harruar në mal, por që botën e tij shumë të bujshme ushqen me artin e tij, edhe pse i pakuptuar, siç mund të dalë në tregimin e fundit "Një pikëpyetje e padëshiruar në gjithësi".

Prozën e Gojçajt e karakterizon një dinamikë e veçantë tekstore, një tekstualitet, me një diskurs të avancuar letrar, që ndërkomunikon me dy paramodele tekstesh: tekstet e tij, kanë refercë, dhe njohin, më përimtime implicite, në njërën anë diskursin oral, në anën tjëtër diskursin biblik. Madje ky i fundit na fut në ensecat e shenjave autoriale, ku shfaqet gjithëprania në formë paradigme e teksti "Në fillim ishte dashuria", që ka si paramdodel paradigmën e njohur të Gjonit Ungjilltar, "Në fillim ishte fjala". Te autori empirik, fjala është dashuri, mbase një qëllim tejët intresant, për të cilin duhet të meditohet !

Prozat e Gojçajt, në vështrim të parë duken modeste, por në esncë kanë një pretendim dhe kanë realizuar deri në shkallë të lartë artistikën, litraritetin e ligjërimit të tij. Duke rikontekstualizuar dhe rifunksionalizuar trajta të veçanta të shkrimit, duke ndërfut trajta interdiskursive, sidmos, në shkallë të simbolit, alegorisë, nga Ligjërimi Biblik, autori sikundër krijon situata, e ndjesi shumë akatuale, që në fund të fundit janë preokupim i çdo njëriut të kohës, i lexuesve model të tij (Eco).

Tipologjia e gamës tematike të autorit, motivimi kreativ, përceptimi artistic, bota imagjinative e merr landën nga e tashmja e autorit, duke synuar një njohje të kaluarës, për të krijuar të ardhmen, që del në një përmasë interesante, mbase edhe tragjike, te tregimi "Pushoft në Paqe", ku personazhi duke vrarë të keqën e Malësisë Kanunin, vetëvritet, skenë kjo e relaizuar më një ligjërim letrar shumë të lartë.

Temë e veçantë e prozës së autorit është dashuria - kjo ndejenjë sublime, universale, të cilës s'i shpëton asnjë krijues i madh. Te tregimi Atomet, Shpirti, Dashuria, me mjeshtri, gjuhë me atribute estetike e stilistike, duke iu rrekur temës së dashrisë, si dhe ndjesimeve që krijon ajo, na fut edhe në tragjikën e kësaj fuqie, që atuori i tipizon përmes dy personazheve animal, dy Zogjëve, Alefit të dashur të autorit, dhe Omegës, që në fund na qet tek Alfa e Omega, që për autorin epirik mbetet dashuria, ndjenja më sublime, më delikate, pa të cilin, do të thoshte, s'ka as art!. Nga mosbashkmi, vdesin zogjtë, personazhet, një fund tragjik, por që shtron pyetjën e thellë, Po Njeriu, e krijuesi, si ia del pa dashuri. Autori nuk lenë pa rrekur edhe temën e kurbetit, te tregimi "Fati i qenit" që e përshkon ideja se jeta në kurbet, është mbase jetë prej qenit, por që me një lexim tjetër, na shfaq, edhe problemin e identitetit, sikundër është me Lacin e tij.

Këtë temë të kurbetit e bart edhe te tregimi "Të pëlcasësh së qeshuri", ku tema e dashurisë ndërlikohet me intersat ekonmike, të cilës autori i jep një përfundim ironic.
Në përgjithësi tregimet e Gojçajt krijohen rreth njeriut të tij, mbase edhe të jetëshkrimit (Bioletrës, Sabri Hamiti) të tij, shenja këto autobiografike, që dalin më së shumti te "Porosia e një analfabeti".

Sprovimet e autorit empirik në shkrimin e prozës së shkrutër, zhanër ky shumë pak i kultivuar tek ne, është një modus i mirë, për letërinë tonë në përgjithësi. Ato i karakterizon një shprehje e kondenzuar artistike, një leksik i veçantë i ndërtuar me mjeshtri rrëfimtare, një stil që ec lirshëm, por i thellë. Së paku këto janë venerimet e një lexuesi model, mbase edhe empirik, për veprën e një krijuesi, që premton shumë në letërsinë shqipe.