Tema e heroit nacional në letërsi

-- nga Anton Gojçaj

I. HYRJE*

Në letërsi tema paraqet "gurthemelin e një teksti". 1) Tema nënkupton atë çka shkrimtari e paraqet, për çka ai rrëfen, për dallim nga idetë që shprehin gjykimin e shkrimtarit mbi atë temë. 2)
Nocioni –hero (nacional) në vete është ekstraletrar, mirëpo, kur përfshihet në temat letrare, (termi "temë" po ashtu mund të ketë përdorim jashtëletrar), atëherë “heroi nacional” fiton të drejtën e qytetarisë në republikën letrare.
Heroi, zakonisht, është një sintetizim i parafytyrimeve të artistit mbi njeriun dhe mbi atë se si ai duhet të duket. Karakteri i heroit përmban në vete parafytyrimet e artistit se si duhet të jetë njeriu i idealeve të tij. 3)
Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, ta zëmë, paraqet një personalitet real, që jetoi në shekullin XV dhe si i tillë ai ka dimensionin historik, por jo automatikisht edhe atë letrar. Është diçka tjetër pastaj fakti se emri i tij më vonë, nga shkrimtarë të shumtë, u fut në letërsi dhe madje që nga fillimi si hero nacional i shqiptarëve. Me fjalë të tjera këtu ndodhë shndërrimi i një figure historike në një figurë letrare (apo gjuhe).
Prandaj, shqiptarët kur shqiptojnë “Skënderbe” nënkuptojnë heroin e vet kombëtar dhe kur flasin për heroin kombëtar ata, pothuaj papërjashtimisht, kujtojnë Skënderbeun.
Gjatë historisë tematika e heroit nacional evoluoi bashkë me letërsinë, megjithëse, Skënderbeu si personazh paraqet njërën ndër figurat më të ngrira, më të konservuara, që njeh letërsia jonë.
Dallimi ndërmjet figurës historike dhe figurës letrare është në faktin se figura historike është një qenie reale, e gjallë, prej mishi e gjaku, kurse "figurat letrare përbëhen nga fjalët dhe fjalitë". 4) Tema e heroit nacional nga natyra e vet gërshetohet thellësisht me temën e atdhedashurisë.

I.1. Në kontekstin e letërsisë së përbotshme dhe përmasa shqiptare

Tema e heroit nacional në letërsi është e pranishme të paktën që nga epet e Homerit, në qoftë se Hektori dhe Akili, kushtimisht, mund të quhen heronj nacionalë në kuptimin e sotëm të fjalës.
Epe nacionale me heronj nacionalë, pas Homerit shkruan edhe autorë të tjerë: Virgjili, Gete, Volteri, Shileri, Mickieviç etj. etj.
Fqinjë me grekët dhe me romakët qysh në agimet e civilizimit europian, dy popujve që herët e zbuluan dhe e kultivuan shkrim-leximin dhe artet e ndryshme, shqiptarët, për çudi, shikuar historikisht, filluan relativisht vonë të shkruajnë në gjuhën e vet. Për aq sa dihet deri sot. Në letërsinë tonë kjo temë përkon me zgjimin e idesë për një shtet kombëtar, domethënë u zhvillua në shekullin XIX, krahas Rilindjes Kombëtare.
Logjikisht, heroi nacional i shqiptarëve, krahasuar me heronjtë nacionalë grekë e romakë, është i kohëve më të vona, pra më i ri, historikisht.

II. SHNDËRRIMI I FIGURËS HISTORIKE NË FIGURË GJUHE

II.1. Paradigma barletiane 5)

Krijimin e kultit të Skënderbeut, si hero nacional i shqiptarëve, fuqimisht dhe pakthyeshëm, e inicoi Marin Barleti, shkrimtar humanist, autor i veprës “Historia e jetës dhe e veprave të Skënderbeut”, që u botua në vitet 1508-10 në Romë, në gjuhën latine, e që pastaj gjatë shekujve u ribotua disa herë dhe u përkthye në gati të gjitha gjuhët e rëndësishme europiane. 6) Ideja e nacionit në kohën kur veproi Barleti gjithsesi ka qenë më pak e nuancuar seç është sot, por konturat janë edhe tek ai të qarta, kështu që mund të thuhet se kjo ide, këtu paraqitet në fazën embrionale të saj.
Studiues të ndryshëm kanë vlerësuar se kjo vepër nuk është thjesht historike dhe as thjesht letrare, por një histori e letrarizuar, e shkruar në frymën e kohës kur u shfaq. “Historia e… Skënderbeut” e Barletit ndër shqiptarët, por edhe te të huajt, frymëzoi autorë të shumtë që mbi temën e heroit nacional të shqiptarëve (u konsiderua edhe hero i Europës dhe i krishterimit), të realizojnë vepra artistike në gjuhë të ndryshme, madje edhe në arte të ndryshme. 7)
Çështja e përkufizimit të statusit të kësaj vepre, si letrare-artistike apo historike, do të reflektohej drejtpërdrejt në (mos)përfshirjen e kryepersonazhit të saj në objektin e trajtimit tonë.
"Historia e… Skënderbeut" e Barletit kaherë ka hyrë në “Historinë e letërsisë shqiptare”, për të ligjërohet dhe debatohet në kuadër të temave të letërsisë, gjë që ta përkujton Terry Eagleton-in”: “Teksti i shkruar mund të futet në qarkullim si vepër historike apo filozofike, e më vonë të radhitet në letërsi.” 8) Kjo vepër shërbeu si një paradigmë unikate, si një lloj arkiteksti, 9) (apo edhe hipotekst 10) kurse Skënderbeu i Barletit shërbeu si njëfarë arketipi 11), për të gjithë kultivuesit e mëpastajmë të shtresëzimeve artistike të heroit, duke e bartur me shumë sukses këtë figurë nga historia faktografike në historinë e fiksionit, d.m.th. në pavdekësi.
Studiuesit kanë shprehur mendimin se Skënderbeu i Barletit është një hero i latuar në prizmin e idealeve të epokës së Humanizmit, që është “nën influencën e konceptit artistik dhe estetik të historisë” 12). Pa injoruar ata studiues që kanë mbështetur mendimin se Skënderbeu i Barletit është një hero i bërë sipas dizajnit të Humanizmit, nuk do të ishte e tepërt që në këtë debat të përfshihet edhe dimensioni i idealit letrar mesjetar (jo vetëm për latinitetin), sepse heroi i Barletit si "burrë i fuqishëm dhe madhështor, i cili është i ashpër, i guximshëm, për të luftuar dhe për të mbrojtur atë që është e tija: pronën feudale” 13), ai ka edhe tipare të një heroi mesjetar. Skënderbeu i Barletit gjithsesi ka cilësi të "heroit të nderit aristokratik", që ishte ideal etik i kulturës mesjetare, sado që ai në disa aspekte i tejkalon përkufizimet e një "udhëheqësi patriarkal" të zakonshëm. 14)
Heroi i kësaj "Historie..." del një orator i madh, sa që lexuesit kanë ardhur në përfundim se fjalitë e gjata që autori ia vë në gojë Skënderbeu, më parë janë mendimet e vetë Barletit çka, natyrisht veprës ia zhveshë këmishën "historike" dhe ia veshë atë letrare-artistike. E njëjta gjë vlen kur në këtë vepër flitet për forcën fizike dhe për të dhënat mbi të rënët e betejave, sipas të cilave heroi ynë kombëtar del si një mbinjeri.
Ndoshta gjykimi më i drejtë do të ishte të thuhet se Marin Barleti heroin e vet e gatuan nga brumi i idealeve më të mira të mesjetës dhe të epokës së Humanizmit. Sa i përket patetikës që e karakterizon këtë vepër, por që është e vetëkuptueshme në kontekstin e kodit historik-heroik, mund të huazojmë një konstatim të studiuesit kroat Z. Škreb, që megjithëse nuk i dedikohet “Historisë…” së Barletit, e shpjegon edhe një dimension të saj: “Shprehja patetike përgjithësisht karakterizohet me kultin e vokabularit ekstrem: poeti (lexo: autori, A.G.) synon që krejt ngjarjen, lëvizjen, zërat t’i shprehë me fjalorin e shqisave më të rrepta të mundshme.” 15)
Përngjan me një vizion të jashtëzakonshëm, artistiko-profetik, veprimi i Barletit, i cili në dëshprim e sipër, duke parandier zhdukjen që aq skëterrshëm i kërcënohej racës arbërore, krijon një Skënderbe prej fjale, një ide - Skënderbeane, që akumulon dhe kapërcen me shumë sukses edhe ato sfida, të cilat asnjë Skënderbe prej mishi e prej gjaku, qoftë edhe me fuqi mbinjerëzore, nuk do të mund t'i përballonte. Krijohet përshtypja se Marin Barleti nëpërmjet figurës së Skënderbeut i dha vizën dhe legjitimitetin e përjetësisë, vetë Shqipërisë. Barleti Skënderbeun e nxori nga historia, duke mos e fshirë prej saj, e arkivoi në një figurë simbolike letrare, që pastaj me një energji "misterioze" mëkoi me qumësht atdhedashurie shqiptarët gjatë shekujve të skllavërisë otomane. Domethënë, tema e heroit nacional që nga zanafilla e vet është ngushtësisht dhe pashkëputshëm e lidhur me temën patriotike 16). Po ky korrelacion është edhe logjik.

II. 2. Përfaqësues të tjerë të diskursit historik(-letrar)

Ndër të gjitha veprat e tjera mbi Skënderbeun, shkruar nga shqiptarët, e që sillen ndërmjet historisë dhe letërsisë, vlen të përmendet sidomos apologjia "Gjergj Kastrioti..., princi i shqiptarëve" (1635) e Frano Bardhit, shkruar latinisht, me të cilën ky autor i vjetër, përpiqet që heroin e vet ta mbrojë nga tezat e rrejshme të një autori të huaj, (boshnjakut katolik, Marnaviç 17), më saktësisht: ta mbrojë përkatësinë kombëtare shqiptare të këtij heroi edhe ballkanik, gjë që e bën me sukses.
Për Fan S. Nolin, ndërkaq, Skënderbeu ishte një figurë e fuqishme identifikimi. 18) Në të ai shihte luftëtarin e rezistencës kundër pushtuesve dhe frymëzuesin e pavdekshëm të luftës për liri. Noli në vitin 1921 botoi një vepër historike, me mjaft elemente artistike, “Historinë e Skënderbeut”, të cilën e ripunoi dhe e ribotoi më 1947. Pikërisht ky studim, e jo ai i Barletit, i shërben (si duket) si hipotekst (ose paratekst) Sabri Godos për romanin e tij “Skënderbeu”.

II.3. Heroi nacional i “oralitetit”

Në shenjë admirimi për figurën historike të Skënderbeut, populli shqiptar këndoi edhe këngë. 19) Studiuesi R. Qosja mendon se romantikët shqiptarë personazhin historik të Skënderbeut, që e ngrisin në nivelin e simbolit kombëtar, ndonëse kanë mundur ta marrin prej historisë, e kanë marrë edhe prej poezisë popullore. 20)
Vërtet, këngët popullore mbi Skënderbeun nuk u ruajtën në një numër të madh deri në ditën e sotme, fjala është për këngët e moçme, gojore, por kjo mund të shpjegohet me kushtet dhe rrethanat e disfavorshme historike.
Sido që të jetë, në një përmbledhje këngësh popullore me tematikë historike, të botuar në fillim të të shtatëdhjetave në Prishtinë, kanë gjetur vend edhe nja 15 këngë mbi Skënderbeun. Figura e këtij heroi në këngët popullore të shqiptarëve është “ajo e një flamurtari të lavdishëm, mishërim i shpirtit luftarak dhe i atdhedashurisë së flaktë. 21)
Disa nga këngët më të bukura popullore mbi Skënderbeun janë ato që i sjell De Rada në "Rapsodi të një poeme shqiptare", çka vërteton se Gjergj Kastrioti - Skënderbeu ishte një hero nacional jo vetëm i letërsisë së shkruar, por edhe i asaj gojore, jo vetëm në Atdhe, por edhe te të shpërngulurit, sidomos te arbëreshët e Italisë.
Tetë këngë të "Rapsodi të një poeme shqiptare" të cilat bëjnë fjalë për Skënderbeun paraqesin një kapitull më vete, në këtë kontekst. Për to është folur e shkruar mjaft. Disa studiues mendojnë se ato janë vërtet, siç i publikoi De Rada, këngë popullore arbëreshe, të cilat poeti i mblodhi në popull, por ka edhe studiues (Dh. S. Shuteriqi) që dyshojnë në origjinalitetin (gojor) e këtyre këngëve, duke aluduar në dukurinë e "mistifikimit", që është e njohur në letërsinë e përbotshme. 22) Skënderbeu i këtyre këngëve është një simbol “i lirisë dhe i ekzistencës si etnitet, i qëndresës dhe i gatishmërisë për sakrifica.” 23)
Edhe Demush Shala i përfshiu këto këngë në vëllimin "Këngë popullore historike", duke ua pranuar origjinalitetin gojor, 24) dhe, siç shihet nga vetë titulli, duke i klasifikuar ato në grupin e këngëve historike.
Që populli ka krijuar këngë dhe legjenda për kryetrimin kombëtar e dëshmon edhe Atë Marin Sirdani, 25) por peshë të veçantë ka dëshmia e Frang Bardhit, nga viti 1635, ku ai duke mbrojtur "shqiptarësinë" e Skënderbeut, jep edhe informacione mjaft të rëndësishme, se shqiptarët "këndojnë me zë trimëritë e tij nëpër gostitë,... dhe e quajnë Skënderbeun tonë (..) "Kulshedra e Arbërit", d.m.th. "Dragoi i Epirit".

III. MOZAIKU HEROIK I ROMANTIZMIT

“Në përgjithësi romantikët e të gjitha vendeve do të synojnë projektin e një atdheu të dëshirave të tyre dhe përgjithësisht një hero nacional dhe do të krijojnë mitin e luftëtarit, heroit kombëtar. Në poezinë shqipe ky është Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, figura e të cilit ka ardhur në kohën tonë përmes romantizmit, si fryt i një mpleksjeje të veprave historike, poezive, pikturës, legjendave e krijimeve popullore, sidomos atyre të ikurve në Itali, pas vdekjes së tij.” 27) (Zejnullah Rrahmani)
Tematika e heroit nacional është pikërisht në periudhën e shkrimtarëve romantikë në truallin e vet më autentik. Romantikët shqiptarë nuk i këndojnë Skënderbeut vetëm për të mos e harruar atë, domethënë nuk i bëjnë vetëm gjëmë, a vajtim, nuk i thurin atij epitafe, por i këndojnë për ta krijuar një ide të re, për të ribërë një Skënderbe të kohës së re, i cili do të luftojë si ai i shekullit XV, për çlirimin e vendit dhe për avancimin e kombit të vet. Tema e heroit nacional në letërsinë shqipe të Rilindjes karakterizohet nga referencat historik dhe e takojmë sidomos në poemat nacional-historike (De Rada, Naimi etj.). Kjo tematikë është ngushtësisht e lidhur, mbase shkrihet me tematikën e atdhedashurisë. Ajo që studiuesja K. Kodra e thotë për letërsinë arbëreshe të shekullit XIX vlen edhe për letërsinë shqipe të romantizmit me tematikën e heroit nacional: “ekzistonte një kontradiktë midis synimit patriotik për të vënë në qendër heroin kombëtar, popullin dhe synimit romantik dhe modern, për të vënë në qendër individin”. 28)
Gjymtyrës së dytë të sintagmës së heroit nacional romantikët shqiptarë i japin vlerë të posaçme, sepse krijimi i kultit a i mitit të Skënderbeut, nuk ishte në funksionin e himnizimit të një personi, qoftë ai edhe një luftëtar i pashoq, por ishte ideja e krijimit të nacionit shqiptar, ku “Miti i Skënderbeut (…) bëhet mjet i fuqishëm moral, ideologjik dhe politik i përpekjeve kulturore për formimin e shtetit të pavarur shqiptar”. 29)

III.1. Heroi nacional si personazh episodik – respektivisht: heroi nacional “kolektiv”

De Rada përveç nismëtar i romantizmit në letërsinë shqipe është edhe autori i parë që Gjergj Kastriotin – Skënderbeun e mitizon me mjetet e letërsisë artistike. 30) Preokupimi i tij me heroin nacional lidhet ngusht me idenë e madhe të tij, që të dëshmojë para botës se njashtu si grekët që kanë “Iliadën” dhe “Odisenë”, edhe shqiptarët e kanë epin (dhe, rrjedhimisht, heroin e vet) kombëtar, të cilin poeti i Makit e vendos në shekullin XV, që është epoka e “Motit të Madh”, kur shqiptarët, me Skënderbeun në krye, luftuan heroikisht kundër turqve. Domethënë, ideja e heroit nacional këtu lidhet me idenë për ekzistencën e poemës nacionale, madje i nënshtrohet asaj.
Nuk vihet në diskutim se kjo ide-dëshirë në sfond kishte edhe qëllime konkrete politike, madje edhe i shërbente atij qëllimi. Kjo është një lloj letërsie e angazhuar, për të cilën "relacioni me veprimtarinë jashtëletrare është pjesë përbërëse e intencës së autorit". 31) Këtë e përforcojnë edhe disa fjalë të vetë De Radës: "duke nxjerrë në dritë një pas një librat e “Skanderbekut të pafan”, (“Scanderbeccu i pa faan”), më shumë se artin e përkryer kisha për qëllim të zgjoja te shqiptarët vetëdijen e tyre kombëtare". 32) Me patriotizmin e tij të theksuar, ndërkaq, poeti arbëresh hyn në radhët e atyre shkrimtarëve që Çabej i quan “Romantikët e Europës Juglindore”, domethënë në grupin e atyre që edhe “poezinë e vënë në shërbim të nacionit të tyre, kurse lëndën e veprave të veta e nxjerrin nga e kaluara historike e vendit”. 33) Me këtë assesi nuk aludohet në shkëputen e De Radës nga romantizmi perëndimor, me të cilin ai është i lidhur, por jepet një karakteristikë përdalluese e këtij poeti, i cili, njashtu siç ishte i ndarë përgjysmë shpirtërisht: jetonte në Itali, por shkruante arbërisht, po njashtu edhe sa i përket përcaktimit të përkatësisë së tij vetëm njërit tip të romantizmit, është i mangët. De Rada, pra, në thelb ishte romantik perëndimor, por kishte edhe veçori të romantizmit (jug-)lindor. Poemën “Scanderbeccu i pa faan” De Rada e shkroi rreth një gjysmë shekulli. Aty protagonist nuk është heroi kombëtar i shqiptarëve si individ, por protagonist i vërtetë i poemës është populli shqiptar. Kulti i ndjeshmërisë dhe nocionet "sëmundja e shekullit" (Mal du siecle), apo “dhembja e botës” (Weltschmerz), karakteristike për romantizmin europerëndimor 34) sikur fshehen që në titullin e poemës "Skanderbeku i pafan", gjë që e vëren edhe Rexhep Qosja: "Skënderbeu, sado episodik, nuk është quajtur kot i pafat." 35) Pafatësia e Skënderbeut si personazh në këtë poemë nuk rrjedh nga ndjenja e vetmisë që i karakterizon heronjtë e romantizmit perëndimor, përkundrazi: “te Skënderbeu vënë shpresat njerëzit e thjeshtë”. 36) Me këtë veçori heroi kombëtar si personazh i kësaj poeme është një hero i romantizmit shqiptar. 37)Pafatësia e Skënderbeut të De Radës është familjare dhe kombëtare. Vëllezërit ia helmuan, kurse atdheu kishte rënë në skllavëri. Në këngën e pestë të Librit të Dytë hasim një skenë tepër tronditëse, ku njëri vëlla, Reposhi, Skënderbeut i kumton vdekjen (helmimin) e vëllaut tjetër, Stanishit:

“Pas një ulëritjeje
Karrigia i ra përmbrapa e ai i kapi
gishtërinjtë e dorës. Flokët e kresë
iu ngritën, buza i plasi, gjaku
rrodhi nëpër mjekrën e re
dhe i pikoi në këmishë.
Kështu fatkeqësia
e theri si armik. Jashtë vetëtinte
shumë, aq sa shtëpia mbushej
plot me dritë.
Ai dukej se nuk ndiente as rrufetë
Që, duke shungulluar, çaheshin anash.
Dhe foli me zë të mbytur.
Skënderi: Ku është? Ku është
Tigri që na ha njërin pas tjetrit?” 38)

Është kjo ulërima e një shpirti, i cili jo vetëm se ka një armik të fortë, por edhe gjendet në një botë armike, ndjenjë kjo karakteristike për protagonistët e romantizmit. 39) Vargu i katërt i fragmentit të mësipërm (...buza i plasi, gjaku / rrodhi nëpër mjekrën e re / dhe i pikoi në këmishë) lidhet me një informacion nga “Historia…” e Barletit:
“...përveç shenjave të tjera të admirueshme të fytyrës që i ndërronte, i ish bërë zakon t’i çahej buza e poshtme dhe t’i mbushej plot me gjak. Kjo gjë ishte vënë re shpesh (…), kur nxehej përtej masës.” 40) Kjo gjë dëshmon se De Rada e ka studiuar mirë Barletin. Pastaj, kjo është edhe një shembull i bukur se si barten motivet, imazhet nga njëri autor te tjetri.
Diçka që De Radën e lidhë me romantizmin perëndimor është religjioziteti i Skënderbeut, i cili bën kryq para betejës:

“(…) Dhe tha vetmeveti:
“Ai zot për mua është
dielli i shtëpisë, ku u linda;
e këta s’janë veç bar
që ai i bëri dhe i than|”
E dorën ngriti, bëri shenj me kryqin
të cilin të gjithë e panë,
u zverdh Murati.” 41)

Nëse ky gjest i heroit mund të kuptohet si dëshmi e fesë së tij, kjo vërteton se “në romantizmin arbëresh vërtet roli ndikues i fesë është më i madh”. 42) Kjo mund të sugjerojë krahasimin e Skënderbeut me heronjtë e poemave kalorsiake. Krenaria kombëtare dhe entuziazmi religjioz (në Perëndim – krishterizmi) në botëkuptimin romantik kishin vend shumë të rëndësishëm. 43)
Fati i Skënderbeut është fati i një heroi tragjik, i cili pashmangshëm do të pësojë në fund, jo nga mungesa e virtyteve, sepse ai është një ndër personazhet e rralla të De Radës që "mishëron në formë të kulluar lulëzimin e gjithanshëm të personalitetit njerëzor," 44) por nga rrjeti i (pa)fatit familjar e kombëtar, si dhe rrethanave të kohës e hapësirës, sepse ai ndonëse fitues i gati të gjitha betejave, nuk mund të thuhet se e fitoi edhe përfundimisht luftën. Rreziku që i kanosej atdheut të tij e mbijeton atë, kurse epilog i qëndresës së tij kreshnike është megjithatë – perspektiva e zymtë e skllavërisë së atdheut dhe më të dashurve të tij. Një interpretim i mundshëm është edhe se Skënderbeu është i pafat, jo në vetvete, sepse më në fund, sa rroi qe i madh e i trembeshin armiqtë, qe i nderuar dhe i lirë, por pafatësia e tij qëndron në faktin se ata që la pas, nuk janë trashëgimtarë të denjë të tij. Së këndejmi, Skënderbeu i pafat, është atdheu që nuk ka kush t’i dalë zot. E pra, shëmbëlltyrën e personalitetit dhe të strategjisë, De Rada e nxori nga historia për sivëllezërit e atdheut-mëmë, si pikë orientimi dhe si gurrë frymëzimi. Studiuesi bashkëkohor Emin Kabashi në lidhje me kultin e heroit nacional në poemat e De Radës arrin në përfundimin se: “Përmes kultit të heroit poeti ka shpaluar vetitë karakteristike të kombit, që asokohe ishte bashkuar në luftë kundër osmanëve”. 45)
Një burrë trim, i urtë, strateg lufte e rob i përulur i Zotit, por edhe viktimë e fatit, një mbret mbretëria e të cilit varroset bashkë me të, ja kush është Skënderbeu i De Radës.
Konform konvencave të romantizmit, në poemë De Rada nuk i harron as heronjtë negativë, 46) kundërshtarë të heroit pozitiv, e në këtë rast ata janë turqit, gjegjësisht sulltan Murati me të birin Mehmetin.
Poeti romantik De Rada provon të ringjallë idealet e “Motit të madh”, që përkojnë me shek. XV, diçka pra që kishte ekzistuar (dhe ishte shuar) plot 4 shekuj më herët. Idealet e veta ai i krijon duke pasur Arbërinë e Skënderbeut si mostër, duke ia “mbindërtuar” atë amullisë së Shqipërisë së kohës së tij. Një utopi romantike në dukje të parë, por utopi dha frute reale. Utopia romantike e mbarsi realitetin dhe shpërthyen lulet e para të Rilindjes shqiptare. De Rada ishte ndër frymëzuesit e parë të mëdhenj të kësaj ideje.

III.2. Seanca poetike-heroike e Naimit

Më se një shekull pas vdekjes së tij, për Naimin mund të thuhet se është pa dyshim ndër shkrimtarët më të popullarizuar të kombit, megjithëse disa njohës të shquar të letërsisë e të kulturës (F. Konica 47), Eqrem Çabej 48) artin e tij kanë dijtur ta quajnë të mangët. Në anën tjetër Naimi u vlerësua lart sidomos nga kritikët e periudhës socialiste, (pas Luftës së Dytë Botërore), gjë që nuk duhet patjetër të paragjykohet dhe as që të kuptohet ironikisht.
Poema “Historia e Skënderbeut” (1898) është vepra e tij e mbrame, prandaj disa e quajtën edhe “testamenti politik” i Naimit. Ky përkufizim flet për vlerat parësore të poemës, d.m.th. ideologjia (nacionale) dominon mbi artin. 49) Nëse kishte talent prej poeti, Naimi në radhë të parë kishte talent prej liriku, kurse në epikë nuk tregon forcë të madhe krijuese. Kjo poemë është e ndërtuar si hipertekst mbi “Historinë…” e Barletit, megjithëse ka edhe studiues të cilët kanë shprehur dilema për këtë gjë. 50) Natyrisht, edhe Naimi si shumë romantikë , shekullit XV dhe Skënderbeut iu drejtua si burimit të energjisë për çuarjen më tej të idealit të madh të rilindasve shqiptarë – formimit të shtetit kombëtar. Domethënë, të krijohet një herë ideja e atdheut, si një stad paraprijës, për të ndërtuar pastaj edhe një atdhe të mirëfilltë, real, të lirë.
Studiuesi bashkëkohor S. Hamiti konstaton se prosede zotërues i poemës në fjalë është – himnizimi. 51) Përveç himnizimit, veçori tjetër e poezisë së Naimit është edhe moralizmi, kështu që edhe për heroin e “Historisë së Skënderbeut” është thënë se ai është edhe “hero moral kombëtar”. 52) Nëse për fjalimet e Skënderbeut të Barletit është dyshuar se më parë ato janë fjalët e autorit të librit, sesa të Gjergj Kastriotit – historik, edhe për fjalimet e Skënderbeut të Naimit nuk është gabim të thuhet se ato janë mësime naimjane-skënderbeane. 53) Skënderbeu i Naimit është njeri i përsosur, ideal, pa të meta. Së këndejmi, konstatimi i S. Hamitit mbi himnizimin, te Naimi, del i saktë.
Në qoftë se te “Scanderbeku i pa faan” heroi kombëtar paraqitet më rrallë, vetëm herë pas here, madje as nuk është kryepersonazh, në “Historinë…” e Naimit heroi kombëtar jo vetëm se është kryepersonazh, por në të vërtetë aty gjithçka sillet rreth emrit të tij. Mungesën e individualizimit më të përsosur të Skënderbeut të Naimit, R. Qosja e arsyeton me faktin se as nuk ishte intencë e autorit përshkrimi i heroit të vetmuar, sado i madh të ketë qenë ai, por në Skënderbeun ai krijon një “personazh simbol”, në të cilin është përmbledhur ideali i atdhetarizmit. 54) Derisa te De Rada kemi disa heronj (protagonistë) të poemës, te Naimi kemi vetëm një kryepersonazh, por që po ashtu simbolizon popullin shqiptar. Nuk është njësia e veprimit ajo që modelon heroin në këtë poemë, por është heroi (si prijës i popullit) ai që kushtëzon syzheun. Kjo mund të shpjegohet me funksionalizimin e historizmit, si pjesë të diskursit. Natyrisht, këtu nga-tërron punë “digresioni” i bukur, që përfshin këngën XII, por edhe një pjesë të këngës XI.
Është S. Hamiti ai që “zbulon” veçantinë e këngës XII të kësaj vepre, 55) të cilën e pagëzon “kënga e fantazisë”, që mund të quhet edhe “kënga e këngëve” të Naimit.
Protagonist i një kohe të jashtëzakonshme, ku një qytetërim (ai islamik-aziatik) sfidon me mjete të luftës një qytetërim tjetër (atë të krishterë-europian), Skënderbeu i Naimit sikur përmbush një kriter të rëndësishëm të romantizmit, pikërisht atë të “karakterit të jashtëzakonshëm në rrethana të jashtëzakonshme”. 56)
“Historia e Skënderbeut” e Naimit, në një prizëm të caktuar, del si një poemë e njohjes, respektivisht si një udhë e rinjohjes, që realizohet artistikisht nëpërmjet disa zbulimeve, që bën ose që i ndodhin heroit, që duken si shkallë drejt njohjes së madhe të idesë kombëtare. Kjo poemë epike edhe është shkruar me qëllim që nëpërmjet evokimit të shekullit të Skënderbeut, dhe me forcën e fjalës poetike të zgjohet vetëdija e fjetur kombëtare, e cila rrezikonte të vdiste fare. Jeta e Skënderbeut ishte si e krijuar për një projekt të tillë. Naimi, si duket, kur shkruan, para vetes ka imazhin e shqiptarit të kohës (gjysma e dytë e shekullit XIX), të cilin e trajton si një pacient që ka përjetuar amnezi historike, që ka nevojë për një seancë poetike të zgjimit dhe ndërgjegjësimit nacional. Këtë e bën, së paku, në pesë zbulime.

1. Zbulimi i gjendjes aktuale - diagnostifikimi

Ballafaqimi i heroit me realitetin e trishtë, në poemë, ka pikëtakime me “Hamletin” e Shekspirit. Në të dy rastet është fantazma e prindit të vdekur, ajo që zbulon të vërtetën, të panjohur më herët. Përshkrimi që i bëhet fantazmës së Gjon Kastriotit është si një incizim fotografik dhe rëndgen, njëkohësisht edhe një parabolë përgjithësuesë, për pozitën e popullit të tij në atë moment:

“i-zi sterrë posi natë!
i-ligur i dobëtuar,
i grisur, i çkatëryer,
i-shkretë, i varfëruar,
i-qar e i mallëngjyer!
ish i venitur, i – vdekur
i rrithte si lumë gjaku,
ishte përgjynjur e tretur
dhe dridhej i tërë plaku!
si ajy lypës i gjorë,
që ka mbetur pa bukë,
rri ndë shi e në dëborë
ngjeshur i mjeri me zhukë!” 57)

2. Zbulimi i Atdheut

Mjafton të kujtosh “Bagëti e bujqësi” që ta keshë të qartë se sa të bukur e konsideronte Naimi atdheun e vet, por edhe sa bukur do t’i përshkruajë peizazhet (visoret) e atdheut.
Mirëpo, ideja e Naimit nuk është veç orientimi i vërejtjes së shqiptarëve kah bukuritë natyrore të Shqipërisë, por ai kështu zbuloi edhe dashurinë e brendshme të shqiptarit për atdheun e vet. Vlerësuar nga aspekti psikologjik, folësi epik është edhe rob i një nostalgjie ekstreme, sepse ai në natyrën shqiptare sheh veç mrekulli, para të cilave shpirti i tij ekzaltohet:

“pa malet e Shqipërisë,
që ndë vogël’ i kish parë,
në kohëzat të lirisë,
pa ndeu në zëmrët zjarrë,
një gas që nuk e kish ndjerë,
që kur lindi, gjer ahere,
kurrë ndonjë tjatrë herë,
i erdhi me shumë nderë.
Ishte plot me ëmbëlsirë,
e kish një të naltë ndjenjë,
t’ uruarë e të mirë,
të vjyer’ e pa rrëfenjë.
Shty syt’ e pa mëmëdhenë,
Lott’ i vanë si burimi (…) 58)

3. Zbulimi i krenarisë kombëtare - terapia

Bukuritë dhe begatitë që i posedon atdheu i tyre si kontrapunkt i gjendjes së mjerë dhe përulëse të shqiptarëve çfarë ishte nën robërinë otomane, nuk mund të mos e ngacmonin ndërgjegjen dhe të mos e zgjonin krenarinë e secilit veç e veç, e pastaj edhe të të gjithëve tok. Kështu u projektua rrebelimi militant:

“të hiqte kordhën e gjatë
e t’u bij sa kish fuqinë,
t’ja bën krahrorë govatë
e t’i nxiste mushkërinë,
apo t’a shtinte nër duar,
e posi berr ta therte,
a t’a shkelte në kahruar,
edhe shpirtinë t’i merte,
posi ujku qen’ plakur,
që s’i kanë mbetur dhëmbë,
e ze dh’e ngorth pa përgjakur,
duke xhvaturë me këmbë!” 59)

Më tej kalohet në një trans të vërtetë luftarak:

“Në millt shpatën s’e vë kurrë!
pa dëbuarë Tyrqinë!
Të vinjë kush ësht’ burrë
të shpëtojmë Shqipërinë” 60)

4. Zbulimi i dashurisë

Përderisa në letërsinë me tematikë të heroit nacional, natyrisht, dominon heroika, në këngën XII të poemës zbulohet një ikje, njëfarë “përçudnimi” origjinal, një thyerje e konvencës, një bishtërim i vogël nga horizonti i pritjes, sepse aty këndohet për një hero “të dashuruar”. Nuk është rastësisht kjo këngë kaq e realizuar, sepse Naimi kur shkruan për dashurinë sikur është në elementin e vet më të mirë, autentik. Kur të kalohen ato tri shkallët e zbulimit, atëherë shqiptarët, si Skënderbeu i poemës, do të zbulojnë edhe dashurinë. Këngët XI-XII paraqesin një pushim të këndshëm, në një kohë plot me luftëra, njëfarë digresioni çlodhës. Heroika nuk e kundërshton absolutisht erotikën. Ka edhe te Homeri skena që mund të quhen erotike. Për dallim nga Skënderbeu i De Radës, i cili dashurohet me një vajzë të huaj (Frosina), Naimi në pajtim me ideologjinë kombëtare, për heroin kombëtar gjen një vajzë shqiptare. Trimi hijerëndë, që njihte veç luftrat e ashpra, kur takohet me nusen që “posi hëna vetëtinte”, për një çast humb drejtpeshimin racional të ushtarakut, zbulon dashurinë dhe fluturon në krahët e ekstazës:

“Ra në dett të bukurisë,
mendjenë vala ja mori,
j’u afrua Perëndisë,
se vala atje e nxori.
(…)
Mëndja kishte fluturuar
me krahë të lehta shumë,
Skënderbeu ish qetuar,
As xgjuar’ ish as në gjumë.” 61)

Po ai prijës i tmerrshëm që nuk e kishte humbur fijen e gjykimit as në përleshjet më të përgjakshme, e humb atë kur takohet me bukurinë e dashurisë. Edhe këtu kemi të bëjmë po ashtu me njëfarë himnizimi – atë të dashurisë. Sa i takon “engjëllit të Urtësisë” që i rrëfen Mbretit për botën e përtejme, ai ta kujton Virgjilin që i prin Dantes në “Komedinë hyjnore” të tij.

5. Heroi dhe vdekja

Turbullimin e ëmbël që i shkaktoi njohja e dashurisë heroi megjithatë e mundi, duke vazhduar si më parë që t’i prijë popullit të vet në paqe e në luftë. Ndeshja me vdekjen ka një epilog tjetër:

“Atë, që s’e zinte shpata
Edhe ushta e shigjeta,
S’mundja me duar të thata
Nër rroba e shty e shkreta.” 62)

Me shumë cilësi Skënderbeu i Naimit është një mbinjeri, një hero me tipare gjysmëhyjnore. Vdekjes as ai nuk mund t’i shmanget, kundër saj nuk ka shpatë as strategji që i ndihmon. Pikërisht në këtë përtokëzim studiuesi Hamiti vëren shenja të antiheroikes dhe antimitizueses. 63) Mirëpo, mënyra si e pret vdekjen heroi është dinjitoze. Ai me gjakftohtësi bashkëluftëtarëve dhe birit të vet u jep këshillat dhe porositë e mbrame. Lutja e Skënderbeut drejtuar Zotit, para se të vdiste: “Në dorë të huaj/ Shqipërija të mos bjerë” dhe përgjigjja e engjëllit “do të rronjë Shqipërija”, 64) shkrihen në një ide premtuese për pavdekësinë e Atdheut, gjë që e kishte gjithmonë në mendje poeti Naim Frashëri.

III.3. Heroi nacional - i “përshpirtshëm”

Gjithnjë në frymën e Rilindjes Kombëtare, pothuaj nuk ka asnjë shkrimtar shqiptar të shekullit XIX, i cili nuk ka shkruar diçka mbi temën e Skënderbeut. 65) Jani Vreto gjithashtu ka shkruar poemën “Istori e Skënderbeut”, me të cilën i bashkohet korit të autorëve të letërsisë qëllimore (intencionale). Poema vlerësohet modeste për vlerat artistike. 66) Ajo që Skënderbeun e Vretos e dallon prej heroit të romantikëve tanë të tjerë, është përshpirtshmëria e tij e madhe, gjë që atë më shumë e afron me heronjtë e romantizmit perëndimor 67) sesa me ata shqiptarë. Rexhep Qosja vëren: “Me ndryshim prej, fjala vjen, Skënderbeut të Naim Frashërit, që nuk e heq Atdheun ngojet, Skënderbeu i Jani Vretos nuk e heq Ungjillin gjinjsh”. 68) Duke mos e pasur për qëllim polemizimin me kriteret vlerësuese të studiuesit tonë të merituar, megjithatë duhet të theksohet se qortimi i Qosjes për “shmangien nga e vërteta historike” 69) të Vretos, duke kritikuar potencimin e ndjenjës fetare të protagonistit të poemës në fjalë, sikur i kapërcen kufijtë e vlerësimit estetik dhe rrezikon të shndërrohet në një propagandë antifetare, që në vete nuk është më e virtytshme se ajo që kundërshton. Në fund të fundit edhe në “Historinë …” e Barletit ka elemente fetare. E pra, vepra e humanistit shqiptar pavarësisht nga gjithçka mbetet burimi më i afërt kohës së Skënderbeut. 70) Ja vetëm fragmenti i një fjalimi-lutjeje të “Athletit të Krishtit”, Skënderbeut, nga libri i Barletit:
“Edhe (…) duke u lutur, i përunjur, (…) mora përsipër me gjithë zemër mbi supet e mia këtë fushatë dhe detyrë, me qëllim që të mbroj, me ty përpara si udhëheqës (…) Kishën tënde shumë të shenjtë, qytetin e Romës, fenë katolike dhe Italinë.” 71)
Teoria e letërsisë mëson se “heroi i veprës epike nuk është identik me heroin e historisë, ai përgjithësisht është në funksion të nevojave dhe të kuptimeve të kohës.” 72) Më në fund, të jesh fetar apo ateist si autor, apo si personazh, ngjyrimi fetar apo jofetar i një vepre artistike, këto nuk duhet marrë si kriter fundamental diferencues gjatë procesit të vlerësimit. Bota njeh shumë kryevepra, në arte të ndryshme, anekënd botës, që kanë ngjyrim fetar. Historiani italian i letërsisë Françesko de Sanktis, duke folur mbi një shkrimtar romantik, ndër të tjera thotë se në këtë formacion stilistik: “Është zgjuar fantazia e ngjallur me krenarinë kombëtare dhe me entuziazmin religjioz…” 73) Pra, religjioziteti jo vetëm se nuk kritikohet për të keq, por vlerësohet si një nga veçoritë thelbësore të letërsisë së romantizmit. Heroi nacional ndërkaq mund të jetë fetar dhe jofetar, prandaj në këtë dimension sikur studiuesi Qosja gjykon me një dozë të tepruar të patriotizmit ateist (ose të paktën tepër rigoroz – sa i përket fesë). Qortimi që studiuesi i bën poemës “Istori e Skënderbeut” të J. Vretos, në aspektin e realizimit artistik, është diçka tjetër dhe studiuesi këtu mund të ketë më shumë të drejtë.

IV. HEROI NACIONAL NË SATIRË

Çështja e statusit të letërsisë satirike në hierarkinë e zyrtarizuar të fondit të vlerave artistike të letërsisë shqipe paraqet, ndoshta, “thembrën e Akilit” në diskutimet e trajtesat e studiuesve tanë. Injorimi që iu bë kësaj letërsie në një periudhë të gjatë kohore (kohët e fundit vërehet një përmirësim i gendjes), shkaktoi edhe mospërfshirjen në debatet dhe botimet e institucioneve më të larta e më kompetente të letërsisë, në Shqipëri dhe në Kosovë, përveç të tjerëve, të satirikut “mefistofelik”, Atë Gjergj Fishtës. Ky gjeni i letrave shqipe pa ngurrim mund të quhet - kamxhiku i veseve shqiptare. Nuk e di a ka vepër të Fishtës, ku ai, kështu apo ashtu, nuk i referohet figurës së heroit kombëtar. Sidomos kjo vlen për krijimtarinë e tij epike dhe satirike. Satiriku jashtëserik Gjergj Fishta shkon deri atje sa heroin nacional e funksionalizon me mjaft gjeturi edhe në njësitë satirike. Sidomos hyn në fushën e temës sonë “Biseda” satirike “Nën hajat të Parrizit”, e shkruar në vitin 1914. Pa marrë parasysh se kjo njësi letrare shfaqet në një realitet fiktiv, (se fjala është për letërsinë), me një gjuhë plot konotacione e thumba satirikë, është me interes të konstatohet veprimi i Fishtës, i cili sado që krijon një botë satirike – heroin nacional personalisht e ruan nga satirizimi.
Skënderbeu gjendet në “Parriz”. Ai ka mall dhe kureshtje për të marrë vesh mbi ngjarjet më të reja në Shqipëri. Gjëra këto që nuk do të dukeshin skajshmërisht “të huaja” as në një ambient epik. Fishta, i cili në satirat e tij “shfaqej si një ndërgjegjegje fërgëlluese e aktualitetit”, 74) në një funksion të tillë e koncepton edhe rolin e heroit nacional në këtë copë satirike.
“Nën hajat të Parrizit”, sipas studiuesit S. Hamiti, “është dialog ndërmjet Djallit që ndjell zinë shqiptare dhe Skënderbeut që synon idealitetin shqiptar, e i pari është referues i realitetit”. 75)
Përsëri këtu do të kishte lëndë edhe për analiza të hollësishme për raporte antitetike.
Heroi kombëtar në letërsinë satirike të Fishtës është – një mbrojtës i madh i vlerave etnike të kombit. Për dallim nga Skënderbeu i konteksteve epike, të shkrimtarëve të tjerë (De Rada, Naimi, më vonë edhe Godo, etj.), që lufton kundër armikut të jashtëm, kundër pushtuesit otoman, heroi nacional, satirik, i Fishtës ka për qëllim ngacmimin, zgjimin e sistemit mbrojtës të shpirtit të kombit nga prishja e brendshme. Në fillim të shekullit XXI duhet të na falet që heroin e Fishtës në këtë satirë ta shikojmë si “simbolin e pranuar të shqiptarit ideal”, i cili duhet të funksionojë si një antivirus efikas (nga bota e kompjuterëve), kundër ndotjeve, infektimeve virusale të shkaktuara nga demagogët e kohës. Skënderbeu në satirë vihet në shërbim të luftës kundër veseve të shqiptarëve.
Fishta në këtë vepër tërheq vërejtjen se heroi nacional nuk e ka për detyrë të luftojë vetëm kundër të këqijave që vijnë nga jashtë, por edhe kundër atyre që vijnë nga brenda. (Është fjala për një luftë tjetërfare nga ajo që zhvillonin komunistët kundër armiqve të jashtëm e të brendshëm.) Çdo kohë ka nevojë për një hero të vetin nacional. Çdo kohë e modelon vetë heroin për të cilin ka më nevojë.
Nënteksti politik që është i theksuar në këtë “Bisedë” satirike, në të vërtetë është përcjellës i zakonshëm, endemik, i zhanrit, pra i letërsisë me këtë tematikë.

V. HEROI NACIONAL NË ROMANIN E PERSONAZHIT

Tema e heroit kombëtar është pa dyshim e përhershme në letërsinë shqipe, duke filluar që nga De Rada e deri në kohën tonë. Përveç në vargje, kjo temë u shtjellua edhe në shkrimet artistike në prozë. Raportet ndërmjet romanit dhe historisë ishin dhe janë shumë të ngushta. 76) Shkrimtari Uallter Sot nisi një zhanr, romanin historik, i cili është gjallë deri në kohën tonë. Romani “Skënderbeu” i Sabri Godos me vetë titullin sinjalizon brumin tematik, gjithnjë në linjën e asaj që thamë në fillim të këtij punimi, se sintagma “heroi nacional”, shqiptarëve ua kujton në radhë të parë Skënderbeun. Meqenëse bëhet fjalë për një prozë të gjatë, me lëndë të nxjerrur na historia kombëtare, “Skënderbeu” i Godos është një roman historik dhe respekton parimet e poetikës së këtij zhanri. I shkruar me metodën krijuese realiste, (sipas Bajram Krasniqit, në këtë roman kemi të bëjmë me realizmin e hapur), 77) kjo vepër për dallim nga poemat e përmendura më lart, është vërtet “më prozaike”, mu pse aty mbizotëron diskursi historik realist, që anon kah letërsia dokumentare. Vetë narratori**, shpesh, merr tonin e një folësi diskursiv, kështu që ndodhë që lexuesin ta ngatërrojë në gjykimin a është fjala për diskursin e shkencës historike, apo për gjuhën e një vepre letrare-artistike. Kohëve të fundit kjo karakteristikë në letërsi nuk merret si mangësi, por si një përpjekje e autorit për të krijuar imazhin e të besueshmes, autentikes, pa marrë parasysh se fjala është për një roman dhe jo për një studim historik. Njësoj siç bënin shkrimtarët e kohëve të përparshme, që heroit i jepnin tipare të parafytyrimeve, idealeve dhe pikëpamjeve të kohës së vet, edhe “Skënderbeu” i Godos, megjithëse “historik” me plot referenca nga historia e vërtetë, njëkohësisht është edhe projekt-figurë, ku përthyhen pikëpamjet, idealet nacionale në pajtim me politikën e kohës së shkrimit të veprës.
Fakti se “Skënderbeu” i Godos i takon zhanrit të romanit historik, shkruar sipas botëkuptimit krijues realist, si edhe fakti se Godo është pikërisht shkrimtar që e zbret heroin naconal nga froni i heroit mitik, si asnjë shkrimtar tjetër yni, nuk do të thotë edhe se romani është i operuar nga patosi historik. Ky patos është më i kontrolluar se në rastin e Naimit, por manifestohet edhe këtu, nganjëherë madje mjaft fuqishëm, si patos etnik: “Ky popull nuk i ishte nënshtruar asnjë sundimi të huaj dhe nuk njihte tjetër mbi vete përveç kryeparit të fisit.” 78) Tematika e heroit nacional, e lidhur ngusht me atë të atdhedashurisë, shprehet edhe me asocimin e forcës anteike të tokës nënë: “kështjella bënte hije mbi tokë dhe prej andej merrte fuqi për udhëtimin e saj drejt përjetësisë.” 79)
Narracioni në këtë roman, siç u tha edhe më lart, i afrohet mjaft letërsisë dokumentare. Më shumë mbështetet në referenca historike, sesa në ligjërime patetike. 80) Megjithatë, përveç shprehjes realiste ka edhe teknika të tjera të shkrimit, siç është “funksionalizimi i mitologjisë” në strukturën e romanit, por që në vete e ruan pikëshikimin kritik ndaj mitit. 81) Zëri i folësit të romanit “thërret në ndihmë autoritetet e ndryshme të dijes për të provuar tezat, situatat dhe idetë e shprehura përmes autorit-narrator, apo përmes gojës së personazheve”, konstaton studiuesi B. Krasniqi. 82) Këtu do të mund të flitej edhe për intertekstualitetin.

VI. ANTITEZA HISTORIKE

Si bartës semantik i vlerave pozitive të epokës, në konstelacionin e luftës midis dy popujve, feve a qytetërimeve, heroi nacional duhet të ketë edhe oponentin e vet, heroin negativ, përballë të cilit heroizmi i tij shkëlqen në dritë të vërtetë. Këtu kemi të bëjmë me të ashtuquajturin raport antitetik ndërmjet dy idealeve, apo dy tendencave. Antiteza është një figurë stilistike, por në këtë kontekst unë nuk mendoj në të, por mendoj në radhë të parë në antitezën historike, e cila për dallim nga antiteza logjike (e natyrshme, kontradiktore, terminologjike, p.sh.: bardhë-zi, terr-dritë, etj. etj.) në vete nuk është antitetike, por bëhet e tillë në sajë të rethanave historike 83). Një popull nuk është antitezë e një populli tjetër, nga natyra e gjërave, pra as populli turk nuk është vetëm pse është turk, antitezë e popullit shqiptar, por në bazë të ngjarjeve historike, si pushtues të tokave shqiptare, në një kohë të caktuar (shekujt XV-XIX), turqit vihen në raport antitetik historik me shqiptarët. Antiteza historike pastaj është dydimensionale, ajo përveç se i vë në oponencë dy popuj të një epoke (turqit dhe shqiptarët në shekujt XV-XIX), krijon edhe raporte antitetike ndërmjet dy epokave, p.sh. poetët e Rilindjes Kombëtare (De Rada, Naimi, e të tjerë) epokën e Skënderbeut ia kundërvënë epokës së vet. Antiteza historike natyrisht është e ngjeshur me patos. Ky patos shërben pikërisht për të dhënë një sistem të ri vlerash 84), si dhe për të theksuar antitezën historike të tipit të dytë, domethënë sistemit të vlerave të shekullit XIX De Rada dhe Naimi i vënë përballë sistemin e vlerave të shekullit XV. Prizmit të robit pa ndjenjë kombëtare të shekullit XIX, i vënë përballë prizmin e luftëtarit, heroit të lirisë nga Shekulli XV.
Antiteza historike paraqitet fill te Marin Barleti. Agresioni turk, të cilit ia theu hovin Skënderbeu, prijës i epirotasve, çon në një situatë antitetike. Zanafilla e saj lidhet me rritjen dhe forcimin e Perandorisë Otomane, si dhe me synimin e sulltan Muratit, i cili “u zotua të bëhej zot i gjithë botës dhe i gjithë mbretërive të krishtera!” 85) Qysh në këngën e parë folësi artikulon gjenezën e antitezës historike midis shqiptarëve dhe turqve, në të vërtetë midis turqve dhe botës oksidentale:

“Pas Romës së-re ka tjetrë
qëllim zënë që taninë,
t’i derdhet Romës së vjetrë,
të marrë dhe Italinë;
dhe lindjen dhe perëndimnë
kërkon tejpërtej t’i zërë,
gjith’ atje e ka qëllimnë,
botën në dorë ta vërë.” 86)

Ismail Kadare në romanin “Kështjella” gjithashtu eksploron raportet antitetike të dy palëve ndërluftuese, në kontekstin e temës së heroit nacional. Ky qëndrim antitetik rrëfehet me një vokabular ekstrem të njërës palë, që kësaj radhe shpreh synimet dhe strategjinë e turqve:
“Grave dhe vajzave të tyre do t’u heqim veshjet e bardha e të paturpshme dhe do t’u veshim rrobën e zezë e fisnike, të bekuar nga feja. Ne do t’ua mbulojmë me perçe të zezë fytyrat dhe sytë e tyre dinakë, me të cilët ato, gjer tani shikohen lirisht me meshkujt. Ne do të bëjmë që ato të harrojnë tërbimin e dashurisë dhe të martohen me meshkujt sipas ligjeve të shenjta të sheriatit. (…) Ne do të derdhim gjakun tonë që drita e Islamit të depërtojë gjer në këto strofka ujqish.” 87) Ky është pra pikëshikimi i gjërave nga prizmi i palës agresore, ndërsa pala mbrojtëse që në roman ka narratorin e vet të posaçëm, (të dalluar edhe grafikisht, me kursiv të veçantë, në vetën e parë shumës, përveç në një rast, kah fundi i romanit kur ky narratot flet si "unë"), që flet me një fjalor tjetër dhe nga perspektivë tjetër:
“Ne e prisnim prej kohësh këtë sulm. (…) Ne nuk prisnim ndonjë gjë më të mirë dhe për çdo gjë ishim të pregatitur. Kjo është toka jonë. Ne nuk kemi vise të tjera ku mund të tërhiqemi (…). Ne ose do të rrojmë këtu, ose do të vdesim këtu.” 88)
Antiteza historike shqiptaro-turke, në romanin “Skënderbeu” të S. Godos, del nga “katër shtyllat e mbretërisë osmane” njëra nga të cilat thoshte: “Bota ndahet në dy pjesë: dar-al-islam, tokë e islamit, dhe dar-al-harb, zonë lufte. Vendet e zonës së luftës do të plaçkiten dhe do të vihen nën haraç, gjersa të rraskapiten e të kthehen edhe ato në tokë të islamit”. 89) Në atë rrugë mitike sulltan Mehmetit që “u betua se do ta çonte fenë e islamit në veriun e botës” kundërshtari më i rreptë i doli Kruja, “shkëmbi magjik i Krishtit” (siç e quajnë kardinalët), ku e kishte selinë Skënderbeu.
Një antitezë historike e tipit të veçantë në prozën e Godos paraqitet ndërmjet shqiptarëve dhe venedikasve, ku “Republika shumë e krishterë (…)vigjilon prej njëzet vjetësh mbi vendin tim (flet Skënderbeu –A. G.) dhe më parë do t’ia jap atdheun turkut, sesa ta lë në duart e shumë të krishterës Republikë.” 90)

VII. MITI I “MOTIT TË MADH”

Paraqet një paradoks të llojit të vet, se si një epokë e stërmbushur me gjak e grumbuj luftëtarësh të rënë në luftërat e njëpasnjëshme, që për epilog ka një ekzod nga më rrënqethësit që njeh historia e shqiptarëve, pikërisht ajo të çmohet si epoka e “Motit të madh”. Përgjigjja fshehet në qëndresën e sublimuar në figurën e prijësit legjendar. Poetët romantikë ndërkaq, atë periudhë e imagjinojnë si “periudhë të pavarësisë, të lirisë dhe të lumturisë së shqiptarëve” 91), megjithëse, dorën në zemër, në një periudhë të pasur veç me lot, gjak, koka të prera, me fusha ku mbillen kokat, që vaditen me gjak e korrën me zjarrë, për lumturinë as që mund të flitet. Mirëpo, diskursi heroik ka prizmin e vet të vlerësimit dhe të emërimit të gjërave. Miti i “Motit të madh”, të cilit shtresa të veçanta semantike, emocionale dhe historike iu mbindërtuan sidomos nga arbëreshët, sepse atyre ua përkujtonte epokën e ekzodit masiv nga “Dheu-mëmë”, por edhe qëndresën heroike të arbërit kundër superfuqisë së kohës, Turqisë, tharmin e mori prej më të lashtit autor, të një teksti mbi Skënderbeun, që dihet deri sot, pra, Barletit: “Me të vërtetë, ishte kthyer atëherë përsëri shkëlqimi i lashtë i Maqedhonisë dhe dukej se kishin ardhur prapë, tamam siç ishin dikur, kohët tanimë të harruara të Aleksandrit dhe të Pirros.” 92) Në një mënyrë me këto fjalë mbillet fara e “Motit të madh“, që do të mbijë e do të lulëzojë sidomos tek arbëreshët, por edhe te rilindësit e tjerë shqiptarë. Një shembull i bukur është edhe panorama idilike-historike që del nga vargjet e Naim Frashërit, kur ai evokon Shqipërinë e shekullit të Skënderbeut:

“Mbretëri ishte lirija,
që kish ç’do shqipëtar pjesë,
ligjë ishte njerëzija,
vëllazërija ish besë.” 93)

As vetë Sabri Godo, përndryshe i njohur si demitizues dhe si autori që heroit nacional i ka dhënë dimensionin e një njeriu të zakonshëm, dhe që përveç heroizmit në luftë sheh edhe vështirësitë dhe problemet e mbijetimit real të njerëzve të asaj epoke, nuk i shpëton tundimit të himnizimit të saj: “Ishte koha e mrekullive, që krijojnë besimin, i cili bën pastaj mrekulli të vërteta. Besimi merrte flakë me shfaqjen e heronjve. Ishin ditët e vrullit të madh, kur çdo shqiptar ndihej një kreshnik.” 94)
“Moti i madh” sipas ligjërimit të parafrazuar të Skënderbeut të Godos, para kardinalëve të Vatikanit, bie ndesh, gati si një thjerrëz antitetike, me “Motin e madh” të Naimit ta zëmë, sepse tabloja e shkrimtarit realist është gjithça tjetër veç jo idilike: “Gjaku buronte ende i ngrohtë nga damarët e prerë të vendit të tij. Atje gratë s’kishin më lotë dhe pleqtë vdisnin nga dhembja. Ata që i shpëtuan vdekjes, nuk i gëzoheshin jetës, sepse vdekja kishte marrë një pjesë të jetës së tyre”. 95) Ky çidilizim i dhimbshëm realist, ky deheroizim i realitetit të “Motit të madh”, nuk do të thotë edhe zvogëlim i vlerave semantike dhe emocionale të vetë heroit nacional, përkundrazi kjo natyrshmëri historike pa kozmetikë stilistike, i lë heroin dhe bashkëluftëtarët e tij të duken edhe më madhështorë. “E Madhërishmja” paraqet një kategori estetike tipike për artin heroik. “E Madhërishmja” e epokës së “Motit të madh” konsiston pra jo në jetën e begatë me kënaqësitë e jetës, por në kundërshtimin heroik të së keqes, deri në fund dhe në sakrificën heroike për lirinë e vendit, por edhe në kontekstin e mbrojtjes së Europës së krishterë prej sulmit të turqve myslimanë.

VIII. NGA DISKURSET E LETËRSISË ME TEMATIKË HEROIKE***

Për diskursin e veprës në shqyrtim të Marin Barletit, nga ajo që u tha mund të nënkuptohet se aty gërshetohen diskursi historik me atë letrar. Referencat e shumta historike e vërtetojnë atë të parin, kurse sa i takon diskursit letrar, ai shprehet sidomos në kontributet retorike të Skënderbeut në këtë vepër. Fjalimet e tij pa dyshim do të mund të radhiteshin ndër xhevahiret e trashëgimisë retorike shqiptare. Të dhënat statistikore mbi të rënët (numri i të vrarëve) që jepen te Barleti, në rastin më të mirë do të mund të ishin në vendin e vet në një diskurs fantastik, por kurrsesi në një kontekst historik. Për shembull, në një vend thuhet se pas një beteje të zhvilluar në vitin 1444, të vrarë mbeten 10 mijë turq dhe 300 epirotas (f. 169), diku tjetër ky bilanc është 2 mijë turq dhe 42 epirotas, kurse kulmi i kësaj tendence arrihet në faqen 376, kur raporti i të vrarëve është 30 mijë turq e veç 60 epirotas(!?).
Diskursi bazik në poemën “Histori e Skënderbeut” të Naimit është ai historik-heroik. Ky diskurs më pastaj degëzohet në shumë shprehje ligjërimore, që funksionojnë së bashku si një tekst poetik.
Ligjërimi idilik, me të cilin veçohet poema e Naimit, vihet në funksion të himnizimit të figurës së heroit nacional dhe të shekullit të tij, por në raport me realitetin e antitezës historike, të pandryshuar gjatë shekujve, sepse Shqipërinë ende e sundonin osmanët, merr përmasa dhe nënshtresa të shumta e të llojllojshme:

"Mbretëronte urtësija
Paqa, kamja, nderi, shpresa,
Drejtësi e dashurija
Miqësija, besa-besa.
Tek po gjendej Shqipërija
Në këto të mira kaqe,
Që mbretëron mirësija
Dh ish në preh’ e në paqe.
Kur nj’ e madhe egërsirë
Duke dalë prej Asije,
U përhap si errësirë,
Dh’e mbuloj botën si hije ?
Ish një komp i mallëkuar“(…) 96)

Nuk nevojitet shumë erudicion as informacione nga historia, e sidomos nuk duhet të jeshë shumë i mençur që të konstatosh se fjala është për teprime ekstreme, tipike për këngët epike legjendare gojore, por edhe për këngët epike të kodit heroik. Invokacionet, që lajmërohen në poezinë epike qysh te Homeri, janë të shpeshta në poemën e Naimit. Ja vargjet e fillimit të poemës:

“Këndo, ëngjëll urtësinë
edhe gjithë mirësitë,
Skënder-Ben’ e trimërinë,
Të lumtë goja, këndona,
Me gjuhë të ëmbël si mjaltë
Skënder-Ben’ e madh tregona” 97)

Naimi nuk i thërret muzat për ta frymëzuar, por engjëllin, çka poemës i jep karakter të “shenjtëruar”. Ndoshta, në këtë frymë nuk është pa vend të thuhet se te romantikët shqiptarë ka një prirje për t’i dhënë karakter gati “religjioz” njësisë kombëtare, kurse në këtë kontekst Skënderbeu, natyrisht, është kryeshenjti i shqiptarisë.
Ekosistemi heroik përfshin edhe dimensionin etik, sepse hero mund të jetë vetëm dikush me virtyte të përsosura, qëndrim të cilin e përfaqëson edhe Naimi në heroin e vet të dashur. Ky tip ligjërimi mbështetet me një krah të vetin në filozofinë e etikës kristiane, por po aq edhe në etikën etnologjike të shqiptarëve, që vihet në kontrast të fortë me etikën e pushtuesit, që rrëfehet si kundëretikë. Këtu ka vend të flitet për teknikën bardhë e zi të përshkrimit të dy qytetërimeve, gjë që nuk mund të jetë e saktë, por është e saktë në prizmin e vrojtimit të njëanshëm të së vërtetës.

“unë punë të pambarë,
e të-papëlqyer s’dua;
duhet të jini të-mirë,
e të kini trimërinë,
të mos bëhi egërsirë,
po të mbani njerëzinë;
jo të merrni, të rrëmbeni
të shani e të godini
të ripni e të gënjeni,
po faqe bardhë të jini” 98)

Kështu i porosit heroi etik ushtarët e vet, rrjedhimisht kështu i porosit iluministi Naim Frashëri bashkatdhetarët bashkëkohës. Ekstrem në përshkrimin e virtyteve të heroit pozitiv, folësi përdor fjalor ekstrem edhe në dhënien e anti-etikës të heroit negativ. Ana e errët e kundrimit bardhë e zi në poemën heoike të Naimit duket kështu:

“M’i madh’ i tyre, Murati
s’kish ndër mënt kurrë të mira,
posi e gjet nga i ati,
më të ligat kish dëshirë,
njeri në jetë s’peshonte,
dhen’ e zij gjithë të-tinë,
Konstandinopojën donte,
dhe Romën e Italinë;
doj të hynj në gjith’ Europë,
e gjithë kombet që qenë,
rrih t’i bënte mijë copë,
Urdhër i tij vraje! Vare!” 99)

Një veçori tjetër të poemës “Histori e Skënderbeut” paraqesin sekuencat alegorike. Në një parafytyrim të largët krejt kjo vepër është një rrëfim parabolik-alegorik, sepse duke kënduar mbi heroin nacional të shekullit XV, folësi përgatit fiksionin e heroit të ardhshëm kombëtar, i cili do ta inskenonte sërish atdhedashurinë dhe idealin e sakrificës heroike për lirinë e Atdheut.

“mbretëresha u qetua,
kur n’ëndërrë ju rrëfye
një rrip’ e një shkretëtirë,
dhe pas një shpelle qëndruar
një kuçedër nj’ egërsirë
me ca sy të xgurdulluar!
Në mest të gjakut po rrinte,
rreth e rrotullë vështronte,
shumë frynt’ e shkrefëtinte
dhe tym e flakë lëshonte!
Tre nga djemtë e saj kish zënë
e si ujku po i çante,
si shqerra posht’ i kish vënë,
edhe mushkëritë u hante!
M’i vogëlthi po vinte
si ëngjëll pjellë më dritë,
si lëmsh’ i djellit ndrinte,
nat’ e errët u bë ditë;
Kuçedrësë ju lëshua,
i ra me kordhë dh’e vrau” 100)

Flitet pra për ëndrrën e Vojsavës, e cila si e tillë, paraqet një mikro-histori të Skënderbeut, të rrëfyer nëpërmjet kodit alegoriko-onirist. E veçanta e alegorikes qëndron te nënteksti, në shtresën e dytë pra, e jo në domethënien e parë, atë të shënuarën, të fjalëpërfjalshmen. Segmenti onirist (apo oniromantia, shpjegimi i ëndrrave) ndërkaq shërben për të mitizuar alegorinë dhe për t’i dhënë asaj karakter profetik. Shqerrat që simbolizojnë viktimat e pafajshme deshe-s’deshe të përkujtojnë simbolikën tradicionale të krishterizmit.Tjetër gjë që bie në sy në këto vargje është krahasimi me engjëllin që pjellë dritë, i cili natën e bëri ditë, që ta përkujton religjionin e lashtë persian që bazohet mbi luftën e përhershme të dritës me terrin në gjithësi, në ç’kontekst heroi nacional i Naimit është luftëtar i dritës. Këto elemente, të thuash ezoterike, krijojnë një konstelacion të jashtëzakonshëm, ku gjendet dhe vepron një figurë e jashtëzakonshme. Një prishje të idilës “oniriste” e gjejmë në romanin e S. Godos, ku Skënderbeut “i ishte shfaqur në ëndërr Shën Gjergji vetë dhe i kishte dorëzuar një shpatë të ndritur”. Mirëpo, këtu folësi rrëfen “realisht” edhe se si Peshkop Andrea ëndrrën e Gjergjit e mbindërtoi, duke i shtuar edhe disa gjëra, për ta shfrytëzuar ëndrrën e heroit për gjëra fare praktike, propagandistike.
Romani “Skënderbeu” i Sabri Godos, me mbi 500 faqe tekst, përmban të paktën disa tipe diskursesh, sado që dominohet nga diskursi historik- realist, gjë që është e vetëkuptueshme në kontekstin e tematikës së heroit nacional, sepse ka të bëjë me një personalitet të njohur historik, për të cilin kanë shkruar shumë historianë dhe mesazhi historik i tij është ende shumë energjik dhe i rëndësishëm. Ky diskurs përveç tjerash realizohet me dhënien e saktë të datave të ngjarjeve që i përshkruan, me ditën, muajin dhe vitin e saktë, me çka synohet një besueshmëri më tepër karakteristike për shkencën e historisë sesa për letërsinë si imagjinatë, mirëpo dukuri kjo e shpeshtë dhe e njohur në letërsinë e ashtuquajtur dokumentare. Historizmat e cilësojnë këtë roman gati po aq sa edhe poemën epike të Naimit, pavarësisht se këtu narracioni është më i matur, më i pasur dhe më i realizuar. Shkrimtari në këtë vepër “ka gërshetuar gjuhën e artit me ligjëratën shkencore, teknikat, procedimet, modelet dhe mjetet e artit letrar dhe teknikat, instrumentet dhe me mjetet e njohjes racionale”. 101)
Sa u përket diskurseve në romanin “Skënderbeu” të Godos, logjikisht se dominon diskursi historik. Ky diskurs shfaqet në disa mënyra: a) Përmes dhënies së datave të sakta (dita, muaji dhe viti), në fillimin e shumë kapitujve dhe nënkapitujve, psh.: “Gjergji erdhi përsëri në vitin 1937” 102), ose “Murati…arriti në Krujë në mbrëmjen e 14 majit 1450” 103), apo “Në 1 mars të vitit 1462 dogji Kristofor i tha këshillit se atë pranverë…” 104), etj. etj...
Si digresion të vogël veç është e udhës të konstatohet se Kadare në romanin “Kështjella” nuk përdor të njëjtin teknikë; b) Mënyrë tjetër e shfaqjes së kodit historik në këtë roman është se gjuha narrative përngjan mjaft në një diskurs të të mirëfilltë historiografik, gjegjësisht me një shkrim monografik. Kjo është një gjuhë sintetizuese, e përgjithësuar, që jep tablo autentike: “Atëherë papa Kalisti kuptoi se kjo mësymje e Mehmetit me forca aq të mëdha nuk ishte një fushatë e thjeshtë për ndëshkim e plaçkë, por një lëvizje themelore në strategjinë turke. Për të sulmuar Hungarinë dhe Europën, Mehmeti duhej të asgjësonte më parë Skënderbeun, që mund t’i hidhej në shpinë, t’i priste furnizimet dhe rrugët e tërheqjes.” 105); c) Historizmi këtu edhe propagandohet: “Plimusini u ngrit në këmbë dhe, si e mposhti turbullimin, tha me sinqeritet e me një qortim të rëndë ndaj vetes se njeriu, që nuk e dinte historinë e të parëve të tij, duhej të quhej i humbur.” 106
Diskursi filozofik-religjioz-mitik paraqitet më se një herë, mirëpo shpesh në një kontekst që njëkohësisht inkuadrohet edhe në hapësirën e antitezës historike, e kjo kryesisht për të dhënë logjikën e të menduarit religjioz-mitik, me anë të të cilit shpjegohet edhe motivimi i ushtrisë për pushtime të vendeve të huaja, madje edhe përkrye vetëflijimit. Ky diskurs është në funksion të shpjegimit të konfliktit midis dy popujve, dy feve, dy qytetërimeve, si dhe përpiqet të hulumtojë nga vjen vendosmëria e një tipi të civilizimit për të përmbysur tipe të tjera të civilizimit: “Imami shtriu Kur’anin përpara dhe djali u betua mbi librin e shenjtë dhe mbi pallën e tij, për shpirtin e babait dhe për shpirtin e njëqind e njëzet e katër mijë profetëve se do të çonte fenë e islamit në veriun e botës”. 107)
Një diskurs provokues është ai politiko-ateist, ku një lexuesit të njoftuar me gjendjen politike në Shqipërinë e kohës kur u shkrua ky roman, pra fillimi i viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, do t’i shkojë mendja shpesh në realitetin shqiptar të epokës komuniste, që arriti të vetëshpallet si shteti i parë ateist në botë. Fjalia që në këtë roman del nga gojë e Skënderbeut: “Vatikani plaçkitë Europën dhe pasurohet në emër të kryqëzatës”, më tipike është për kohën e shkrimit të romanit sesa për epokën e Skënderbeut. E ngjajshme është edhe një fjali tjetër, po e Skënderbeut: “Do të doja t’i jepja fund luftës me turkun dhe të nisja një luftë tjetër kundër Selisë së Shenjtë” 108), e cila sikur Shqipërinë e vë në pozicion antitetik jo vetëm me pushtuesit aziatikë, por edhe me gjithë botën. Është me interes se si pozicionohet narratori ndaj Europës: “U mbyll një cikël i plotë i luftës, gjatë së cilës Shqipëria shpresoi dhe besoi në Evropën. Tani do të hapej një faqe e re në historinë e këtij vendi.” 109) Lexuesi e ka shumë vështirë t’i injorojë aluzionet e hapëta me realitetin politik shqiptar në kohën e regjimit enverist, pra fillimin e (vetë)izolimit të plotë të Shqipërisë ndaj botës. Ndoshta kjo gjë tregon më së miri se si një vepër flet mbi kohën e vet edhe atëherë kur flet për një kohë shumë shekuj më të hershëm. Si sqarim nuk bën të mos thuhet se këto diskurse e tipe ligjërimi nuk janë në kundështim me ligjshmëritë e letërsisë, sepse pa marrë parasysh qëndrimin e lexuesit ndaj cilësdo çështje, letërsia “historike”gjithmonë flet mbi atë se si ka mundur të ndodhë dhe jo se si ka ndodhë me të vërtetë.

IX. NGA TIPOLOGJIA E HEROIT NACIONAL

Tipologjia të cilën e shfrytëzoi Marin Barleti për të portretizuar fizikun e Skënderbeut bëhet sipas skemës humaniste, dmth nën ndikimin e idealeve të antikitetit: "(...) bukuria e trupit dhe hijeshia e gjymtyrëvet (...) - Shtati i tij i lartë e i hedhur; krahët që s'ishin parë më të bukur tek njeri; qafa e fuqishme dhe e përkulur, si e atletëve; gjerësia e supevet e admirueshme; ngjyra e bardhë si e derdhur në të kuq të padukshëm; shikimi i syvet as i egër, as i fjetur, por shumë i këndëshëm." 110) Këto epitete ta përkujtojnë idealin e bukurisë fizike të antikës, por edhe atë thënien e lashtë: "Në trup të shëndoshë, mendja e shëndoshë", gjë që përforcohet nga një e dhënë tjetër e këtij burimi, që thotë se Skënderbeu, krahas veçorive fizike të lartshënuara, mësoi "gjuhën dhe letërsinë turke, arabe, greke, italike dhe sllave”. 111) Është interesant se pa marrë parasysh se “Moti i madh” përkon me shekullin XV, që quhet edhe shekulli i Skënderbeut, me gjithë faktin se emri i mbretit krutan gjendet në vetë titullin e poemës së Jeronim de Radës, si personazh "Skënderbeu, në të vërtetë, del pak në vepër." 112) Por ai është i pranishëm edhe në mungesë. Tek ai “alternohen notat hiperbolike legjendare me ato të thjeshta njerëzore.” 113) Ravijëzimi i figurës së Skënderbeut në opusin e poetit të madh arbëresh përkon me estetikën e fragmentaritetit, që e cilëson mbarë opusin artistik të tij. Fragmentariteti i De Radës mund të kuptohet si një shkëputje prej vargonjve klasicistë (unitetit) në aktin e krijimtarisë.
Një aventurier trim, që e njeh dashurinë dhe nuk është indiferent ndaj fesë, i tillë ishte heroi kalorësiak, këto tipare i kishte edhe “Sccanderbeku i pa faan”. 114)
Skënderbeu si personazh i romanit të Godos, jo vetëm se është personazh i galerisë realiste, por ai edhe psikologjinë dhe logjikën e të menduarit e ka të ndikuar së tepërmi nga psikologjia dhe logjika e të menduarit të narratorit ( del si një alter-ego e autorit). Heroi nacional i Sabri Godos përveç se lëviz në një botë mjaft të besueshme, reale, është edhe vetë i tillë, pra i çliruar nga hiperbolizimet, himnizimet, idilizimet, patosi ekstrem. Portreti i Skënderbeut bie fjala jepet kështu: “ai ishte një burrë i fuqishëm dyzet e pesë vjeç, kampion i kalorësve të shekullit dhe ushtria duhej të shihte në të heroin që përmbys me topuz e me shpatë kolonat armike.” 115)
Mbështetur në klasifikimin e Nortrop Frajit, i cili heronjtë në letërsi i ndan në pesë grupe kryesore, tipologjia e heroit nacional në letërsinë shqipe del kësisoji:
a) Heroi i grupit të tretë të klasifikimit të Frajit ka tipare të jashtëzakonshme, mbinjerëzore në aspektin e fuqisë fizike, guximit, mençurisë, qëndrueshmërisë, shkathtësisë (luftarake) dhe shpesh është edhe idhull nacional dhe i epokës, por u nënshtrohet ligjeve të natyrës, pra është i vdekshëm. I tillë është Skënderbeu i Naim Frashërit, që është heroi ideal i atdhetarit të madh të shekullit XIX:

“Shok s’ka pasur ay burrë
edhe nukë do të ketë,
se si Skëndebeu kurrë
s’ka ardhur e s’vjen në jetë.
Gjithë ç’janë mirësitë,
e të tërë trimërinë,
urtësitë e dituritë,
bukurin’ e njerëzinë,
duke mbledurë me dorë,
gjithë tok i kish përzjerë,
i ish tretur s dëborë,
pa kish bërë këtë herë,
trimn’ e mirë, Skënder-benë” 116)

Mirëpo, meqë jemi në fushën e heroikes, hiperbolizimet janë të vetëkuptueshme, si në poezinë gojore, ndoshta aty-këtu edhe më ekstreme. Vargjet e mëposhtme flasin më shumë se çdo koment:

“Mbreti vetë Skënder-beu
Në atë ditë të-mbarë
Tri a katrë mijë preu
Gjithë trima e të parë.” 117)

Këtu mund të radhitet edhe Skënderbeu i Barletit, i cili, fakt ky interesant, po ashtu ka vrarë me dorën e vet mbi 3 mijë turq 118) por jo brenda një dite si heroi i Naimit, por në të gjitha betejat e jetës së vet. E tepruar edhe për një kontekst romantik, por në shërbim të mitizimit të heroit.
b) Heroi nacional i S. Godos mund të klasifikohet në grupin e katërt të ndarjes së Frajit, d.m.th. heroi nuk është mbi njerëzit e tjerë as jashtë mjedisit ku vepron. Ai është “njëri prej nesh”, megjithëse në lidhje me rrethin (mjedisin), kohën dhe shoqërinë në të cilën jeton, heroi është simbol i disa tendencave dhe kundërthënieve të kohës së vet. 119) Skënderbeu i Godos nuk është mbinjeri, por megjithatë ai është njeriu i superlativeve të lejuara në poetikën realiste.
“Askush s’mund t’i ndihmonte Sfetigradit, as vetë Skënderbeu.” 120) Ky është definitivisht një demitizim. Deheroizimi i heroit kombëtar në romanin e Godos nuk merr fund me kaq, por vazhdon me të njëjtin stil: “Kardinalët e shikonin Skënderbeun. Ata pritnin të shihnin Aleksandrin e ri, ndërsa para tyre qëndronte një plak gjashtëdhjetëvjeçar, që tregonte së paku për shtatëdhjetë, por ende i fortë, i gjatë, i kërrusur, i thatë si një hark i ndehur, i veshur si malësor, me qeleshen e bardhë në kokë dhe me një shpatë të rëndë. Ai dukej tepër i varfër, si një i sëmurë i madh, të cilit duhet t’i bëheshin shërbesat e fundit.” 121)

X. PËRFUNDIM

Tema e heroit nacional është ndër temat më të vjetra dhe është mjaft e pranishme në letërsinë shqipe. Kjo paraqitet qysh në veprat (latinisht) e humanistit Marin Barleti, e pastaj përkrye De Radës, Naimit e rilindësve të tjerë shndërrohet në njërën ndër temat kryesore të letërsisë sonë. Ç’prej fillimit kjo temë gërshetohet me atdhedashurinë dhe me temën e lirisë. Po ashtu harmonizohet me “Motin e madh”, i cili ashtu u quajt duke u mbështetur pikërisht mbi figurën dhe veprimtarinë luftarake të Skënderbeut. Heroi nacional i shqiptarëve gjendet në një kohë-hapësirë tepër delikate, ku ndeshen qytetërimet, fetë, strategjitë ushtarake të pushtuesve dhe kah çonte rruga nga Azia për në Europë, pra në një kontekst historik antitetik. Qëndresa e arbërve (shqiptarëve) ishte njëkohësisht, në vetvete, përveç mbrojtje e Arbërisë, edhe mbrojtje e Europës dhe e krishterizmit. Në këtë kanion të ngushtë detyrohet të mbijetojë arbëri. Letërsia që flet mbi këtë temë është heroike, kurse diskursi historik është diskursi bazik e logjik i saj, por ndërthuret edhe me diskurse e kode të tjera ligjërimore. Në qoftë se te Barleti mund të flasim për një histori të letrarizuar, te De Rada për një letërsi ku heroi kombëtar (kolektiv) është “i përhapur” në popull, te Naimi për prosedeun e himnizimit të heroit, në të gjitha këto raste mbrohet dhe propagandohet lufta e popullit për liri. Më vonë, në periudhën pas shpalljes së pavarësisë, e sidomos me “deheroizimin” e matur të letërsisë sonë, veçanërisht në letërsinë realiste, ndodh edhe një “demitizim” i matur i figurës së heroit nacional. Në satirat e thumbuesit gjenial Atë Gjerg Fishta, i ngjiten bishta gjithkujt por jo edhe heroit kombëtar. Madje as atëherë kur Skënderbeu është në një mjedis satirik, figura e tij nuk satirizohet. Fishta nuk bën shaka me Skënderbeun.
Më vonë, shembull paradigmatik i këndvështrimit të ri, racional, paraqet romani “Skënderbeu” i Sabri Godos. Ky veprim i këtij shkrimtari dhe i realistëve tanë të tjerë mund të shpjegohet me rrethanat e reja shoqërore, me kontekstin e ri historik e politik, si dhe me pikëpamjet e ndryshuara të shkrimtarëve shqiptarë për historinë dhe për heroikën. Çdo kohë, çdo shoqëri modelon heroin e vet nacional, sipas pikëpamjeve të reja dhe sipas nevojave të veta. Me Fishtën, e pastaj me Godon, Kadarenë e të tjerët, letërsia shqipe zbret nga sferat ekstatike në sfera më racionale.
Letërsia mbi heroin nacional është letërsi etnocentrike.
Letërsia me këtë tematikë është letërsi historike, është letërsi propagandistike (e etikës kombëtare) dhe letërsi e angazhuar (për një Botë të drejtë me një Shqipëri të lirë, ku shqiptarët, do të jenë më të lirë, e më të mirë). Vështruar sipas gjinive letrare, është edhe e logjikshme që kjo temë dominoi në gjininë epike. Zhanri më tipik për këtë tematikë është poema historike (e romantizmit), që mu për këtë quhet edhe poemë nacional-historike.

* Ky punim nuk do të funksionojë si studim vlerësues, por vetëm si sprovë përcjelljeje e letërsisë me temë të heroit nacional në letërsinë shqipe, nga fillimi e deri në vitet shtatëdhjetë të shekullit XX. Megjithëkëtë, vetë veçimi i veprave të trajtuara paraqet njëfarë vlerësimi.
1) Terminologji e Horst S. dhe Ingrid Daemmrich, cituar sipas: Manfred Beller, Stoff, Motiv, Thema, në librin LITERARURWISSENSCHAFT, H. Brachert, J.Stueckrath (Hg.), Hamburg 1992., f. 33.
2) A.I. Timofejev, Teorija književnosti, Beograd 1950, f.121.
3) Aty, f. 91.
4) Joern Stueckrath, Figur und Handlung, në LITTERATURWISSENSCHAFT, vep. e cit. f. 41.
5) Sintagmë e huazuar nga libri: Sabri Hamiti, Vetëdija letrare, Prishtinë 1989, f. 19
6) Marin Barleti, Historia e jetës dhe e veprave të Skënderbeut, hyrje nga Stefan I. Prifti, Prishtinë 1982, f. 10.
7) P. Vinçenc Malaj, Të dhana albanologjike, 1, Ulqin-Tuz 1999, disa kapituj të librit: f. 23-37, 55-77, 157-171, 171-175, 177-179; shih edhe Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi III, Prishtinë 1986, f. 238.
8) Terry Eagleton, Književna teorija, Zagreb 1987, f. 17.
9) Në Recnik književnih termina, Beograd 1985, f. 45, arkiteksti përkufizohet: “nocion i lidhur me ndërlidhshmërinë intertekstuale, shënon prototekstin e parasupozar, hipotetik.”
10) Sabri Hamiti, në librin “Vetëdija letrare”, f. 269. Hipoteksti (nënteksti) paraqet tekstin e parë, mbi të cilin ngriten tekste të tjera, si hipertekste, në këtë rast “Historia e Skënderbeut..” e Barletit është hipotekst përballë poemës me të njëjtin titull të Naimit.
11) Po në atë Fjalor të termave letrarë (“Recnik…” i sipërpërmendur, f. 45), arketipi përkufizohet:. “ sipas kuptimit të sotëm, të zgjeruar, kategoria e arketipit përfshin të gjitha tipet dhe situatat e qëndrueshme njerëzore, që hasen vazhdimisht në veprat letrare të popujve dhe kohëve të ndryshme: p.sh.” figurat e heronjve.” Unë, ndërkaq, këtu mendoj në praninë e figurës së Skënderbeut në veprat e shkrimtarëve shqiptarë, të shkruara në epoka të ndryshme dhe sipas mostrave të ndryshme të shkrimit të letërsisë, në gjuhë, gjini, lloje (e shkaku i Barletit e Bardhit, edhe në gjuhë) të ndryshme.
12) Marin Barleti, vep. e cit. f. 16.
13) Zejnullah Rrahmani, Letërsia e mesjetës, Prishtinë 2002, f.21.
14) Aty f. 22.
15) Zdenko Škreb, Književnost i povijesni svijet, zagreb 1981, f. 142.
16) Aty, f. 47., por shih edhe: Sabri Hamiti, Vetëdija letrare, Prishtinë 1989, f. 20.
17) Historia e letërsisë shqipe, grup autorësh, Prishtinë 1989, f.42.
18) Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare, Tiranë 2000, f.58.
19) Historia e letërsisë shqipe, I-II, grup autorësh, Prishtinë 1975, f. 80.
20) Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi I, Rilindja, Prishtinë 1984, f. 121.
21) Nga parathënia e autorit në librin: Demush Shala, Këngë popullore historike, Prishtinë 1973, f. 17.
22) Dr. Anton N. Berisha, parathënie e "Rapsodi të një poeme shqiptare", në De Rada, Vepra 5, Prishtinë 1983., f. 38.
23) Anton N. Berisha, Rreth rapsodive të De Radës, parathënie e librit: De Rada, Vepra 5, Prishtinë 1983, f. 43.
24) KËNGË POPULLORE HISTORIKE, botuar nga Demush Shala, Prishtinë 1973.
25) Atë Marin Sirdani, Ndriçime të historisë, të kulturës dhe të artit shqiptar, Prishtinë 2002, f. 253-336.
26) Hist. e Let. Shqipe, vep. e cit. f. 42.
27) Zejnullah Rrahmani, Arti i poezisë, Prishtinë 2001, f. 234.
28) Klara Kodra, vep. e cit., f. 126
29) Rexhep Qosja, Hisst. e let. shq., Rom. I, vep. e cit. f. 184.
30) Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi I, Prishtinë 1984, f. 184.
31) Feliks Vodicka, Problemi književne istorije, Novi Sad 1987, f. 49.
32) Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi II, Prishtinë 1984, f. 183.
33) Eqrem Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë 1994, f.84.
34) Milivoj Solar, Suvremena svjetska književnost, Zagreb 1982, f. 57.
35) Rexhep Qosja, vep. e cit., f. 67.
36) Klara Kodra, Tipologjia e poemës arbëreshe, Tiranë 2001, f. 107.
37) Po aty.
38) De Rada, Vepra 6, Prishtinë 1988, f.155-156.
39) Milivoj Solar, Suvremena svj. knjiž., vep. e cit. f. 58.
40) Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 329.
41) De Rada, Vepra 6, vep. e cit. f. 293.
42) Klara Kodra, Tipologja e poemës arbëreshe, Tiranë 2001. f. 100.
43) Këtë e konstaton (duke folur për A. Manconin) Françesko de Sanktis, në veprën (e përkthyer serbisht) “Kriticki eseji”, Beograd 1960, f. 381.
44) Aty, f. 108.
45) Dr. Emin Kabashi, Jeronim de Rada, Poetika e poemave, Prishtinë 2003, f. 74.
46) Aty, f. 106.
47) Faik Konica për poetin Naim Frashëri, thotë se “ish një zero i çkëlqyer në fushë të letrave”, por edhe “atdhetar shumë i nxehtë”. Cituar sipas: Ibrahim Rugova, Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983. Prishtinë 1986, f. 61.
48) Eqrem Çabej Naimin e vlersëson më tepër si edukator të kombit dhe si patriot, sesa si poet. Çabej thotë “do të pranojmë se me përjashtim të disa pak vjershave vlera letrare e poezisë së tij është e pakët. (Eqrem Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë 1994, f. 107).
49) Hist. e let. shq. Vep. e cit. f. 211.
50) Aty, f. 212; dhe Rexhep Qosja, Romantizmi III, vep. e cit. f.…
51) Sabri Hamiti, Vetëdija letrare, vep. e cit. f. 243.
52) Aty f. 263.
53) Aty, f. 263.
54) Rexhep Qosja, vep. e cit. f. 115.
55) Aty, f. 265.
56) A.I. Timofejev, Teorija knjizevnosti, vep. e cit. f. 340.
57) Naim Frashëri, Historia e Skënderbeut, Prishtinë 1968, f. 57.
58) Aty, f. 67.
59) Aty, f. 65
60) Aty, f. 151.
61) Aty, f. 153.
62) Naim Frashëri, Hist. e Skënderbeut, vep. e cit. f. 260.
63) Sabri Hamiti, Vetëdija letrare, vep. e cit. f. 266.
64) Naim Frashëri, vep. e cit. f.
65) Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi II, Prishtinë 1984, f.269.
66) Aty, f. 271.
67) Milivoj Solar, Suvremena svjetska književnost, Zagreb 1982, f. 62.
68) Rexhep Qosja, vep. e cit. f. 269.
69) Po aty.
70) Shih edhe parathënien e Stefan I. Priftit, në librin Marin Barleti “Historia e Skënderbeut”, f. 257.
71) Aty, f. 898.
72) Zejnullah Rrahmani, Teoria e letërsisë, Prishtinë 1996, f.165.
73) Francesko de Sanktis, Kriticki eseji, beogad 1960, f. 379.
74) Aurel Plasari, Moderniteti i një satire klasike, në HYLLI I DRITËS, numër i posaçëm – 1996, f. 157.
75) Sabri Hamiti, Skënderbeu në Parajsë, në HYLLI I DRITËS, numër i posaçëm – 1996, f. 247.
76) Rolan Bart, Aventura semiologjike, Prishtinë 1987, f. 46.
77) Dr. Bajram Krasniqi, Poetika e romanit historik, Prishtinë 1978.
** narratori i këtij romani është jashtë ngjarjes për të cilën rrëfen, pra heterodiegjetik (Zh. Zhenet), i larguar nga ajo ngjarje, madje disa herë lë të nënkuptohet edhe çka do të ndodhë në një të ardhme që del nga kornizat e romanit. (Shiko faqet: 197, 241, 338… etj.etj.)
78) Aty, f. 148.
79) Aty, f. 149.
80) Dr. Bajram Krasniqi, Poetika e…, vep e cit. f. 111
81) Aty, f. 113.
82) Aty, f. 115.
83) Në lidhje me antitezën historike shih: Zdenko Škreb, Književnost i povijesni svijet, Zagreb 1981, f. 30.
84) Zdenko Škreb, në Književnost i povijesni svijet, Zagreb 1981, f. 140, ndër të tjera thotë edhe: »Në patos epokën e kundërshtojnë sistemet e reja të vlerave«.
85) Marin Barleti, f. 281.
86) Naim Frashëri, vep. e cit. f. 12.
87) Ismail Kadare, Kështjella, Tiranë 1980, f. 51.
88) Aty, f. 73-74.
89) Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 16-17.
90) Sabri Godo, Skënderbeu, f. 427.
91) Rexhep Qosja, Hist. e let. shqipe, Romantizmi I, f. 184.
92) Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, vep. e cit. f. 283.
93) Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, vep. e cit. f. 75.
*** Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë të njëjtit sistem. Cituar sipas : Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.
94) Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 100.
95) Aty, f. 425.
**** Sipas M. Faucault, diskursi paraqet një shumësi shprehjesh (kuptimesh) që i takojnë të njëjtit sistem. Cituar sipas: Clemens Kamler, Historische Diskursanalyse, në librin Literaturwissenschaft, hamburg 1992, f. 630.
96) Aty, f. 9.
97) Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, g. 7.
98) Aty, f. 39-40.
99) Aty, f. 31.
100) Aty, f. 29-30.
101) Bajram Krasniqi, vep. e cit. f.115.
102) Sabri Godo, Skënderbeu, Tiranë 1975, f. 27.
103) Aty, f.130.
104) Aty, f. 318.
105) Aty, f.260.
106) Aty, f. 295.
107) Sabri Godo, Skënderbeu, f. 18.
108) Aty, f. 433.
109) Aty, f. 461.
110) Marin Barleti, vep. e cit., f. 55.
111) Aty, f. 53.
112) Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Pejë 2001, f. 127.
113) Hist. e let. shq., vep. e cit. f. 272.
114) Aty, f. 112.
115) Aty. f. ?
116) Naim Frashëri, Histori e Skënderbeut, f. 122.
117) Aty, f. ?
118) Marin Barleti, f.415.
119) Recnik književnih termina, grupa autora, Beograd 1985, f.304.
120) Sabri Godo, f. 123.
121) Aty, f. 424.

*) Autori është në studime pasuniversitare në Fakultetin Filologjik në Prishtinë