"PASSIO" - ROMAN QË LEXOHET ME NJË FRYMË

-- nga Fran Camaj

Kombinim i modernizmit dhe realizmit
(Anton Gojçaj, Passio, roman, Buzuku, Prishtinë 2004)

Pas përmbledhjes "Poezi", botuar në vitin 2001, librit me tregime "Qengj i harruar natën në mal", botuar më 2003, studimit "Tema e heroit nacional në letërsi" botuar para disa muajsh, këto ditë doli nga shtypi libri i katërt i Anton Gojçajt, romani "Passio".

Për ta lexuar romanin "Passio", të autorit nga Malësia (Mal i Zi) Anton Gojçaj, lexuesit nuk i nevojitet shumë kohë, jo se nuk është vëllimor, sepse edhe dy faqe ndodh të jenë tepër, por pse është roman që lexohet me një frymëmarrje, pa lëvizur nga vendi. Që në fillim, ëndrra e krypersonazhit të veprës, Zef Gjonit, zgjon kureshtjen e lexuesit, i cili ngutet të mësojë sa më shumë për këtë njeri dhe rrugën e tij dramatike jetësore. Tema e romanit është mërgimi, temë kujdestare për shqiptarët; koha e veprimit, si duket, menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore deri në fillim të shekullit XXI, kurse vendi i ngjarjes Arza dhe Amerika, "vend i premtuar" dhe "tokë e lirë".

Arza është vendlindja e kryepersonazhit të veprës, e ai është Zef Gjoni ose Jozef Montanaro, ose Ai që Nuk Qesh Kurrë, sido që ta quash, nga e cila ai ikë dhe më kot mundohet ta harrojë përgjithmonë, për 55 vjet me radhë. Mundohej ta harronte, ngase aty me sytë e vet kishte parë ushtarët që ia vranë babain me kondak pushke, kishte parë t'i bjerë shuplakë dikush nënës së tij, kishte parë motrën që mundohej ta ndihmonte prindin, kishte parë qengjin, si duket të adhuruarin e madh të autorit, dhe çka nuk kishte parë tjetër... Është Arza - fsat në Malësi, ku, megjithatë, kthehet kryepersonazhi në moshën 70 vjeçare, për t'i kaluar ditët e fundit të jetës. Dhe Nju-Jorku, ku ai arriti famën botërore si piktor, ku njohu shumë njerëz, por ku nuk ia çeli zemrën askujt, ku nuk dashuroi askënd, madje as Ana Lizës, vajzë me bukuri të rrallë, e cila më në fund u bind se ai ishte njeri prej guri. Jetoi larg çdokujt, pa u dërguar asnjë letër nënës, e cila, megjithatë, ishte e bindur se i biri i saj jeton dikund dhe motrës tobeli, që nuk ishte martuar vetëm për të mos e lënë nënën vetëm.

Babai, 55 vjet më vonë, në ëndërr iu duk se i tha - Eja në shtëpi! Kjo ëndërr e kthen kryepersonazhin në realitet, nga i cili mundohej të ikte, ia ngjall nostalgjinë për vendlindjen, dashurinë për nënën, që kishte hyrë në dhjetëvjetëshin e fundit të një shekulli dhe motrën që ishte vetëm pak më e re se ai, por në sytë e tij ishte vajzë e vogël, kurse nëna grua e re.

Në të vërtetë, këto pamje nuk kishte mundur asnjëherë t'i largonte nga vetja, edhe pse me to kishte luftuar ditë e natë. Dhe autori, në fund, e kthen kryepersonazhin në vendlindje, ku lexuesi fiton përshtypjen se ka ardhur sa për të mos i humbur kockat në dhe të huaj, mbase kishte hyrë në moshë të thellë. Por jo, jeta vazhdon deri në ditën e fundit. "Po na tretë fara", fjalia më e llahtarshme që e kishte dëgjuar, ndoshta e kiste zbutur Njeriun që Nuk Qesh Kurrë dhe ai vendosi të martohet me Marën nga Shqipëria. Më vonë lindi djali, të cilin e pagëzuan me emrin Gjon. Për tetëmbëdhjetë muaj, sa jetoi pastaj Zef Gjoni, Jozef Montanaro ose Ai që Nuk Qesh Kurrë, u kënaq me të birin foshnje. Vdiq në moshë të thyer, por heret për të birin dhe të shoqen. Lexuesi mbetet i kënaqur dhe optimist, ngase kryepersonazhit - nuk i treti fara, nga e cila kishte frikë të madhe, ndërsa meteorologët paralajmëruan kthjellim gradual të motit.