VDEKJA E KULTURËS KLASIKE

Qyteza shqiptare e Tuzit në Malin e Zi i ngjan më shumë një fshati të madh, diku në mesin e të cilit ndodhet gjimnazi, një godinë e madhe, shumë e këndëshme e ku mësojnë fëmijtë e të dy komuniteteve, shqiptarëve dhe malaziasve. Ka shumë gjëra që mund të të bëjnë përshtypje në një shkollë të tillë. Por "tronditjen" më të madhe e pësova kur takova një burrë të hollë e të gjatë. Miku im, profesori i letërsisë, ma prezantoi zotërinë thjesht:"Profesori i latinishtes"! -Pse në këtë gjimnaz studiohet latinishtja?- dhe ato më vështruan në një farë mënyrë sikur t'i kisha pyetur "Pse ju vishni këpucë?!!!" Prej këndëj nisën të më kujtoheshin me radhë shkollat tona, gjimnazet ku ende sot e kësaj dite nuk studiohet as shqipja, librat e vjetër të latinishtes, të mbetur në bibliotekën time prej të parëve, që kishin studiuar në shkollat e Shkodrës, e gjithë letërsia greke dhe romake që kisha lexuar në gjuhën shqipe e plot asocime të tjera të këtij lloji.

Po, a nis kultura prej andej?
Eshtë mjaft e vështirë për t'i kthyer një përgjigje pa ekuivoke. Ka plot që mendojnë se dija ndërtohet në formën e një piramide me bazë të gjërë e që vjen pastaj duke u ngushtuar nga koha në kohë. Ka të tjerë që janë të mendimit se dijet ndërtohen edhe në formen e një ngrehine pllakash, ky mbi të ngushten mund të vendoset një e gjërë e kështu me radhë. Ka prapë të tjerë të cilët thonë se diakronia, pra kalimi nga më e vjetra tek më e reja, ose anasjelltas nuk është gjithaq e nevojshme. Por gjithsesi, një gjë është e sigurtë, kultura humane është një koncept në lëvizje prej fillimeve të njerëzimit e deri më sot. Ajo ka pikat e veta të forta, kulmet, pllajat, luginat, tatëpjetat e teposhtet, të cilat vinë e pikëzohen në komunitet dhe te individët, të cilët pastaj në mënyrë inkoshiente apo në formën e një kulture të parashkruar, i transmetojnë e i trashëgojnë.

Humanitetet, posaqërisht, nuk arrijnë dot të ekzistojnë pa pikat e fillesave. Të gjithë jemi dëshmitarë sesi librat dhe traktatet shkencore nisin e mbarojnë duke marrë si pika referimi atë çfarë është thënë nga të tjerët, sesi ato i interpretojnë, i analizojnë, i sintetizojnë dhe sesi "guxojnë të thonë diçka më tepër". E kjo padyshim që do thotë se njohja e zanafillave kulturore është shprehje e qartë e formimit tonë. Greqia e vjeter dhe Roma antike akoma vazhdojnë të përbëjnë themelet e qytetërimit përëndimor. E nëse ky qytetërim vazhdon të mbetet aspiratë e popullit tonë, siç rëndom deklarohet, atëherë ai duhet të jetë prezent, në shkollë, në institucione, në komunitet.

Ku janë helenistët dhe latinistët?
Kur një profesor i Universitetit të Prishtinës, Engjëll Sedaj që mbronte doktoraturen me temën "Homeri në letersine dhe kulturen shqiptare", kish ardhur në fundin e viteve '80 të takonte në Shkodër përkthyesin e "Iliadës" prof.Gjon Shllakun, askush se kish lejuar të realizonte takimin, duke i thënë se këtë njeri s'e njihnin. Prej kësaj Sedaj detyrohet të shkruajë në disertacionin e tij se biografia e përkthyesit të "Iliades" është po kaq e panjohur sa dhe ajo e Homerit. Dhe me të vertetë. Kush i njeh Frano Alkajn, Sotir Papahriston, Stefan Priftin, Henrik Lacen, Injac Zamputin, Kolë Ashten, Pashko Gjeçin, Gjon Shllakun, Mark Demen, Spiro Çomoren, Mark Ndojën, etj.etj? Padyshim që t'ia përmendësh këto emra brezit të shkollarëve të sotëm vështirë se do i kujtonin ndonjë gjasend.

Një pjesë e tyre qenë specializuar edhe në fusha të ngushta të filologjisë, në latinishten klasike, divulgative, të Mesjetes, etj. Veç një pjese të konsiderueshme të letërsise klasike, ato na përcollën në gjuhën shqipe edhe dokumente të rëndësie të jashtzakonshme për historinë e kombit tonë, duke lavruar në këtë mënyrë të gjitha përmasat e shqipes.

Të gjithë syresh kanë ndërruar jetë. I fundmi u nda Prof Gjon Shllaku, përkthyesi i "Iliadës" së Homerit, tragjedive të Sofokliut, poemave të Virgjilit, "Kangëve të Rolandit" si dhe hartues i fjalorit në dorëshkrim "Latinisht-shqip me rreth 60.000 fjalë.

Ndonjë që ka mbetur prej atyre që s'i kemi përmendur më lart rri "fshehur diku" në ndonjë cep të kuzhinës së vogël, për t'i liruar vendin (që kurrë se kanë pasur), gazetarucëve, shërbëtorëve të dy zotnive, pjellakeqëve, matrapazëve të strukturave bulevardeske, që realizojnë në mënyrë perfekte e të ditëpërditshme mishmashin e paçamurit të shqipes me çerekoanglishtoitalishten e tyre.