Fjalori i shqipes zyrtare është vetëm gjysma e gjuhës së vërtetë

Gjuha letrare, siç është në atë fjalör, nuk është e plotë fare. Kjo është e e vërtetë. Është gjynah, sepse është gjithë pasuria e gjuhës së Veriut që mungon. Edhe në jug ka fjalë që nuk janë aty. Unë vuaj shumë per fjalor, sepse unë kur lexoj letërsi shqiptare dhe kur has një falë që nuk e kuptoj, zakonisht nuk e gjej në falorin e Akademisë, kjo më mërzit shumë. Fjalori i shqipes zyrtare është vetëm gjysma e gjuhës së vërtetë.

E vërteta e madhe na rrëfen që kanadezi, Robert Elsie, ishte njëri nga ata që kishte më shumë merita ndër fituesit e tjerë të "Pendës së argjendtë" që shpërndau Ministria e Kulturës të enjten në mbrëmje. Kjo u duk qartë nga duartrokitjet e përzemërta që publiku i dhuroi atij gjatë ceremonisë. E me siguri do t'ia vlente për ta vlerëruar edhe më tepër, sikur një mendje e kujdesshme të ndiqte gjithë kontributin e tij në vite, që ka dhënë Elsie për të rritur imazhin e letërsisë shqipe në botë, imazhin e letërsisë së një vendi të vogël që botës i serviret keq. Megjithatë, Robert Elsie beson tek vlerat krijuese të këtij populli, duke gjetur mrekullitë në trashëgiminë e mëparshme dhe vlerat letrare të shpallura në kohë të ndryshme.

Është ai që ka kërkuar i pari dhe i fundit, ndoshta. Ende kërkon e mundohet të gjejë riëpër botë një shtëpi botuese për letërsinë shqipe, kudo që të jetë, në Amerikë, ose gjetkë në Europë. E kur nuk e gjen këtë mundësi, përsëri Elsie tregohet "kokëfortë"; të gjitha veprat letrare të përkthyera, studimet për letërsinë shqipe, e vlerësimet për këtë kulturë i ka hedhur në "bibliotekën e metropolit ndërkombëtar", në faqet e internetit. "Është e vështirë, thotë ai, që të ketë një përkrahje kultura shqiptare, që të ketë një vend ku të botohet ajo kulturë, megjithëse ka". Këto shqetësime ai t'i thotë me zemër në dorë. Dhe kur e sheh se si bisedon në shqip, tërë shqetësimet e tij për kulturën tonë, harron fare se Elsie është një i huaj.

Kanadezi di disa gjëra më shumë se ne, sepse ka kërkuar nëpër Shqipëri e trevat shqipfolëse gjithçka që i është dashur, sidomos fjalë, e akoma më me lakmi letërsi orinike. Ka shkuar deri në Plavë e në Guci, ka takuar shqiptarë, ka takuar gjuhën tonë që në fjalorin aktual të shqipes ka ardhur i gjymtë, aq i gjymtuar saqë përkthyesit e shqipes në gjuhë të huaj do ta kenë të gjatë mundin për ta përshtatur një vepër të shkrimtarëve shqiptarë në gjuhët përkatëse. Për ta bërë këtë punë mirë e për të sfiduar këtë mangësi të pafalshme, vetë Robert Elsie, është nga të rrallët të huaj që ka takuar njerëz që flasin në dialektet e tyre deri në zonat më të thella. Ka qëndruar me ta, me qëllim që të mbledhë, ende pa u zhdukur, fjalët që mungojnë në shqipen e cunguar zyrtare.

Një tjetër imazh të shfaqet kur bisedon vetëm pak minuta me Elsie-n. Pas bisedave të tilla lind dilema se cila do të ishte më e mirë për t'ia rrëfyer publikut pas kësaj bisede; një përshkrim ku thuhen të gjitha, një intervistë, apo një bisedë. Mes kësaj dileme që do ta kishte çdo njeri që përpiget të shkruajë, studiuesin dhe përkthyesin Robert Elsie do ta njihni më thjeshtë dhe më mirë nëpërmjet disa rrëfimeve të tij në një intervistë të veçantë, dhënë për gazetën TemA.

Intervista:

Letërsia shqipe në internet, s'ka shtëpi botuese

Edhe pse Martin Camaj ishte i mërguar në Europë, studiuesit shqiptarë e kanë përcaktuar poezinë e tij me veçori kombëtare, si poet që përdor gjuhën e zanafillës, me fjalë nga rrënjët e saj të vjetra. Si keni mundur ju të punoni me poezitë e tij, sepse fajlori i shqipes zyrtare nuk është aq i plotë sa do t'ju ndihmonte në këtë rast?

Gjuha letrare, siç është në atë fjalor; nuk është e plotë fare. Kjo është e vërtetë. Eshtë gjynah, sepse është gjithë pasuria e gjuhës së Veriut që mungon. Edhe në jug ka fjalë që nuk janë aty. Unë vuaj shumë për fjalor, sepse unë kur lexoj letërsi shqiptare dhe kur has një fjalë që nuk e kuptoj, zakonisht nuk e gjej në fjalorin e Akademisë, kjo më mërzit shumë. Ka një fjalor tjetër që është pak më mirë, është ai i Oksfodit, OKSFORD shqip-anglisht, dhe aty gjej zakonisht fjalë që dua unë dhe prandaj them që fjalori i shqipes zyrtare është vetëm gjysma e gjuhës së vërtetë.

Këto probleme që keni zbuluar ju gjatë punës tuaj, zoti Elsie, sapo kanë filluar të preken në konferencat e fundit gjuhësore. Le të shpresojmë se një ditë do të keni një fjalor më të dobishëm. Si u ndjetë me vlerësimin që ju bëri Ministria e kulturës në Tiranë?
Është nder i madh për mua që munda të fitoj Çmimin "Penda e argjendtë". Nuk di si t'ju them më tepër, por për fat të keq ka shumë pak përkthyes të letërsisë shqiptare në gjuhë të huaj. Ka shumë për të bërë në këtë fushë, por unë po u jap ndihmesën time. Nuk e di se si do të pranohet në botë, por puna ime është për të prezantuar kulturën shqiptare, por sesi do të vlerësohet më tej kjo është puna e lexuesit.

Cilët do të jenë autorët e fundit që ju do të prezantoni në botë prej letërsisë shqipe?
Unë kam përkthyer mjaft autorë, por problemi im kryesor është për të gjetur një shtëpi botuese, për të botuar përkthimet me letërsi shqiptare sepse është shumë e vështirë. Kërkoj një shtëpi në Amerikë, apo në Angli, por nuk ka shumë interes letërsia në përgjithësi dhe aq më tepër për një letërsi që vjen nga një kulture e vogël dhe nuk e njohin, nuk ka shumë interes. Kështu që shumicën e përkthimeve të mia i kam vendosur në nië faqe në internet. Këto ia jap falas lexuesit të interesuar dhe kushdo ka në faqen time të internetit afërisht 50 autorë. Ka përkthime të poezisë e të prozës, pra gjëra të ndryshme që i shtoj here pas here kur kam kohë dhe përkthej diçka që më pëlqen dhe i vendos aty. Më pas do të ketë edhe ndonjë botim.

A do të ketë shpresa për atë shtëpi botuese që bëtë fjalë më sipër?
Varet nga imazhi i Shgipërisë. Shqipëria nuk ka një imazh të mirë në botën e jashtme. Imazhi i vendit tuaj ndërtohet nga lajmet që jepen për krimin e organizuar, nga ngjarjet e fundit në Gregi, rrëmbehet njëautobus në Athinë, etj. Ngjarje të tilla krijojnë një imazh negativ. Letërsia mund të ndihmojë të përmirësoj imazhin e Shqipërisë.

Elsie: Kur përktheja "Eposin e Kreshnikëve" dhe "Lahutën e Malësisë"

Kam në dorë një Histori të re të letërsisë shqiptare

Sikur të mos mjaftonte përkthimi i shumë autorëve të letërsinë shqipe, bërë nga ju zoti Elsie, për shumë shkrimtarë shqiptar që kanë shkruar përgjatë një shekulli i jeni kthyer letërsinë së vjetër orinike, kryesisht "Eposit të Kreshnikëve", si shkuat kaq larg?
Jam përpjekur ta njoh letërsinë shqipe në epoka td ndryshme. Jam marrë me letërsinë gojore. Ngacmimi për këtë të fundit më lindi nga Eposi i Kreshnikëve që më ka pëlqyer shumë. Më ka mahnitur me faktin që është letërsi epike, por me humor. Kjo gjë më ka tërhequr shumë. Letërësia gojore më ka nxitur kohët e fundit që jam marrë me Fishtën. Kam pasur në dorë përkthimin e "Lahutës së Malësisë".

Ky lajm ka ardhur kohë më parë në median shqiptare. Cilat kanë qenë vështirësitë që keni hasur në përkthimin e kësaj vepre?
Kjo vepër është mjaft e vështirë, jo vetëm për faktin se vepra është shkruar në gegënishten letrare, por Fishta brenda gegënishtes ka një gjuhë mjaft të ndërlikuar e shumë fjalë të rralla e shumë shprehje që nuk përkthehen kollaj. Në fillim, të them të drejtën, kisha mjaft vështirësi, veçanërisht këngët e para ishin shumë më të vështira, por më vonë unë ua mora dorën dhe besoj që botimi ka dalë i bukur, shpresoj që të gjej shtëpi botuese. Ky është problemi kryesor.

Çfarë keni bërë konkretisht për të zbuluar enigmat e gjuhës së vjetër shgipe. përveç punës me fjalorin?
Së pari, m'u desh të kuptoja kulturën e Veriut që është një kulturë e veçantë. Është një pjesë e rëndësishme e kulturës shqiptare. Kam udhëtuar në Veri, në drejtim të Shkodrës, në zonat malore të saj e deri në Kosovë. Sivjet kam qenë deri në Plavë e në Guci në Malin e Zi, ku flitet një gjuhë shqipe shumë e bukur e shumë e pastër, një e folme si e atyre malësorëve që kam hasur kur kisha lexuar tek Fishta, kur e përktheja. Nuk do t'i kisha kuptuar fshatarët e Gucisë pa lexuar Fishtën.

E pas kësaj ekspedite gjuhësore, ku ka arritur puna juaj me "Lahutën e Malësisë"?
Lahuta e Malësisë ka përfuduar. U bënë më shumë se tri vjet punë, sepse është një epos i gjatë. Janë më shumë se 50 mijë vargje. Disa vargje janë të përshtatur. Pra përkthimi i kësaj vepre kërkoi shumë kohë. Epika letrare e Fishtës është shumë e ndërlikuar. Habitem në fakt se unë e shoh me syrin e përkthyesit. Epika historike është shumë më lehtë sesa Fishta për t'u përkthyer. Përkthehen dhjetë faqe të kreshikëve për aq kohë sa do një faqe e Fishtës.

Si e shpjegon përkthyesi këtë dukuri?
Është ngarkesa letrare që kjo vepër ka. Fishta ishte shkrimtar, ishte letrar dhe qëllimisht ka përdorur fjalë të rralla të shqipes, disa forma të zbukurimi, që nuk ndodhin në letërsinë gojore.

Epika ka fjalë më të vjetra të shqipes, variante të shkëputura të fjalëve të sotme, si mundët ju të depërtoni në këtë tekst?
Është e vërtetë që ka fjalë shumë të vjetra dhe prapë po t'i kthehemi fjalorit të akademisë dhe aty nuk janë. Ato janë pjesë e kulturës shqiptare, pjesë e gjuhës shqipe, por nuk gjenden në fjalor.

Për "Eposin e Kreshnikëve", çfarë informacioni ka pasur më parë bota e studiuesve të huaj?
Shumë pak. Për fat ka një paralelizëm me eposin e sllavëve të Jugut. Të dy kanë ngjashmëri. Kanë një burim të përbashkët, në fakt, dhe bota ka njohur eposin sllav, variantin e boshnjakëve shumë herët ne vitet '30 nga shkencëtarët e Harvardit, Mirman Pari dhe Albert Lord, të cilët kishin udhëtuar në Jugosllavi, në Bosnje, në Malin e Zi, në Sanzhak për të mbledhur eposin dhe duket se ata dinin serbo-kroatisht dhe janë marrë me eposin. Kurse nga pesë këngëtarët që ishin në Sanxhak, katër ishin shqiptarë dhe e këndonin eposin shqip dhe boshnjakçe. Shkencëtarët janë marrë vetëm me variantin e të kënduarit boshnjakçe, sepse gjuhën shqipe nuk e dininin, por kanë marrë inçizime në shqip atje.

Nëse keni lexuar studiuesit shqiptar për replikat me variantin e studiuesve bosnjakë se kujt i përket eposi, cila është përgjigjia juaj?
Ndoshta kjo është pyetja që nuk duhet shtruar. Prejardhja është e përbashkët. Eposi ekziston në dy gjuhë, në dy variante, këtu ka vështirësi për të bërë ndarje, sepse siç e kemi të ruajtur, të shënuar sot, nuk është shumë i vjetër, varion nga shekulli 17-të - 18-të. Nuk është shumë i vjetër. Natyrisht që mund të ketë edhe shtresime më të lashta. Kontradita se kush është më i hershëm vjen nga fakti se ka më shumë material të botuar nga varianti në sllavisht, kurse shqip ka shumë pak material të botuar. Thonë se në arkiva ka të tjera materiale, sidomos në Prishtinë, në Isntitutin Albanologjik ka pasur shumë material. Ka patur shumë inçizime nga lahutarët e fundit. Edhe këtu në Tiranë në Institutin e Kulturës Poullore do të ketë shumë materiale, por për fat të keq ky material ka mbetur i pabotuar.

Keni takuar ju vetë lahutarë?
Po, kam takuar dhe janë njerëz të mrekullueshëm. Mua më habitin ata kur i shoh në atë botën e tyre. Një fakt është shumë intresesant; Letërësi epike ka patur kudo në Europë, por kudo ka përfunduar, nuk ekziston ky orinizëm i gjallë. Vetëm në botën shqiptare lahutarët ekzistojnë akoma, që e ruajnë epikën dhe jetojnë sot. Kurse eposi serbo-kroat nuk ekziston më. Nuk ka lahutarë të gjallë. Ka patur në vitet '30-të - '4-të, por tani nuk ka më. Pse në botën shqiptare ruhet ende kjo traditë?! Në malësi ka lahutarë të gjallë që dinë repertorin e eposit me trashëgimi gojore. Kjo ka rëndësi sot për sot.