Bota e Rrethuar

Paris, Shkurt-Mars 2004
Shpërndarjen e veprave të Ismail Kadaresë e ndjek një grafik i etheve ballkanike. Në çdo krizë nëpër faqet e veprave të tij, kërkohet një fanar, një vrojtim apo thjesht një refleks i pëlqyeshëm i fashinimit ballkanik. Megjithate librat e tij nuk kufizojnë vetëm një territor. Nga ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’ që e bëri të njohur në gjithë botën në vitet gjashtëdhjetë, ‘Daullet e shiut’, veprat e tij më të zhytura në natën e legjendës ballkanike si ‘Kush e solli Doruntinën’ apo ‘Ura me tri harqe’ apo ato me frymëzime të së tashmes si ‘Tri këngë zie për Kosovën’. Ajo që josh dhe magnetizon gjatë leximit është të kërkuarit e tjetrës që nuk është imanentja, imediatja historike apo joshja indigjene. Kadare zgjidh forcën e tij rrëfimtare duke zgjeruar profilet e realitetit, duke i deformuar. Ai merr polaritete historike – invazionin dhe pushtimin otoman, invazionin dhe pushtimin italian, diktatura si ‘Piramida’ apo ‘Vjedhja e gjumit në pallatin mbretëror’ por e elaboron një rrëfim legjendar, faqe që përshkruhen nga drithërima epike, jehona të tjera. Koha e faqes së tij të shkruar është një kohë diakronike, johistorike që përzien mitin dhe alegorinë. Shkrimtar i njërit nga vendet më të varfëra në Europë e që nga historia u dënuan në formën më tragjike, Shqipëria, - e kaloi i padëmtuar kohën “mizore dhe groteske” të vendit të shqiponjave, të dyzet vitet e diktaturës së Enver Hoxhës.

Sot jeton në Paris ku ka migruar, në qendrën historike të Bulevardit Saint Michel. Një shtëpi borgjezie të imët, asnjë shenjë që tregon për nostalgji, asnjë dobësi për atdheun e largët. Por diçka nga ashpërsia malore gjirokastrite foleizohet këtu, në rreptësinë e fjalëve të tij në vetëdijen e tij, në vizionin e jetës si prova të njëpasnjëshme që duhen tejkaluar, në indinjimin për rrethimin e vazhdueshëm që fisnikëria dhe koherenca i janë nënshtruar.

Libri “Kronikë mbi gur”, Gjirokastra. Këtu u lindët ju më 1936, këtu kaluat fëmijërinë dhe rininë e hershme. Qytet i kufirit…
Një qytet plotësisht atipik. Duke e shikuar duke e përshkuar është e vështirë të kuptohet gjendja e njërit apo tjetrit, është e vështirë të kuptohet në shikim të parë se kush është i varfër e kush i pasur. Shtëpi të mëdha ku jetojnë familje modeste afër me shtëpi të mëdha ku jetojnë familje shumë të pasura. Në kohën e fëmijërisë sime Gjirokastra ishte e banuar nga funksionarë të ish-perandorisë otomane. Pas rënies së Perandorisë ishin kthyer për të jetuar në qytetin e tyre dhe jetonin nga pensioni-shpesh një gjysëm pensioni, pensione vërtet modeste. Perandoria kish rënë që pak më shumë se 20 vite dhe këta nëpunës, fisnikë otomanë perandorakë, ishin kthyer në Shqipëri. Me gjuhën e tyre të huaj, me zakonet e tyre të huaja.

Mendoja në mos ishin të çmendur. Qyteti nuk ka pasur asnjëherë shumë banorë, atëherë kishte ndonja njëzet mijë – që ngelën ashtu për një shekull, - sot dyzetë mijë, por nëse shikohet nga lart duket sikur të ishte një qytet i madh, me njëqind, dyqindmijë, gjysëm milioni banorë. Kjo për shtëpitë e mëdha. Një qytet me zakone shumë të çuditshme me një borgjezi të vetëquajtur, pastaj një shtresë në mes të borgjezisë dhe aristokracisë së vetëquajtur. Besonin, mendonin se ishin dikush, por që nuk ishin. Ishte një megalomani me origjinë antike, antike si qyteti, një qytet megalomanësh.

Shtëpia juaj si ishte?
Edhe ne jetonim në një shtëpi gjysëm të zbrazët. Një familje dimensionesh jo të mëdha. Babai im Haliti, lajmëtar postier i gjyqit - aktet gjyqësore dërgoheshin rekomande përmes postës - mamaja ime e tre fëmijë: unë, një vëlla dhe një motër. Por shtëpia me tre kate me një sallon enorm 14 metra për 7. Të gjitha sallonet e Gjirokastrës ishin ashtu. Mund të gjendej gjithçfarë, gjëra antike, të vjetra, për më tepër të panevojshme, megjithate të mbajtura aty. Kishte gjithçka por jo edhe libra.

Jo libra???
Kishte edhe gjyle topi, nuk di përse, por libra jo. Paj natyrisht se kishte libra shkollorë e ndonjë romanth të lehtë, por vetëm në shkollë të mesme e kam bërë leximin e parë serioz - Shekspirin në një botim të shkëlqyer shqiptar. Më tërhiqte një imazh fantazme në faqen e parë. Kam filluar ta lexoj duke menduar se bëhej fjalë për një rrëfim me zana, fantazma e shtriga. Nuk e kuptoja mirë, por më tërhiqte përmes këtij aspekti misterioz. Bëhej fjalë për Makbethi-n. E kam kopjuar me dorë, për ta pasur në shtëpi. Mund të thuhet se ky ishte libri i parë që pata shkruar, kam kaluar ditë të tëra duke e kopjuar. Më pat shituar Shekspiri, pas Makbethi-t pata filluar të lexoja Hamleti-n, sepse pata parë fantazma të tjera, por Hamleti më ka dëshpëruar, shumë i komplikuar, pos aktit të parë, ai me fantazma, pastaj kam menduar se ishte i mërzitshëm, pa vlerë.

Fantazma në Gjirokastër?
Një qytet shumë antik që favorizonte psikologjinë mitike në të cilën jetonin shumë njerëz, Të jetuarit në mite, në një gjendje iluzioni permanent, të humbur në kujtime. Jo pak e përzienin të vërtetën dhe gënjeshtrën, realitetin dhe fantazinë, flitej për komplote, zbuloheshin intriga. Kur isha i vogël kam dëgjuar shumë fjalime të kësaj natyre dhe kjo e ka ndikuar fëmijërinë time, ma dha idenë, sugjestionin e një perandorie fantazmë tashmë të zhdukur dhe që ngelej vetëm në kujtime. Ishte qyteti i fundit shqiptar në jug, përballë Greqisë. Një farë soj qyteze. Në Ballkan nuk mund të paramendohet një vend që mund të ekzistojë pa u dëshmuar në ndonjë mënyrë armiqësor ndaj të tjerëve. Gjirokastra ishte qyteza shqiptare kundër Greqisë.

Kur ia mbërriti lufta, ajo e vërteta në Gjirokastër?
Shumë shpejt, më 1940 kur Italia e sulmoi Greqinë. Italianët kalonin andej. Nga qyteti mund të shiheshin të gjitha manovrat ushtarake në luginë. Iknin italianët, tërhiqeshin e përparonin grekët, pastaj grekët tërhiqeshin dhe kështu… ishte si në kinema. Spektakël i luftës.

Një spektakël i madh. Qyteti kalonte dorë më dorë, një herë i kalonte ushtrisë italiane e radhën tjetër asaj greke. Italianët bombardoheshin nga anglezët, grekët nga gjermanët apo nga italianët e me ta bombardohej edhe qyteti. Një skenar që ndërronte shumë herë. Lufta ajrore ishte si një spektakël i vazhdueshëm.

Romanet që ju bënë të njohur në gjithë botën janë Gjenerali i ushtrisë së vdekur më 1963 dhe Daullet e shiut më ‘69. Në skenën e letërsisë europiane të dominuar nga eksperimentimi na del një rrëfimtar klasik, i plotë, epik. Etërit tuaj letrarë janë tregimtarët e mëdhenj të lindjes?
Është tradita e madhe europiane. Nuk ekziston në Evropë një narracion i lindjes dhe një i perëndimit. Ka një narracion të kulturës islame, kineze apo indiane ku gjërat ndryshojnë vërtet, por nuk mund të thuhet se në kontinentin tonë ka dy letërsi. Prej Proust-it e deri tek Tolstoi është një letërsi e vetme. Dallimet janë në brendësi të letërsisë.

Si t’i definojmë librat e tu, romane “historike”?
Nuk e pranoj konceptin e romanit historik. Nuk ekziston. Kur pata shkruar Kështjellën, Daullet e shiut, i thashë vetes se nuk duhet përsëritur gabimi i Flauber-it, në Salambò. Edhe këtu ka një qytet të rrethuar, Kartagjena. Flauber-i ka shkuar atje, ka qëndruar shumë muaj atje për ta studiuar dhe ka rënë në grackë: të përshkruarit e gjithçkaje duke u nisur nga ajo epokë, terminologjia, mënyra e të folurit, e të menduarit në atë kohë antike. Mendoj se është një gabim. Kur ka një subjekt historik dy janë burimet: realiteti i epokës që duam ta përshkruajmë dhe epoka në të cilën jetojmë. Të dyjat janë legjitime.

Don të thotë alegori të mëdha?
Ja, kështu është. Dy epoka, dy burime. Shkruaj për otomanët dhe shkruaj për epokën time. Ka një rrethim. Interpretimi bazë është se ka një qytet të rrethuar nga një fuqi armiqësore, interpretimi i dytë – alegori shumë e qartë - është Shqipëria e rrethuar nga blloku komunist. Interpretim pak si paradoksal. Në libër paraqitet një kështjellë, një qytezë shqiptare e rrethuar nga ushtria otomane. Është qëndresa shqiptare, është guerrilja e Skënderbeut që ka një profil ca më dinamik, progresist në krahasim me atë të ushtrisë rrethuese që vjen nga Azia.

Shqipëria bastion i Europës përfaqëson civilizimin tonë. Kundërthënia qëndron në faktin se kur u përdor kjo alegori Shqipëria ishte staliniste e don të thotë më pak, shumë më pak e civilizuar apo liberale se kjo ushtri që e rrethonte. Në atë kohë vendet komuniste që e rrethonin ishin më tepër liberale se sa vetë Shqipëria. Një vend stalinist i rrethuar nga vende liberale. Por ka edhe një interpretim të tretë, ai i rrethimit të vazhdueshëm. Pjesa më e mirë e Shqipërisë e rrethuar nga pjesa më e keqe. Shqipëria e rrethuar nga fatkeqësitë e saj. Në fund transpozicioni në një plan universal.

Rrethimi në Daullet e shiut si metaforë e humanizmit?
Ja, është kështu.

Megjithate komandanti i ushtrisë otomane tek Kështjella, gjenerali italian në Gjeneralin e ushtrisë së vdekur janë figura fashinuese. Lexuesin e tërheqin…
Fate tragjike, për këtë arsye fashinues. Nuk është mëshirë, por afërsi, dhembshuri, ndarje e një fati tragjik. Njëri nga parimet ishte urrejtja ndaj armikut, urrejtja ndaj armikut klasor, urrejtja mes klasave. Doja t’i ikja gjithë kësaj. I kam trajtuar këto personazhe në mënyrë njerëzore, nga një pikëvështrim human. Jam krenar. Sipas klisheve të realizmit socialist një gjeneral italian, polak, rus apo amerikan duhej të ishte inkarnim i së keqes, të ngjallë urrejtje, mohim. E kam përmbysur këtë optikë, duke u hudhur në anën tjetër me qëllim që t’i shmangesha kurthit që të ushqeja me librat e mi urrejtjen rrënjësore që mbretëronte në mes të Shqipërisë dhe pjesës tjetër të botës.

Rrënjët tuaja letrare zhyten në Mesdhe. Në Tri këngë zie për Kosovën – libër që e pa dritën gjatë luftës në Kosovë më ’99 - dëgjohet jehona e armëve të betejave homerike. Homeri një mësues i madh?
Rrëfimi im vjen nga ajo që unë e quaj “objektivitet homerik”. Zemra e gjithë letërsisë botërore që shkrihet në Homerin. Lexuesi përpara tekstit homerik - lexuesi që nuk ka informacione historike - nuk mund ta kuptojë nëse Homeri është një shkrimtar grek apo trojan. Nëse ia lexojmë Iliadën një banori të një planeti tjetër, duke e pyetur se cilës anë të betejës i takon poeti, do të përgjigjet se është e pamundur ta dallojë.

Si një nip i largët, si një pasardhës i kësaj tradite, jam munduar ta respektoj këtë ligj: të jem në krijimtarinë time letrare neutral. E njëjta gjë vlen edhe për Shekspirin. Kur e shkruan Makbethin është plotësisht objektiv, neutral e plot dhembshuri për të. E gjithë kjo më ka dhënë një ekuilibër në atë vend të vështirë. Gjë, tepër e vështirë. Gjëja e parë që kritika komuniste vëzhgonte ishte i ashtuquajturi “neutralitet”. Gjëja e parë që kërkonte kritika komuniste para një teksti ishte: “a është ky një tekst neutral?”

Të kthehemi tek dyzetvjeçari i regjimit komunist në Shqipëri, tek Enver Hoxha. Asgjë që do të mund të shpëtohej?
Këtu duhet të jemi shumë të qartë: absolutisht asgjë. Nëse ka bërë ndonjë gjë pozitive ka qenë një aksident. E gjithë veprimtaria e Hoxhës është absolutisht negative. E gjithë veprimtaria e komunistëve shqiptarë është kundër natyrës dhe fatit historik të vendit. Ta elaborojmë. Shqipëria si i gjithë Ballkani, me shumë vështirësi del nga perandoria otomane.

Perandori kobzezë që e ndryshoi fatin e Shqipërisë, Serbisë e Greqisë, duke i ndarë nga Europa duke i shtrënguar të jetojnë në një civilizim të huaj, aziatik, musliman. Ky është thelbi i problemit: Shqipëria e ndarë nga Europa. Del nga perandoria, pastaj ka një periudhë të shkurtër, mbretëria e mbretit Zog. Historia nuk e ka analizuar dhe gjykuar akoma sa duhet këtë periudhë, por është hera e parë që shteti shqiptar po konsolidohej. Periudhë e shkurtër, fatkeqësisht e ndërprerë nga pushtimi italian.

Pushtimi italian provokoi ndodhinë e komunizmit. Do të kish qenë një mbretëri e vogël, pak karikaturë, pak ekzotike, pak folklorike, pak groteske. Reaksionare, pak fashiste, filogjermane. Në Shqipëri ka pasë një farë lidhjeje, një afërsi e pashpallur, e heshtur me traditën austriake dhe gjermane. Pushtimi italian provokon lindjen e komunistëve shqiptarë, aleatë të komunistëve jugosllavë pastaj të komunistëve rusë.

Enver Hoxha e përshkon fatin tragjik të Shqipërisë: të ishte e ndarë nga Europa, të rrëshqiste drejt lindjes. Nuk ka më perandori otomane, por sovjetike. Izolimi i Shqipërisë nga Europa është krimi më i madh i Enver Hoxhës. Izolimi i vendit nga kontinenti i tij, është krimi i vërtetë dhe Shqipëria e kishte pësuar këtë izolim për pesë shekuj!

Ikja nga Europa dhe mbërritja deri në Kinë…
Pas sllavëve zgjodhëm Kinën. Ishte një çnatyrëzim komplet, një çmenduri totale. Pastaj ngelëm vetëm “do të hamë bar, por do të jemi bastioni i fundit i marksizëm-leninizmit”. Shqipëria na del si mbrojtëse e komunizmit të braktisur, të tradhtuar nga të gjithë. Nuk ishte çmenduri por llogari cinike e Hoxhës për të qëndruar në pushtet.

Kush ishte Enver Hoxha?
Një njeri pa principe: as komunist, as fashist as liberal, as konservator. Një që e donte pushtetin, i gatshëm për t’u bërë sheik, kardinal, mafioz çfarëdoqoftë. Intelektualisht formësohet në Francë ku ka studiuar. Liberal, konservator, sentimental, komunist, në thelb një cinik.

Një gjë pozitive e ka bërë, është thyer me kampin socialist, nuk e bëri për Shqipërinë, por për veten e tij. Kur e pa se Hrushovi pas kongresit të XX-të po i ndërronte të gjithë udhëheqësit komunistë me udhëheqës liberalë, u prish me Bashkimin Sovjetik. Për fatkeqësinë shqiptare, Perëndimi nuk e pranoi Enver Hoxhën. Ai ishte i gatshëm – po ju siguroj - të bëhej shërbëtor besnik i Perëndimit, lake i Perëndimit. Perëndimi nuk pranoi. Ky refuzim ngjalli tek ai një urrejtje të tmerrshme, por më 1960 - e di - ka dërguar sinjale dhe mesazhe në Perëndim: “Pranomëni. Keni pranuar Titon, përse nuk po më pranoni mua?”. E njifte plotësisht frëngjishten e në fjalimet e tij kishte citate në latinisht, italisht, frëngjisht, spanjisht, ishte shumë më i gdhendur se Titoja, në aspektin fizik dhe në të sjellur…

Ju, shkrimtari i Piramidës si ia dolët të jetonit nën regjimin komunist?
Mundohesha të ikja dhe më 1990 e braktisa Shqipërinë akoma komuniste.

Ç’raport kishit ju me regjimin? Ju ishit një shkrimtar i respektuar?
Varet se çfarë nënkuptohet me “i respektuar”. Çuditeni me faktin se kam jetuar dhe punuar nën diktaturë? Historia e njerëzimit është më tepër një histori diktature se histori lirie. Shkrimtarët e botës janë të mësuar me diktaturat. Në regjimin stalinist ka pasur shkrimtarë të mëdhenj që kanë jetuar dhe kanë mundur të shkruajnë. Jo të gjithë ishin të persekutuar. Diktaturat bëjnë llogari cinike: Bulgakovi jetonte normalisht ndërkaq Mandel’stam ka vdekur në një kamp përqendrimi, Pasternaku u la i qetë deri me Doktor Zhivagon - por atëherë ishte tepër vonë, - Mejerchol’d është pushkatuar. Situata nuk është bardh e zi. Në diktaturë, për llogari cinike goditet këndej - dhe po të jesh liberal - andej, goditet për të krijuar terror dhe llogaritet: “fitojmë ndonjë gjë po ta dënojmë këtë shkrimtar?”

Në Shqipëri?
Hoxha bëri një politikë diabolike, llogari diabolike. Është rasti i dy shkrimtarëve shumë të njohur, Dhimitër Pasko e Petro Marko. Secili prej tyre vuajti një vit burg e pastaj u liruan, sepse Hoxha e dinte se një shkrimtar i njohur mund të mbahej nën vëzhgim, por ama për ta dënuar nuk ishte e lehtë. Lasgush Poradeci, poeti më i madh i Shqipërisë, vdekur vite më parë, në 40 vitet e diktaturës rroi i izoluar, pa u dënuar asnjëherë. Një poet shumë i popullarizuar në Shqipëri, një prani do të thosha legjendare, për këtë do të kenë menduar ta lënë të qetë.

Edhe Fan Noli - jetonte në Shtetet e Bashkuara dhe është e vërtetë - nuk e kanë prekur asnjëherë. Unë do të ishte dashur të dënohesha dyqind, treqind herë për gjërat që i kam bërë dhe kishte poetë të shkretë që janë dënuar për asgjë, për poezi nostalgjike, ”vjeshta” për shembull. Hetoheshin dhe gjykoheshin vargjet “përse ka një trishtim këtu,” “përse thoni se retë janë të trishtueshme?” Duhej çmendur fare. Ka pasur poetë që janë pushkatuar për gjëra të tilla.

Po ju si shpëtuat?
Në të vërtetë nuk do të ishte dashur të isha fare i gjallë, apo krejtësisht i çnatyrëzuar - psiqikisht i sëmurë, fizikisht i shkatërruar. Jam në gjendje normale dhe diktatura u shemb që pesëmbëdhjetë vite. Nuk kam shkruar libra për Perëndimin dhe libra për Shqipërinë. Gjithë ajo që kam shkruar është publikuar në Perëndim. Atje dhe këtu, të njëjtit libra, të njëjtat romane, nuk janë dy tipe letërsie.

Cila ishte teknika e të mbijetuarit që ju e definoni si “mizore dhe qesharake”?
Sekreti qëndronte në të moskuptuarit e diktaturës shumë seriozisht. Duhej marrë seriozisht letërsia. Atëherë mund të shpëtonit, nuk bëhen aventura, ka kontroll, nuk bihet në kurthet e përditshme. Ka një territor tjetër që duhet qëndruar besnikë. Nëse besohet në letërsi atëherë besohet në ardhmëri, ka një dimension tjetër vetëdijeje, shkruhet për gjeneratën vetanake dhe për gjeneratat e ardhshme, ka një vetëdije morale superiore, ka pika referimi të sigurta.

Të shkruash diçka, të publikosh ndonjë gjë. Është një gëzim i madh, një shpëtim i madh, përfundohet një pjesë e misionit, jeni të vetëdijshëm se vepra do të jetojë. Kjo të jep një gjakftohtësi, një vizion shumë të qartë të gjërave. Pushteti - i rreptë, kriminal e qesharak së bashku - nuk mund të bëjë asgjë kundër jush. Mund t’ju shqetësojë, t’ju fusë në burg, por në fund të fundit nuk mund t’ju bëjë asgjë. Kur e publikoja ndonjë vepër thoja “e botova, përfundoi, ajo nuk vdes, tashmë është aty, në mes të kësaj jete idioteske, në mes të propagandës më idioteske të botës”.

Kur dhe si regjimi merrej me librat tuaj?
Katër romane dhe një tregim i ndaluar. Së pari tregimi Xhiroja e kafeve, një tregim i gjatë i botuar në vazhdime në një gazetë. I censuruar dhe i penguar që të dalë si libër. Pastaj ia behu suksesi me romanin tim të parë Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1963), dhe për te asnjë kritikë. Përbindëshi (1965), që është romani im i dytë, ishte ndaluar me akuzën për “dekadencë”.

Një libër rreth ankthit. Sepse nuk duhej të kishte asnjë ankth edhe me të gjitha arsyet e mundshme.

Romani i tretë Daullet e shiut kaloi. Censura më e madhe që kam pësuar ka qenë për Pallatin e ëndrrave, një vlerësim negativ dhe me shumë zhurmë. Censura ia mbërriti kur libri ishte tashmë i publikuar dhe akuza ishte e rëndë: aluzione kundër regjimit. Botimi i parë tashmë ishte shitur - 20.000 ekzemplarë. Censura dhe ndalimi patën edhe dobinë e tyre. Me atë skandal askush nuk mund të shtirej naiv, tashmë ky libër edhe zyrtarisht ishte një libër kundër regjimit. Dhe të gjithë e rilexonin për të gjetur këto aluzione kundër regjimit. Është një libër që ka luajtur rol në emancipimin e Shqipërisë. Libër tjetër i ndaluar është një roman i vogël por i rëndësishëm Nata me hënë. Pastaj para se të botohej u ndalua Koncert në fund të dimrit që është pjesa e dytë e romanit Dimri i vetmisë së madhe.

Me gjithë censurën mes jush dhe regjimit nuk ka pasur një konflikt të hapur…?
Jam censuruar. Janë botuar dhjetëra artikuj në shtypin komunist kundër meje, por kurrë nuk më kanë prekur. Të gjithë e dinin se në mes të shkrimtarit dhe regjimit ekzistonte një problem dhe ky problem ishte shumë i rëndë. Nuk ka mistere, as gjëra pak të qarta, as që duhet të arsyetohem për ndonjë gjë. Të gjithë librat e mi janë publikuar, Gjenerali i ushtrisë së vdekur u botua në gjithë botën, të gjithë i kanë duartrokitur duke thënë “jemi para një letërsie të madhe”. Çfarë i duhet më tepër një vendi obskurantist, komunist, stalinist, nga më të egrit në Evropë? Shqiptarët e kanë një roman të vlerësuar si të jashtëzakonshëm, dikush ia doli ta shkruajë edhe përkundër të gjithave, çfarë duhet më tepër? Çfarë është dashur të bëja më tepër, të hidhja një bombë mbi Enver Hoxhën?

Unë shkruaj letërsi dhe nuk mundem të bëj gjëra të tjera. Ishte një burg, me librat tanë ushqyem shpirtërisht ata që jetonin në këtë burg. Kjo bukë e burgut, ky ushqim për mensat tona të varfëra ishte i mirë edhe për ata që jetonin në botën e lirë.

A mund të ekzistojë një bashkëjetesë në mes të letërsisë dhe heshtjes në fatkeqësi…?
Shkrimtarëve që kishin jetuar nëpër vendet e lindjes u janë shtruar pyetje si: ”ah përse vazhdonit të shkruanit, përse nuk e braktisnit letërsinë?”, ”si mund të ishit shkrimtar në një vend nën diktaturë”.

Nënkuptohet se do të kish qenë më mirë që në vende si këto të mos shkruhej letërsi.

Janë argumente të një mentaliteti kolonialist. Thuhet “mund të jetohet pa letërsi edhe gjysmë shekulli, nuk ndodh asgjë!”, domethënë “ju mund të jetoni pa letërsi për gjysmë shekulli”.
Është tipike për një mentalitet kolonialist. Francezëve u jam përgjigjur: ”përse gjatë okupimit nazist teatrot tuaja ishin përplot, shtëpitë botuese punonin, shkrimtarët botonin libra dhe askush nuk e shtronte pyetjen: përse të vazhdohet me të shkruar?” Dhe ishte kohë e pandershmërisë, e turpit. Ne në fund të fundit nuk ishim të pushtuar, kishim një fatkeqësi kombëtare. E shoh si jofisnike zellin, shtirjen bamirëse të “përse keni vazhduar të shkruanit në një vend të vështirë?”.

T’u kthehemi librave. Ura me tri harqe, Kush e solli Doruntinën etj.. Ju peshkoni me të dyja duart në letërsinë gojore shqipe, në legjendat e kësaj toke. Është ashtu?
Letërsia gojore e Shqipërisë është e njëjtë me të gjitha vendet ballkanike. Por Shqipëria rezervon gjithnjë një optikë paksa ekzotike. Për shembull në jetën time asnjëherë nuk kam parë rapsodë, këngëtarë të legjendave gojore, por të gjithë mendojnë se Shqipëria është përplot me rapsodë. Natyrisht është një vend në të cilin qarkullojnë shumë legjenda, por vërtet kjo ndodh në të gjitha vendet ballkanike pa ndonjë dallim. Në Greqi takojmë pak a shumë të njëjtat legjenda. Janë një trashëgimi e përbashkët e ballkanasve, si ajo tek Ura me tri harqe. Personazhi i Doruntinës është trajtuar në gjithë letërsinë ballkanike.

Një traditë gojore, një letërsi e shkruar…
…që ka njohur një zhvillim pak a shumë normal. Letërsia shqipe për tre shekuj ishte dygjuhësore, shkruhej në shqipe dhe latinisht, ka një prani të priftërinjve shkrimtarë që kanë edhe funksione diplomatike. Përmes këtyre raporteve përhapet në gjithë Europën një farë lloji i letërsisë në latinisht dhe shqip. Janë memorialistët, filozofët, ndonjëherë poetët, udhëtarët që kanë shkruar e publikuar në të dyja gjuhët. Poeti ynë më i madh jetonte në Itali, Jeronim de Rada, arbëresh i Italisë. Para dy shekujve botoi librin e tij të parë. Ka një traditë letrare, jo gojore, jo ekzotike.

Por juve ju ka tërhequr gjithmonë dhe fort miti, legjenda apo jo?
Më tërheq ana e legjendës në letërsi për dy arsye. Para së gjithash se i afrohem antikitetit. Shqipëria është një vend që kufizohet me Greqinë dhe ka qenë i rrezatuar nga letërsia greke. Atdheu i të gjithë neve poetëve është aty, ndonja 20 kilometra nga Gjirokastra, qyteti im i lindjes. Greqia është aty afër. Në fund legjenda, miti, kanë qenë një mënyrë e mrekullueshme, e jashtëzakonshme për t’u shkëputur nga realiteti shqiptar, për të mos e shkruar romanin e heroit socialist të punës, për t’iu shmangur riteve publike dhe mitingjeve. Ishte shumë më me leverdi të thellohej misteri i Doruntinës se sa të shkruash për fatin historik të komunizmit, të jesh delegat në kongresin e partisë, të flasësh për heronjtë pozitivë, për njeriun e ri dhe budallallëqe të ngjashme të letërsisë komuniste.

Arkaikja, është misteri, pagania e Shqipërisë?
Po, Shqipëria është koncentrat i të gjitha mistereve dhe arkaizmave në Ballkan. Në male, ka kode të vjetra, gjëra autoktone, traditë, zakone që vijnë nga lashtësia. Kanuni, ky kod i gjakmarrjes, çmimi i gjakut etj. Por edhe kjo nuk është vetëm tipike shqiptare, është tipike ballkanike dhe e vjetër. I kam studiuar lidhjet në mes të tragjedisë antike dhe kodit arkaik shqiptar. Orestiada, tragjedia që në epiqendër ka hakmarrjen klasike - si të shpaguhet me gjak, babai që hakmerret për të birin dhe i biri për babain etj., - ka ngjashmëri me kodin antik - kanunin.

“Pagan” apo siç them unë “antik” është e njëjta gjë. Ka marrëdhënie të thella, thellësia e Ballkanit ka lidhje e rrënjë me bazat e kulturës klasike.

T’u kthehemi kohërave tona. Gjatë luftës në Kosovë Ju shkruat Tri këngë zie për Kosovën. Në fushën e mëllenjave fantazma e Sulltan Muratit i vrarë në betejën e Kosovës më 1939 kthehet e i flet së tashmes. Flet një otoman në momentin e tragjedisë shqiptare…
Kur bëhet letërsi, ligji më i mirë është ligji i letërsisë, letërsia nuk ka si mision rregullimin e gjërave në botë. Jam nisur nga bukuria e letërsisë dhe një zë i brendshëm më tha se kur fantazma e Muratit flet duhet të flasë kështu. Nuk më intereson fare “mesazhi”, por ka një mesazh të vetëdijshëm, që nuk është në kundërshtim me ligjin e letërsisë, e që është ai për miqësinë e popujve të Ballkanit. Atje bashkërisht jetojmë dhe së bashku ndodhemi nën të njëjtën fatkeqësi që ka rënë mbi kokat tona. Kemi pësuar këtë katrahurë së bashku dhe duhet të dalim së bashku.

Sulltan Murati është një i huaj dhe thotë “ju jeni të mallkuar”. E pranoj këtë mallkim, por them se “jemi të mallkuar nëse nuk bëhemi miq”. Edhe një herë jam dakord me një fantazmë, ate të Muratit. E kam publikuar këtë libër mu në flakën e konfliktit në Kosovë dhe dikush më ka akuzuar për nacionalizëm, por nuk besoj të ketë në ato faqe urrejtje të njërës anë ndaj tjetrës. Serbët, bullgarët, shqiptarët, turqit, bizantinët, jam munduar t’i pranoj të gjithë. Të gjithë veprojnë në një teatër tragjik, askush nuk ka të drejtë të gjykojë. Mesazhi është i qartë, nuk ka nënkuptime, dinakëri, ekuivoke. Nuk e mbaj anën shqiptare kundër serbëve as të vllehëve kundër bullgarëve e edhe turqit janë trajtuar aty si protagonistë të një fati tragjik.

Ballkani në gjak, gjithmonë luftëra?
Kur ndodhem në Ballkan i kritikoj këta popuj, kur ndodhem jashtë i mbroj. I njoh të gjitha defektet e ballkanasve, i di të gjitha të këqijat që i kanë bërë, të gjitha idiotësitë e tyre, çmenduritë e tyre. Çmendia është karakteristikë e Ballkanit. Por nuk jam dakord me përçmimin sistematik, objekt i të cilit janë. Ballkanasit janë në gjendje të bëjnë çdo prapësi, por edhe gjëra shumë fisnike. Nuk është vetëm retorikë por realitet. Janë pjesë e Europës.

Më 1997 kur Shqipëria ndodhej në anarki të plotë, tashmë e përbetuar në vetëvrasje, në mënyrë barbare - ballkanike tipike, diskutohej shumë në Francë në do të duhej intervenuar ushtarakisht në Shqipëri, të dërgohej një forcë paqeje. Kam qenë dakord me këtë intervenim dhe i sigurt me ndonjë përjashtim – se shqiptarët do të kishin pranuar. Pa përjashtime nacionaliste e rrëshqitje drejt luftarakes. Gjysma e popullatës ahere ishte e armatosur, intervenim pati dhe nuk ndodhën incidente. Shqiptarët patën nevojë atëherë për intervenimin e kontinentit-mëmë.

Kontinent mëmë? Europa para se të gjithash njerkë. Nëse ka ndonjë popull të përgojuar, atëherë është ai shqiptar!
Natyrisht është e lehtë të montohen gabime dhe budallallëqe të shumë individëve për të nxjerrë një portret negativ, katastrofik për një popull. I njoh të gjitha defektet e shqiptarëve, mafia shqiptare duhet luftuar pa mëshirë, duhen arrestuar tregtarët e prostitutave, por nuk besoj se sot mafia europiane udhëhiqet nga mafia shqiptare. Nuk e kanë me siguri monopolin e krimit, por kështu flitet vetëm për mafian shqiptare. E mafia serbe? Familja më e madhe mafioze në Ballkan ishte familja e Millosheviçit!

Europa, Italia para se të gjithash. Ta përfundojmë takimin me raportin kompleks shqiptaro-italian…
Shqiptarët nuk e meritojnë aspak përçmimin e përgjithësuar të italianëve. Asnjë popull nuk e meriton e në veçanti nuk e meritojnë shqiptarët. Për katër vite Italia e Shqipëria ishin një vend i vetëm. Shqipëria bënte pjesë në mbretërinë italiane, titulli zyrtar i mbretit italian ishte “Vittorio Emanuele i III-të, mbret i Italisë e Shqipërisë, imperator i Etiopisë”. Për këtë të kaluar historike Italia është e obliguar moralisht - sipas parimit universal - të ketë përkujdesje dhe kujdes të veçantë ndaj Shqipërisë. Ka qenë një territor i saj dhe ka qenë objekt i dhunës së saj.

Por pas Luftës së dytë botërore Italia, indiferencën e madhe e ka shndërruar në profesion. Gjatë regjimit komunist, Italia i dinte mirë të gjitha, sepse kishte një ambasadë në Tiranë, se shqiptarët po e ndiqnin televizionin italian. Për dyzetë vite nuk kanë bërë një program të vetëm, një emision për t’ia dërguar direkt këtij populli që jetonte pak kilometra më tutje. Një sinjal që do ta gjallëronte shpresën. Asgjë. Asnjë program politik, ekonomik apo kulturor. Në buletinet meteorologjike thuhej “koha e keqe po zhvendoset drejtë Jugosllavisë, drejt Ballkanit” nuk shqiptohej kurrë fjala ”Shqipëri”.

Kjo injorancë e qëllimtë i ka plagosur shqiptarët dhe i ka dhënë një armë të tmerrshme diktaturës: “ja shikoni, Perëndimi nuk mund as ta paramendojë idenë të na ketë përballë”.

E djathta italiane thoshte “është një vend komunist” dhe e majta “është një vend i armiqësuar me BRSS-në”. Cinizëm i së djathtës dhe servilizëm i së majtës ndaj BRSS-së. Ishte një izolim i plotë. Pas rënies së komunizmit pati të njëjtën indiferencë. Edhe gjatë luftës në Kosovë, Italia privilegjoi Serbinë duke e ditur mirë se ideja mbi “Shqipërinë e Madhe” ishte një përgjegjësi e saj. Natyrisht, një ide e fashizmit, por pjellë e kulturës italiane. Megjithate Italia ka lidhje të stërlashta me Shqipërinë. Në perandorinë romake, në mesjetë e deri tek okupimi turk shkëmbimet kanë qenë të vazhdueshme. Republika e Venedikut pati mbrojtur tokat shqiptare. Ka një qëndrim fisnik të shqiptarëve ndaj italianëve, njëfarë hapjeje shpirtërore, në pritje. Nga ana tjetër gjithmonë përçmim.

Shqiptarët nuk janë të largët si tunizianët, libianët, janë të njohur për italianët, sepse banojnë me shekuj të tërë në tokat italiane, kanë gjetur strehim në Itali, bëjnë pjesë në historinë italiane, një milion italianë e kanë bërë luftën në Shqipëri dhe kundër Shqipërisë, me qindra e qindra edhe janë martuar. Sot shkëmbimet janë edhe më të mëdha. Nuk mund të kihet një vend përpara e të thuhet se nuk e njoh.