Unë jam vërtetë Petraq Minari, shqiptar i kulluar

Erudisti Konica dhe letrari Noli, sipas kujtimeve origjinale të korçarit 104 vjeçar Peter Minnar

Ja që ndodh edhe kështu...

Kohët e fundit kam parë një libër voluminoz, të botuar në New York, e cila për informacionin e pasur dhe shumë foto origjinale të panjohura më parë është e mirëseardhur në komunitetin amerikano-shqiptarë. Çdo libër i shkruar mirë ose keq, ka vlerën e vet dhe autori mbetet i nderuar, mbasi në vorbullën e jetës plot konkurencë e mbijetese në ShBA, ka sakrifikuar kohën e çmuar, për t'i ofruar lexuesit një informacion divulgues informativ e përshkrues. Kjo nuk do të thotë, se për përmbajtjen e librit të ndaj të njëjtat mendime, mbasi servilizimin nuk e pëlqen asnjë jetëshkrimor ose historian.

Jo titulli tërheqes me efekt komercial, por përmbatja e një pune joshkencore e historike të mirëfilltë (publicistikë), ka berë që libri më shumë t'u mbes në dorë shqiptarëve, se sa ta kërkojnë për ta pasur në blibliotekë. Dhe pse? Diferencimi i figurave kryesore të diasporës, është bërë me ose papëlqimin krahinor, politik, kulturor, arsimor, etj., sesa i nisur nga misioni profesional në pasqyrimin me realizëm, të kontributin e madh ose të vogël të tyre. Po marr një shembull. Në një libër jetëshkrimor për shqiptarët e Amerikës mungon jeta e një ndër profesorët më të shquar të komunitetit amerikano-shqiptarë e qarqet e perzgjedhura intelektuale universitare amerikane sikurse ishte e mbeti PROF. ARSHI PIPA. Gjithsesi të shkruash për prof. Pipen (“Professor Emeritum”, titull i dhënë nga Universiteti Minnessota), duhet të kesh një njohje të gjërë, te thellë dhe për me tepër aftësi te madhe interpretative të mendimeve e studimeve me vlera, që në formë relike ia la amanet qytetit të lindjes.

Unë kam pasur fatin e nderin që të jem i pranishëm kur në Shkodër mbërritën 45 kuti me libra dhe doreshkrime, që profesori Pipa i la qytetit te vet dhe si nderim vendlindja kishte disa vite që i kishte ngritur në bronx dy portrete: të martirit Av. Mysafer Pipa e prof. Arshi Pipës, në Muzeun Historik te Qytetit...

Kështu mund te them edhe për të tjerët, që s’kanë punuar ndonjëherë në brumatriçe... Unë kam marrë për analizë një shqiptar nga qyteti i mirënjohur i serenatave (Korça), të patrajtuar në librin e përmendur më lart, që sikurse thotë edhe një botues i një gazete në New York, aty nuk janë përfshirë të gjithë shqiptarët. Shpesh ndodh, që titulli i bujshëm i një libri nuk e justifikon permbajtjen, suksesin e se cilës po e jep lexuesi amerikano-shqiptar.

Më ka qëlluar, që këtë libër ma la në dorë një bisnesmen, që për etikë nuk kërkon ti përmendet emri. A mund të quhet shkencor, një libër që ka shpieguesin e emrave, ku nuk ka asnjë literaturë referuese apo hulumtuese në arkivat private apo shtetërore në ShBA... Në libër mungon diversiteti i mendimeve teza dhe hipoteza, ballafaqimi me faktet e argumente të diskutueshme për një figurë me ose paemër. Monotonia e përshkrimit të njerëzve dhe vetëlavdërimi i intervistuesve të improvizuar, është shoqëruesja kryesore në disa faqe të saj. Risitë janë dhënë të prera me thikë, se kështu është dhe nuk ka ndryshe. Si nuk u gjet një dëshmi autentike në asnjë librari, arkiv shtetëror ose bibliotekë private, si fjala vjen, një certifikatë e lindjes ose të rregjistrimit të një shqiptari (në shtetin e Luizianës), që para 150 viteve paska ardhur në ShBA dhe është vendosur në shtetin e Luizianes, ku “mendohet” se është “vendosur” edhe komuniteti më i madh shqiptar, të pakonstatuar edhe nga shtypi amerikan. Mos kemi të bëjmë edhe në këtë rast me “gjakun e shprishur”, sikurse thonë shpesh arbëreshët e Italisë!?

Në libër mungon analiza e vendosjeve të emigrantëve në grupe ose veçmas dhe dëshira ose prirja e emigrantëve për t’u marrë më shumë me bisnesin se sa me shkollimin apo prirjet për t’u integruar si lider shoqëror ose politik (karrirë profesionale), dukuri kjo shumë e përhapur në trojet etnike shqiptare. A nuk e tregon këtë ekzistenca e 24 perandorëve me origjinë ilirë në periudhën e Perandorisë Romake (Romë e Konstandinopojë) apo drejtimi e shërbimi me besnikëri në Perandorin Otomane të 45 kryeministrave me origjinë arbër apo shqiptar. A do të ishte më më interes për lexuesit, që të kishin lexuar një panoramë ose analizë për suksesin e fëmijëve, nipave e mbesave të emigrantëve të parë, gjurmët e tyre dje dhe sot dhe kontributi në jetën amerikane, sesa çfarë të ardhurash ka një bisnesmen nga bisnesi i vogël, si: pizzamen, doorman, porter, fotostudio etj. Kush nuk do të kishte dëshirë të lexonte ecurinë e integrimit të shpejtë me sukses pavetëmburrje në universitetet amerikane të emigrantëve rinj, që janë shumë më lart shkollarisht se parardhësit bashkëatdhetare të ardhur nga Shqipëria, Kosova, Mali i Zi e Maqedonia, sesa për të asimiluarit “shqiptar”, që nuk din as shkrim as këndim shqip. Sa shumë interes do të zgjonte një shkrim brenda një libri me një temëanalizë: pse komunizmi në Shqipëri e kishte jetën më të gjatë se në ish-vendet e kampit socialist, një pjesë e komunitetetëve të të cilëve jeton në Amerikë, që kanë bërë shumë për vëllezërit e tyre të shtypur nga diktatura e proletariatit. Sa kanë ndikuar bisnesmenët e suksesshëm shqiptarë dhe cili ishte kontributi konkret për rrëzimin e komunizmit në Shqipëri? Si shpiegohet që disa organizata “atdhetare” në ShBA kanë mbijetuar nga fondet e prehri i qeverisë komuniste e “demostronin” me flamurin me ylli!? Ende nuk kemi lexuar në shtyp ose nga librat e botuar kohët e fundit një shkrim të studiuar me argumente, sa nga shoqatat politike, kulturore apo insitucionet e komuniteteve fetare, (bektashi, islame, orthodokse, katolike, protestane etj.) në New York, Boston, Detroit, Florida etj., mbi projektet e tyre, në ndihm të emigrantëve të rinj ekonomik nga trojet etnike shqiptarë, që historikisht i kanë mbajtur e mbajnë financiarisht në mbijetesën e tyre? Pse jemi kaq mbrapa në organizimin e mirëkuptimin për bashkëpunim midis njeri-tjetrit për të ecur përkrah komuniteteve shembull, si: izraelitët, gjermanët, irlandezët, indianët, italianët, francezët, polakët, spanjollët, rusët, grekët (shtetet latine), kinezët, afrikanët, aziatikët etj.? Pse dhe ç’kuptim ka gjallimi i partive e shoqatave politike (mikroskopike) me emër e paemër në ShBA, kur elektorati është joshqiptar dhe a do të ishte mirë që enërgjitë e tyre për karrierë politike t’i kanalizonin në vendlindje? Gjatë bisedave të lira shpesh pyesim njeri tjetrin: Cili është kontributi konkret i bisnesmenëve bashkëatdhetarë për mbështetjen e intelektualëve në shkollim, gjuhën angleze e shkolla shqipe për fëmijët e tyre të lindur në Amerikë, specializimin e të rinjve të talentuar, sponsorizime librash, promovime galerish artesh etj., mbasi shpesh i shohim më faqet e para të gazetave, revistave e TV e tyre me ose pameritë? Fjalët e veprat duhet të jetë bashkëudhëtare dhe jolajkatare, domethënien e të cilave shqiptarët e dinë më mirë se askush tjetër. E sa pyetje mund të rreshtonte kushdo qe jeton e punon në komunitetin amerikano-shqiptar...

Askush nuk di në bazë të përfundimit me saktësi të hulumtimeve, a ka pasur përndjekje ndaj bashkëatdhetarëve pararendës në ShBA, për shkak të nacionit, fësë dhe kontinentitit nga vjen, sikurse ka ndodhur me komunitetet e tjera, zezakët e Afrikës, italianët, kinezët, spanjollët etj., pas periudhës së Luftës së Dytë Botërore etj. Edhe sikur të marrim rezultanten e fundit nga familjet e emigrantëve para 150 deri në vitin 2004 nuk ka për fat të keq asnjë shqiptar, që ka arrritur të integrohet në nivelet e larta të shoqërisë amerikane, duke përfaqësuar komunitetin ku jeton e punon si kongresist ose senator, major, guvernant etj., por kanë preferuar të mbesin në angazhimin e shoqatave e partive shqiptare si kryetar ose antar të tyre.

Duke lexuar disa librave të shkruar nga paraardhësit emigrantë ose që njihen si hulumtues të jetës së emigrantëve shqiptarë, te krijohet pershtypja, se shqiptarët paskan pasur suksese e asnjëhere probleme e vështirësi ne jetë e punë. Nuk ka asnjë analizë apo shembull, pse disa shqiptarë kanë përfunduar në burgje dje dhe sot dhe fati i tyre pas kryerjes së dënimit. A kanë qenë shqiptarët të përfshirë në organizatat ose grupe jolegjitime, që me shumicë kanë vepruar në ShBA gjatë viteve të para të shek. XX dhe pas periudhës së Luftës II Botërore deri në ditët tona. A ka pasur prej tyre që kanë bashkëpunuar me rregjimin e Enver Hoxhës dhe dëmi që i sollën popullit në vuajtje? Po të shikosh në bibliotekat e Manhattan-it mikrofilmat e arkivave të gazetave të përditshme amerikane, ka shumë raste kur në faqet e gazetave ka arrestime të shqiptarëve… Prirja për të pasqyruar të zezën si të bardhë e anasjelltas, veçse e demton çdo autor, që shkruan biografinë e një njeriu të preferuar ose të panjohur. Të rrallë janë librat biografik të shkruar në shekullin XX nga emigrantë shqiptarë. E kundërta po ndodh tani me botimet e dorëshkrimeve biografike... Analiza e tyre është në formën e lëvdatave, ku subjektiviteti i librit dhe shkrimeve rreth memoareve mbartin doza të larta subjektiviteti…

Epilogu që mund të "prishë" statukuonë e historisë

Para disa kohëve, miku im Viktor Martini (Boston) më dërgoi ekzemplarë nga koleksioni i gazetës "Illyria", “Dielli” etj., ndër vite. Gjatë bisedave të herëpashershme për jetën e amerikano-shqiptarëve, ai me pasion fliste për dëshmit e emigrantit 104 vjeçar Peter Minnar, një korçar që në moshën 20 vjeç kishte ardhuar në ShBA.

Si një ndër figurat më të spikatura të diasporës, Minnar-i është njëkohësisht njohës i figurave, që bënë shumë për diasporën, mëmëdheun e kulturën. Ai njeh shumë mirë kolosin brilant Faik Konica, njohësin e 16 gjuhëve të huaja, njeriun e anatemuar gjatë diktaturës, sikurse letrarin e njohur Fan Nolin, me të cilët ka qendruar nga afër.

Në botë është bërë modë gërmimi i historisë e personaliteteve që e bënë atë. Eshtë normale e në funksion të ecjes përpara, debati i lirë dhe diversiteti i mendimeve si një kulturë e re, që për gjysëm shekulli ka munguar mes nesh.

Në fillim të shek. XXI preokupimi i historisë është i veçantë. Shpesh historia është kontrolluar e fshehur shqiptarëve çka vijon, sa që kushdo që mund të sjellë në argument të ndryshëm vihen në shigjetat e sulmeve, që vijnë nga ata që e shkruan siç deshën atë. Në fushatën e fshehjes e falsifikimit sistematik e ka pësuar pjesa më e mirë, ngjarje e situatë, personalitete e procese, të cilat shqiptarët tash duan t'i zbulojnë e jetojnë intensivisht.

Shqiptarëve historia u është fshehur, servirur e kontrolluar në mënyrë të egër, për arsye ideologjike në të njëjtën kohë. Diktatura e proletariatit, lufta e klasave e koncepti i prolekulturës ishin instrumente dhe mbulesë e mjaftueshme për të bërë krime ndaj njerëzve (në të gjallë të tyre e kur mbyllnin sytë), asgjësohen dokumente, falcifikohen epoka e ngjarje, jeta e aktiviteti në diasporë, likuidohen personalitete e momente të historisë e kulturës. Atdhetarizmi ishte shndërruar në fraza e etikë, që nuk thoshte asgjë e rëndom me etiketë stoliseshin ngjarje e situata, procese e personalitete, të cilat historia sot po i harron shpejt ose po i mallkon rënd.

Procesi i vlerësimit e rivlerësimit të histories, i njohjes e rinjohjes së ngjarjeve e personaliteteve historike e kulturore është i gjatë, vështirë dhe asnjëherë në mënyrë absolute: se kështu është e jo ndryshe. Ai duhet të kuptohet jo si gjest a përcaktim patriotik, jo si zhurmë a retorikë stilistikore, por si punë e moral shkencor.

Historia e amerikano-shqiptarit Peter Minnar?

Duke shfletuar me kujdes librin e Peter Minnar-it me titull: "Për Shqipërinë", çdo njeri krijon një ide të kjart mbi personalitetin atdhetar, baletmaestron, aktivistin e çështjes nacionale, bashkohësin e Konicës, Nolit, Çekrezit, Dakos etj. Dhimitër Panajoti nga Bostoni, në vitin 1997 shkruan: "Mosha, gjallëria dhe veçanërisht kujtesa e fortë e këtij bashkatdhetari, të habisin tek dëgjon për takimet apo letërkëmbimet e tij me presidentët e ShBA-së, si: Nixon, Bush, Clinton si dhe me senatorë, kongresmenë etj. Për të ruajtur vërtetësinë e shkrimeve, preferova t'i fotokopjoj ato."
Ky është Peter Minnar, shqiptari me banim në Boston, të cilit për dekada të tëra iu privua dëshira për të vizituar vendin e tij. Arsyeja si zakonisht: Antikomunist. Ai i tillë ishte vërtetë. Dhe mjaftonte vetëm ky shkak, për ta ndarë nga gjiri i fisit të vet në Korçë. Në moshën 20 vjeçare nis një aventurë, për të shkuar si kurbetli në vendin e Bekuar të ShBA – së, duke lënë vendlindjen e dashur, kundra dëshirës së nënës. Ishte i ri plot energji e ëndrra që i vlonin në gji. Asokohe, nuk kishte aq shumë dijeni për Amerikën. Midis shumë problemeve të tjera Peter-i kishte përvetësimin e gjuhës angleze, pa të cilën ishte e pamundur që të bënte hapa përpara. Ai duhej të mësonte patjetër atë. Ai kujton: "Në fillim nuk e dija se emri im Mina shkrujen krejt ndryshe. Më pas e mora vesht se e shkruanin Mainas. Kjo nuk më pëlqeu edhe forma Minas, që nuk tregonte origjinë shqiptare, por greke. Jo, jo thashë me vet, nuk jam i tillë. Ja kështu, duke u njohur me gjuhën angleze, e mësova se mbiemri im që të drejtshqiptohet duhej të shkruhej Minnar. Edhe ermi m'u shndërrua në Peter, por unë jam në të vërtetë Petraq Minnari, shqiptar i kulluar." Edhe pse në Amerikë, mendonte për Shqipërinë, e thënë ndryshe zemra i rrihte për Atdheun. Menjëherë nisi punën si punëtor fabrike. Më vonë hyri në një shkollë, ndërsa në vitet 1923-1929 punon si aktor në një teatër amerikan. U muar shumë me baletin klasik. Ai e kuptoi, se baleti, ishte thjeshtë një art që nuk i siguronte të ardhura financiare, mbasi asokohe nisi të duket në ekranet prej bezeje kinemaja, e cila menjëherë do të bënte që të falimentonte arti i baletet. Kështu emigranti iu fut udhës së vështirë, por të bukur të tregëtisë, zanat të preferuar nga shqiptarët që zbrisnin në "Tokën e premtuar". Në vitin 1929 shkon në Korçë, me mallin e zhuritur për mëmëdheun, familjen e fisin. Në ditët që qëndron në vendlindje njihet me një vajzë nga qyteti. Ai vendos të martohet me vajzën e Koli Asllanit. Ai kujton detajin e para 74 vjetëve, kur ka shtypur ftesat e dasmës, të shpërndarë miqve e shokëve. Ende sot funksionojnë disa pjesë të mbetura të shtypshkronjës me emrin e korçarit "Dhori Kotit", që i përkasin shekullit XIX. Kjo është Shqipëria e "kapitalizmit" që Minnar-i e krahason me vitin 1927, kur hypnin e zbrisnin qeveritë pa bërë asgjë për popullin. Me keqardhjen e thellë që ka për vendlindjen, ka shkruar në mediat amerikane.

Ai është krenar, që ka shërbyer si i pari Kryetar i Shoqërisë Letrare Shqiptaro-Amerikane me qendër në Boston në bashkëpunim me Departamentin Amerikan të Shtetit kundër komunizmit internacional dhe instalimit të degës barbare në Shqipëri. Këtë gjë e vërteton më mirë sidomos mbrojtja, punësimi dhe vlerësimi i 1615 antikomunistëve shqiptarë të arratisur nga rregjimi i Tiranës më 1952-1954. Përmes shkrimeve publicistike, denoncoi vijueshmërisht gjendjen e rëndë nën thundrën e hekurt të shtypjes së të gjithë lirive themelore të njeriut. Shkrimet e tij mbetën një dokumentacion i gjallë kundër shtrembërimeve që i janë bërë historisë. Ai ka rezervuar të drejtën e viteve që mban mbi supe duke thenë: "…historia e Shqipërisë do të rishkruhet nga djalëria shqiptare."

Ai ka pasur një njohje shumë të mirë për kollosin e mendimit shqiptar, siç i pëlqen shpesh ta quaj të madhin Faik Konica. Kur Konica ishte Kryetar i Federatës Panshqiptare "VATRA" (themeluar më 1912) në Boston, baletmaestro ishte Kryetar i degës së Federatës Panshqiptare "Vatra" për qytetet Natick Massachusets. Nuk është e lehtë të ndërmarrësh inisiativën të flasësh për F. Konicën thotë shpesh Peter, por "…nuk është një ndërmarrje e lehtë dhe nuk mund ta bëjë kushdo. Për t'ua bërë më të qartë këtë gjë, mund t'ju them vetëm kaq, se brenda atij kostumi kombëtar, që vishte me dëshirë Faik Konica, ishin të fshehura shkollat dhe universitetet më të dëgjuara të botës. Ja ky është Konica, krenaria e mendimit të kombit shqiptar, i lënë në harresë me qëllim nga regjimi i kaluar komunist për të mos u bërë i njohur as nga vetë shqiptarët".

Duke shëtitur nëpër Arkiva të rëndësishme që i disponojnë vetë shoqatat e hershme shqiptare, shteti amerikan dhe kujtimet me përvojën e njerëzve që e jetuan historinë Minnar, është ndalur në nevojën e rishkrimit të historisë, të figurave që e bënë një pjesë të saj, mbasi padrejtësitë, shtrembërimet sipas interesave komuniste e vijuesve të bindur të saj nuk mund të pranohen që të zënë vend në histori.

Minnar është njëkohësisht mik i Antoni Athanas. Të dy miq të ngushtë, ndonëse me mendime të ndryshme mbi çështjen "Noli" si klerik dhe politikan. Ai është 10 vjet më i madh në moshë se bisnesmeni i restoranteve A. Athanas, megjithatë ka rezerva për figurën e Nolit, të cilin e vlerëson në fushën e letrave si përkthyes dhe letrar nuk mund të mohohet, çka nuk do të thotë kurrsesi që të mitizohet e të mos lejohet asnjë shkrim kundër tij. Shkrimet e lëvdatat pa analizë kritike ka bërë që në Shqipëri të mos ketë objektivitet ose e thënë ndryshe shterpësia e krijuar në kohën e diktaturës ka sjellë për pasojë fenomenin e mitizimit ose monopolin e një ose të dy studiuesve e shkrimtarëve që flasin e shkruajnë për një figurë.
Edhe atdhetari Minnar nuk është lënë në heshtje, kur ka pasur mendime të kundërta ose të diskutueshme për bashkëkohësin Fan Nolin. Kundër Peter-it është hedhur me fanatizëm prof. Nasho Jorgaqi e prof. Viron Koka. I pari, ka shkruar një "pamflet" në fletushkën "ZP" dhe i dyti në një tribunë demokratike si "RD", por që në vetvete të dy vijnë nga indoktrinimi dhe shërbimi që i kanë bërë komunizmit. Ndërsa i pari, qëndron në pozitate e një socialisti (konvertuar) të thekur, i dyti i konvertuar në demokrat çoroditi edhe atë pjesë të rinisë shqiptare, që pret realizëm dhe freski në analizën e figurave të nacionit. A mund të fyhet Docenti dhe Kryetari i Federatës Panshqiptare për qytetet Natick Massachusets që nga viti 1923, Peter Minnar president i "Of Albanian American Literary Society" në vitet 1954, një studiues i Nolit dhe njohës i fotografive të bashkohësve të tij!?

Si ka mundësi që z. Nasho Jorgaqi, i ftuar disa herë në ShBA ndoshta për "inerci" të së kaluarës të mos njohë atdhetarin e "Vatrës" Peter Minnar, që sikurse shkruan një publicist në shkrimin "Historia shkruhet vetëm me dialog" (Shih: Peter Minnar "Për Shqipërinë", Boston, USA, 1995), "është padyshim një ndër kolonat më të fuqishme në diasporën shqiptare në ShBA. Me vlerë do të ishte një bisedë dyshe përballë ekranit të televizionit për të njohur realisht "përçartjen" e moshës apo të fakteve, gjë të cilën z. Minnar e pranon me kënaqësi pasi e ka planifikuar që sëbashku me fakte të pakontestueshme të vijë në Shqipëri për të tretën herë në verë të vitit 1994".

Toleranca dhe kultura e thellë e Dr. Minnar për historinë

Duke u futur në brendësi të librit të autorit Minnar, të shoqëruar me letra, shkrime publicistike me prëmbajtje atdhetare për figurat qëndrore të diasporës, argumentet pse duhet rrëzuar dhe shkatërruar komunizmi në Shqipëri, që populli i tij të jetojë i lirë në demokraci sikurse shumë shtete të tjera të përparuara, më tërhoqi vëmendjen edhe një shkrim origjinal, të cilën mendoj ta dërgoi të plotë për botim, në revistën amerikano-shqiptare “KUVENDI”, që botohet në Detroit (Michigan), mbasi mund të zgjojë interes për lexuesit shqiptar dhe studiuesit që gjërat e ngjarjet ti shikojë me logjikën e argumenteve.

Ai i shkruan Z. Viron Kokës dhe Z. Nasho Jorgaqit:
"Përpjekja për të nxjerrë figurën e F. Nolit të përsosur në pesë veprat e tij me të njëjtin titull, të bën përshtypje, se sot në botë nuk mund të ketë njeri pa të meta ose me kufizime në disa aftësi personale. Kjo praktikë, pa kompjutera e dallonte Shqipërinë komuniste, që të krijonte biblioteka e dosje të biografive dhe karakteristikave të të gjithë pjesëtarëve të të gjithë shqiptarëve brenda dhe veçanërisht për ata që jetonin jashtë Atdheut. Këto dosje kishin ngjyra të ndryshme ose, ngjyroseshin sipas kërkesave të politikës së etikës shqiptare dhe të komunizmës së kulluar.
Kjo gjë ka prekur sado pak edhe disa studiues të historisë që e monopolizojnë Fan Nolin, kurse të tjerët, shokë e tij dhe bashkëkohësit i harrojnë ose bëjnë sikur e harrojnë me qëllim. Megjithatë, në moshën 95 vjeçare mësova, se mund të shkosh në parajsë.
Zoti më ndihmoftë, që historianët e rinj të më marrin me sy të mirë pas debatit tim të fundit me zotëritë V. Koka dhe N. Jorgaqipër këto që po jua them më poshtë:
Në përgjigjen e artikujve tuaj përkatësisht në "Zëri i Popullit" me 10 shtator 1993 dhe në "Rilindja Demokratike" më 19 shtator 1993, po ju theksoj, se Fan Nolin e kam çmuar si njeri me kulturë të gjerë, duke veçuar zgjuarsinë, mendjemprehtësinë, shkathtësinë, përkthyes dhe poet i shkëlqyer, por më shumë oratorinë. Përsëri theksoj se e nënçmoj për mikpritjen, shpirtligësinë, si klerik të dështuar, egoizmin për shqiptarët e ditur të kohës së tij, si pro - komunist dhe politikan pa vlerë.

Për këto po paraqes disa të vërteta të grupuara dhe do të mënjanoj mendimet e mia, të cilat do t'i shpreh më vonë:
Së pari, Noli si pro - komunist dhe politikan i dështuar. Bazohem në "Fan Stilian Noli - Album 2", prej Qerim Panaritit, faqe 75 ku thuhet: "Në fillim të Dhjetorit, 1924, një mision Sovjetik nën kryesinë e N. Krakovietski arriu në Durrës ...Noli një me një thirri mbledhjen e Kabinetit. Shumica e shokëve të Kabinetit shprehën mejtimin që misioni Sovjetik të mos pranohet në Tiranë (se në Shqipëri kishte hyrë?!). Noli nguli këmbë", që kjo s'është mënyrë fisnike nga pikëpamja diplomatike, që të pështyjmë në surrat një mision diplomatik të një shteti të madh si Rusia".

Dhe më pas lexojmë në librin "Fan S. Noli "Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari", mbledhur nga Pirro Tako, faqe 33:
"Vitet e emigracionit i hapën sytë Nolit në shumë drejtime dhe e bënë atë më të vetëdijshëm në luftën e tij. Në këtë transformimi ideor ndikuan disa faktorë. Siç ishin takimet me udhëheqësit revolucionarë të popujve të ndryshëm, njohja me shtypin komunist, vizita në Bashkimin Sovjetik më 1927, pjesmarrja në Kongres... Këto pikëpamje gjetën mishërimin e tyre edhe në Deklaratën e Komitetit të Çlirimit Nacional, të shkruar nga vetë Noli (e cila u botua në "Liria Kombëtare", me 11 maj 1927." Gjithashtu, po lexoj thirrjen drejtuar popullit shqiptar në emër të K. Ç. Nacional nga Kryetari i saj Noli, botuar në "Liria Kombëtare", me 11 shtator 1928, ku mund të dallosh lehtë fjalorin komunist:

"Shqiptarë! Koha e gjakpirësve imperialistë ka për shkuar, ashtu si shkoi koha e hajdutëve feudalë. Punëtorët dhe katundarët revolucionarë anë e mbanë botës po gatiten e po hidhen me sulmin final kundër tiranëve të tyre shekullorë, që t'i korrim me drapërin e t'i shtypim me çekanin që t'i shuajnë një herë e mirë nga faqja e dheut”.
Vienë, 3 shtator 1928,

Për "Komitetin e Çlirimit Nacional" Fan Noli

Tronditëse është "Letra e hapur" e profesorit shkodran, Mëhill Marku botuar në gazetën "The Albanian - American", tetor 1956, faqe 4 e shkruar shqip me titull: "Mirësisë së Tij, Fan S. Noli" (pra, kur Noli ishte gjallë) ku thuhet:
"Nuk u besova syve të mij, kur pashë telegramet që Hirësia e juaj i ka çue herëpasherë qeverisë së kasapëvet të Tiranës. Në këtë telegram hirësia Juaj jo vetëm që aprovojnë çka bajnë ata që kanë deklarue kjartësisht se nuk besojnë në Zotin dhe kanë fut në burg e vra të tjerët... Ju i keni paraqitë komunistat e Tiranës në sytë e botës si njerëz të denjë me e qeverisë popullin shqiptar… Një ditë keni me takue Skanderbegun, po ju thom se ka me qenë shumë i idhnuem. Shpresoj se nuk i ka ra në dorë kopja e "Djellit" në të krahasohet Enver Hoxha me të".

"Për këtë dëshmojnë shumë njerëz dhe artikuj gazete të asaj kohe, ku Fan Noli në Kishë, bankete dhe piknikë krahasonte Enver Hoxhën me Shën Gjergjin dhe Skënderbeun legjendar”.
Por më domethënës është libri: "Albumi Dyzet Vjeçar në Amerikë 1906 - 1946", i Hirësisë së Tij, Peshkop F. S. Nolit, të cilin e botoj "Vatra" në Boston, më 1948, ku thuhet:
"Kryetrimave që e çliruan Shqipërinë nga fashistët, nga nazistët, nga bejlerët u dedikohet ky Album." (Pra u dedikohet komunistëve).
Po artikujt e gazetës "Pravda", datë 4 dhe 11 nëntor, 1927, ku jepet intervista e Fan S. Nolit me rastin e dhjetë vjeçarit të Revolucionit në Moskë ku u organizua një Kongres i miqve të B. Sovjetik. Noli ishte Kryetar i Komitetit të Çlirimit Nacional dhe në Kongres mori pjesë si anëtar i delegacionit që përfaqësonte popujt e Ballkanit.
Gjë që pohohet edhe në shkrim - përgjigje të Z. Viron Koka në "RD", më 19 shtator, 1993 ku thuhet: "Ai (d.m.th. Noli) shpresoi se Bashkimi Sovjetik dhe forcat e tjera do t'i shpëtonin popujt, pra edhe popullin shqiptar..." Z. Koka vazhdon më tej: "Noli ishte nga të parët intelektualë të Evropës që e braktisi të majtën Evropiane... ai u largua nga Konare dhe shkoi në Amerikë!"
Po, i them unë, autorit të shkrimit, Z. Viron Koka, se Noli që nga janari i vitit 1925, e deri në 1932, periudhë që jetoi në Evropë, gjeti një rehati dhe ngrohtësi financiare nga Konare në 8 vjet. Këtë gjë e kemi thënë edhe më parë, se kalimi nga klerik në politikë dhe pastaj nga politika në klerik u bë si mjet jetese. Pra, Noli i la mënjanë iluzionet e dikurshme mbi Amerikën, si një vend që gjoja ndjek politikë paqësore e të mbrojtjes së popujve të vegjël (lexo tel "Liria Kombëtare", më 20 shkurt, 1929), dhe përsëri pas një dashurie me Konarenë e lë atë më 1932, duke iu drejtuar Amerikës në Wilson - it të dikurshëm. Kësaj i thonë politikë dhe Nolit politikan!
Qerim Panariti, thekson në faqen 88 se "Gjatë 10 vjetëve 1943-1953, "Vatra" u bë për Nolin një koshere mjalti. Për nder të tij dha dy bankete madhështore për 40 dhe 50 vjeçarin e tij në Amerikë. Në këto dy ftesa vatranët i mblodhën Nolit më tepër se 1. 000 dollarë, etj."
Ka edhe shembuj të tjerë, si Reforma Agrare por megjithatë...
Së dyti, Noli si klerik i dështuar dhe jo mikpritës. Për këtë problem do të vazhdoj të citoj Qerim Panaritin në faqet 89, 90, 92 simë poshtë:
"Noli ish person sekretiv. Ishte e pamundur për të që t'i hapte zemrën njeriut pa rezervë. Noli s'kish asnjë konfidencë, d.m.th. njeri që t'i hapte zemrën 100 % kurdoherë ishte i rezervuar. Ndër shqiptarët e Amerikës, Noli e kish humbur besimin krejt. "Të lënë të thosh si gunën e vjetër".
Ja dhe një përshkrim karakteristik për të: "Noli nuk ish mikpritës si Faik Konitza. Po të dilnje jashtë me të ishte e pamundur që të vinte dorën në xhep. Po ta vizitonje në shtëpi, s'të afronte asnjë kupë me ujë. Noli ish hamës i madh, kur gëzonte shëndet dhe plot humor dhe shakara."
"Ndër fshatarët e Shqipërisë kish një dashuri të madhe. Fshatari i thjeshtë thosh ka korruptuar komercializma dhe beson se s'mund të bësh dot tregti "me kryq në ballë". Për këtë Z. Qerim Panariti shton: "Këto karakteristikë e gëzojnë të gjithë njerëzit e lartë nga mendimet. Por në këtë rast del akoma e qartë se çfarë kërkonte Noli me qëndrimin e tij me gjigandin F. Konitza, Konstandin Çekrezin, Kristo Dakon dhe Dr. John Nase, kundrejt të cilëve mbodhi farën e grindjes dhe të urrejtjes, të cilat u trashëguan më pas në shumë shqiptarë të Amerikës". Nolit vetëm me Faik Konitzën i haste sharra në gozhdë, sepse ky dallohesh për karakterin, origjinën dhe kulturën e tij të gjerë. Të njëjtat qëndrime pasqyroi edhe ndaj fesë, klerikëve dhe besimeve.
Nolin të gjithë e nderojnë dhe e lartësojnë për përkthimin e liturgjisë së Shejtë në gjuhën shqipe. "Ky është shërbim i madh", thekson Konitza, “Për ortodoksët shqiptarë por nuk duhet harruar se Liturgjia shqip i shërbeu Nolit si mjet pune për shqiptarët".
Rezultati i punës së tij si fetar del krejt ndryshe. Ai e përçau Komunitetin shqiptar të Bostonit, me qëndrimin dhe klerikët shqiptarë, duke bërë atë që përveç "kryekishës" së Shën Gjergjit u ngritnë edhe dy kisha të tjera; ajo e Shën Trinisë me 1921 dhe veçanërisht pas ardhjes së Nolit në Amerikë, u ngrit edhe kisha e Shën Johanit me 1934, kjo ka qenë edhe çudia më e madhe për një komunitet të vogël si ky yni në Amerikë, që në 800 metra të kemi 3 kisha. Këtë gjë na e thoshin shumë amerikanë të tjerë duke qendisur: "Ah..., Ah ju ini pak shqiptarë që kini tre kisha në Broduej (Broadëay) Street".
Për të dëgjojmë, (pra lexojmë) se çfarë thuhet në "Albumin 2", faqe 101, 102 e 104: "Të gjitha andrallat që pati Noli gjatë administratës si udhëheqës spiritual i kishës i pësoi nga një pjesë e klerit të pabindur. Zënka midis Nolit dhe ekonom At Kris Ellisit (nga fshati Hoçishti, fshat në Korçë) hyn në tjetër kategori të cilin pa dhënë hollësira, Noli e pushoi nga puna. Pothuajse të gjithë miqtë e Nolit morën anën e Ekonom Ellisit... . Në përgjithësi shumica e klerikëve s'ka qenë kurrë i bindur karshi Nolit".
Në këtë rast shtoj, se Fan Noli nuk kishte kryer studimet për teologji, se u vetshpall peshkop dhe se me përkthimin e "Rubahirave" të Omar Khajamit provoi atë se ai nuk mund të ishte kurrë fetar. Për këtë çështje mund të sqarohemi edhe nga shtypi i kohës në ato vite, si gazeta "Drita e Vërtetë", "Skënderbeu", "Albanian - American Literary Society", libri i zotit Gjon McClain i vitit 1952 me titull: "Albanin Expose". Po ashtu vetë kam shkruar në gazetën: "The Christian Sience Monitor", në një debat me Fan Nolin dhe Gjon Mech Lain që nga 14 gush 1953, deri më 17 prill 1954. Ju zotërinj studiues mund t'i keni lexuar! Me këtë rast, po ju drejtohem vetë fjalëve të Nolit marrë nga "Albumi 2", fq. 77 ku thuhet:
"Nëqoftë se emri im do të mbahet mend në të ardhmen mund të rronjë vetëm në fushën e letrave". Pra ky është edhe konkluzioni im për këtë çështje.
Së fundi, zotërinjve Viron Koka dhe Nasho Jorgaqi, ose shkrimeve të tyre ofenduese, po ju jap disa fakte, por të shoqëruara edhe me disa pyetje:
Veprat, "Bethoveni dhe Revolucioni Francez", si dhe "Skënderbeu", janë botuar në një njëjtin vit më 1947 në Njeë York nga F. S. Noli dhe mbajnë emrin e tij.
Këto dy vepra i dhanë F. S. Nolit gradën e beçelarit (Bachelor's Degree) dhe të Doktorit (Doctor's Degree) më 1945, pra pas vdekjes së Faik Konicës.
Faik Konitza, ka vdekur me 15 dhjetor, 1952,në Washington. Biblioteka dhe shkrimet e Konitzës vajtën në depot e Washington D.C. kundrejt një pagese mujore dhe me interesimin e Fan S. Nolit e të Qerim Panaritit erdhën në Kishën e Shën Gjergjit, në Boston ku janë edhe sot.
Këto shkrime lexoheshin, sistemoheshin, nga bashkëkohësit Fan Noli dhe Qerim Panariti në atë kohë, por më vonë studioheshin nga studiues të specializuar të regjimit të Enver Hoxhës, regjim që nuk i përmend as emrin Faik Konitzës dhe jo më të botonte shkrimet e tij.
"Bethoveni dhe Revolucioni Francez" dhe veçanërisht "Skënderbeu", kanë një stil të ndryshëm nga shkrimet e mëparshme të F. S. Nolit, bile tek "Skënderbeu" shohim që përmbajtja, mënyra e të shkruarit dhe shumë datime të ndryshojnë. Ky ndryshim ndihet aq sa ndryshon "mbreti" në "Skënderbeu" i vitit 1921 nga "kryezoti" i Shqipërisë në "Skënderbeu" i vitit 1947.
Zotërinjve u kujtoj, se jam 18 më i vogël se Noli, sot jetoj akoma (pra kur po shkruajmë këtë artikull Peter Minnar, është 104 vjeç, shënimi im K. Kapinova). Kam përfunduar gjimnazin para vitit 1920, kam studiuar dhe jam marrë me balet gjatë djalërisë time në Amerikë. Kam qenë mik me të ndjerin Qerim Panariti, sekretar personal i F. S. Nolit, të cilit i kam qëndruar pranë për më shumë se 30 vjet. Miqësia ime me Qerim Panaritin mbetet simbol i bashkimit shqiptar të sekteve myslimano - kristiane; kultura dhe arti na bashkoin. Përfundimisht po ju drejtohem me disa pyetje se kështu do të mirrni një përgjigje më të saktë.

Përse nuk u bëtua libri "Albumi 2" i Qerim Panaritit në Shqipëri? Ose të paktën përse nuk u ribotua?
A mund të ketë njohës më të mirë se Z. Qerim Panariti i biografisë së Fan Nolit?
Përse në "Albumi 2" nuk përmendet grada e Doktorit (Ph.D.), apo ajo e Bahçellarit? Nuk u gjenden dy rradhë në "Albumin 2" që të shkruheshin dhe dy nga veprat më të rëndësishme si "Skënderbeu" dhe "Bethoveni dhe Revolucioni Francez"?
Mos vallë mendja e studiuar në Clark University në Ëocester e Qerim Panaritit ja ka harruar këto dy vepra Fan S. Nolit?
Pse në "Albumin 2" përmendet vetëm letra e Benard Shoë (Benard Shoë) dhe pse cilësohet, që kjo letër është përkthyer nga vetë Fan S. Noli?
A mos vallë, pas vdekjes së Konitzës me 1942, nuk do të më mjaftonin tre deri në pesë vjetë për të përpunuar dy veprat dhe për të botuar ato duke siguruar edhe titujt përkatës?
Me 1947 botohen dy libra nga i njëjti autor. Kjo është karakteristike e shkrimtarëve të veçantë, apo shfrytëzimit të gjërave të gatshme?
Po Benard Shou, mos nuk ka të drejtë kur thotë: "U gabuat në zanatin kur u dorëzuat klerik"?
Po, Qerim Panariti a mund të shkruante kundër Fan S. Nolit në atë kohë? Kjo nuk mund të ndodhë kurrë, ndryshe humbiste gjithshka! Po e la amanet disa miqve të tij të vërtetën.
Kjo gjë më takon mua në gjyqin (e rekomanduar nga Dr; Viron Koka) ta bëjë bashkë me Faik Konitzën në Forest Hills Cemetery pas vdekjes sime.

Peter L. Minnar
Firma
Quincy Mass.
Janar 1995"

Kjo ishte letra më e rëndësishme, si përgjigje drejtuar dy përfaqësuesve më të lartë të historisë komuniste prof.dr. Viron Koka e Nasho Jorgaqit, të botuar në librin e autorit Peter Minnar me titull kuptimplotë: "Për Shqipërinë", botuar në Boston 1995. Le të gjykojë lexuesi më mirë, mbasi ende sot historiografia komuniste që mbizotëron në të gjithë instancat e kulturës shqiptare shkruan dhe vulos në tekstet shkollore.

Burime të reja nga jeta e atdhetarit Dr. Minnar

Është i ri, ndonëse e ka kaluar shekullin me vitet mbi supe. Gëzon shëndet të mirë dhe për te sekreti I jetëgjatësisë është një fjalë filozofike: "Të duash veten, ta respektosh atë". Gjithnjë ka qenë i kujdesshëm me alkoolin dhe cigaren nuk e ka konsumuar. Mish ha fare pak, kurse tre ditë në javë ushqehet me peshk dhe dy ditë mish pule, kryesisht zoga të vogla. Mbi të gjitha i pëlqen të lëvizë dhe këtu padyshim është edhe sekreti tjetër i sfidës që ai i bën moshës së tij. Ai punon sikurse ka punuar sistematikisht gjatë gjithë jetës. Përmes punës njeriu mund të bëhet i pasur në Amerikë, mbasi Amerika nuk është filantropike. Kështu njeriu i huaj që vjen aty është gjithnjë në rolin e atyre heronjve të Xhek Londonit, që ishin në kërkim të etheve të arit. Drama e tyre është refren i ditëve të sotme. Njëkohësisht gjatë bisedave të lira e duke vënë buzën në gaz, për të mos demoralizuar njerëzit shton: "Mos harroni se duhet edhe pak fat", të shoqëruar me një shprehje të njohur angleze, që thotë: "Të ndodhesh në kohën e duhur, në vendin e duhur".
Gjatë jetës së tij ka pasur fat në jetë, një histori të pasur dhe një përvoje të mbushur me ngjarje, personalitete, senatorë, kongresmenë amerikanë, njerëz të thjeshtë e politikanë amerikanë. Ai bën çdo ditë një jetë normale, siç mund të jetohet në Amerikë.
Piter Minnar ka lindur në shekullin XIX, pra, i ngjarjes historike, kur Shqipëri ekzistonte ende pushtimi i natës së gjatë otomane dhe në pushtet ishte Sulltan Hamiti. Nëna e babai i tij kanë lindur në qytetin e Korçës. Familja kishte një gjendje ekonomike të mirë dhe se në familje jetonin katër vetë, Piteri, motra dhe nëna e babai. Pas 20 vjetëve ai merr udhën e emigrimit në Amerikë, ndonëse nuk kishte nevojë ekonomike, mbasi ishte djalë i vetëm në familje. Fati e hodhi në një shtet të zhvilluar. Pas disa viteve e kishte të vështirë që të rikthehet në Korçën e tij të dashur, mbasi Amerika e kishte bërë bir të saj. Falë interesimit hyri një shkollë nate, ku mësonin edhe 18 korçarë të tjerë. Për fat të mirë Peter-i i ri ishte i vetmi që dinte alfabetin latin. Atë e ndihmoi shumë edhe gjuha frënge dhe kultura e marrë në gjimnazin e Korçës. Gjatë Luftës së Parë Botërore punoi si përkthyes (terxhuman) me disa tregtarë dhe mësoi shumë përvojë nga kontaktet me ushtarë francezë. Më pas integrohet falë pasionit në një shkollë baleti, ku iu krijua mundësia të mësonte anglishten. Shpesh është pyetur nga vetë amerikanët dhe pas viteve '90 nga gazetarët dhe studiuesit që hulumtojnë rreth jetës së tij 104 vjeçare, se duke qenë djalosh i pashëm, pse nuk u martua me një amerikane. Ai gjithnjë me dashuri për shqiptarët, gjuhën dhe vajzat e bukura që ka Shqipëria është përgjigjur se: "Kjo është çudia e ime dhe jo vetëm e imja, por edhe shumë miqve të mi që më njihnin asokohe. Kur shkova në Amerikë si zura punë, vajta edhe në shkollë baleti dhe më pas formova një grup baleti me 5 vajza amerikane. Vetëm unë isha djalë. Dhamë shfaqje në shumë shtete të Amerikës. Ishin vajza të bukura, të pasura e megjithatë kur erdhi koha për t'u martuar zgjodha nga qyteti im i lindjes Korça”.

Gjatë 84 viteve që qëndron në Amerikë, ka hulumtuar e skeduar për emigracionin shqiptar, duke gjurmuar në biblioteka dhe arkiva. Ai ka mundur të zbulojë se shqiptarët e vjetër të vendosur në Amerikë para Luftës II Botërore, kanë qenë patriotë e kanë punuar për Shqipërinë. Kështu "Shoqëria më e vjetër e diasporës Federata Panshqiptare "VATRA" (sepse shqiptarët për njëri - tjetrin ishin një vatër mikpritje e bujarie, duke përjashtuar rastet e veçuara, kur shqiptari i ka kthyer shpinën shqiptarit) me Kryetar Faik Konicën është historia e vërtetë e kësaj diaspore”. Ai përmend kontributin e tij në fushën e letrave, duke qenë i kujdesshëm në vlerësimin e tij për disa aspekte të tjera të aktivitetit si klerik etj. Ai ishte një njeri i zgjuar dhe ka merita. Kur flitet për letrarin thekson: "Ju vazhdimisht flisni për Fan Nolin. Bukur ishte njeri i zgjuar dhe ka meritat e tij. Por historinë e diasporës nuk e bëri një njeri. Noli ka bërë shumë të mira, po ka edhe gabime. Faik Konica e Shahin Kolonja u hapnin sytë shqiptarëve. Asokohe shqiptarët nuk dinin të lexonin shqip. Konica e Shahin Kolonja i mësuan të lexonin me anën e një korçari tjetër, Kristo Dakos, i cili udhëtonte në rrethinat e Bostonit, që t'i mësonte shqiptarët të këndonin shqip e anglisht".

Djemtë shqiptarë e patriotë në emigracion mësonin bashkvëllezërit e një gjaku e gjuhë që të flisnin, të shkruanin e lexonin gjuhën e të parëve të tyre. Kështu p.sh.; Kristo Dako foli për çështjen shqiptare me filantropistin e dëgjuar amerikan Charles Grey, i cili ishte mik i presidentit të dëgjuar amerikan Wilson. Ishte Grey, që i mbushi mendjen presidentit Wilson për të ndihmuar Shqipërinë, mbasi asokohe Evropa ishte progrekëve e prosllavë e prosllavëve në drejtim të çështjes shqiptare. Për rolin e filantropistit amerikan, mund të mësojmë shumë po të lexojmë artikullin e Faik Konicës botuar tek "Dielli", më 1921. Aktivisti e atdhetari Peter Minnar flet dhe ka dokumenta të shkruara në shtypin e kohës, që i ruan me fanatizëm si vlera atdhetare e kulture se asnjëherë nuk janë cituar. Asnjë kronist i ndonjë gazete të “komunitetit” amerikano-shqiptar në New York, nuk ka shkuar për ta takuar në Boston.

Me orë të tëra të rrëfen për intelektualin e mirënjohur Kristo Kirka, Kryetarin e Shoqatës kuptimplote "Besa - Besë" një nga figurat më të shquara korçare. I tillë është atdhetari Eftim Naçi, ku vëllai i tij hapi të parën shkollë shqipe, por që nga historia komuniste është lënë në harresë. Me qetësinë që e karakterizon nënvizon: