Kur shkruan bukur me autoritetin e një shkrimtari bashkëkohor

Rreth vëllimit me tregime "Atdheu prej dëbore" të shkrimtarit Ramiz Gjini

Ramiz Gjini është i pushtuar nga misteri i motiveve që gjenden përtej fjalës së shkruar, madje përtej çdo lloj krijimi artistik. Ai është i pushtuar nga dëshira për të depërtuar në thellësinë e ndjesive të njerëzve, tek thellësia e imagjinatës, pasuria apo varfëria e jetës së tyre.

Embrionin e kësisoj pushtimi mund ta kërkojmë edhe tek kompetenca e tij prefesionale për t'i zbuluar, seleksionuar, e pastaj, për t'i bërë pjesë të një organizmi të vetëm letrar këto ngacmime, natyra e së cilave, merr kuptimin e duhur vetem kur ato kthehen në art.
Përdorimi i fjalës "profesional" nuk është një zgjedhje e pavetëdijëshme nga ana ime. Ne jemi propoganduar që me fjalën "shkrimtar profesional" të kuptojmë aktivitetin e dikujt që shkruan për të jetuar. Ramiz Gjini është një eksponent i shkëlqyer në ndihmë të argumentit për ndryshimin semantik të kësaj tradite të të menduarit.

Sepse shkrimtarët dhe të gjithë krijuesit e artit të vërtet janë subjekte të faktorëve të ndryshëm jetësorë. Pasi të kemi lexuar librin e tij më të ri, "Atdheu prej dëbore", bindemi se Ramiz Gjini është në kuptimin më të plotë të fjalës një shkrimtar profesional. Ai shkruan për të jetuar, ndonëse momentalisht nuk e mban veten dhe familjen e tij me ato që shkruan. Ashtu si puna jonë, edhe puna e tij, duhet futur patjetër në fjalorin e kohës si mënyrë për të mbijetuar dhe jo për të jetuar. Tentativa ime është, që kur të keni përfunduar së lexuari këtë shkrim (dhe më pas librin për të cilin po bëj fjalë) do të bindeni se tregimet e Gjinit janë shumë të bukura jo nga spontaniteti por nga mjeshtria prefesionale që ai aplikon në prozën e tij të shkurtër".

Që të mos keqkuptohemi, spontaniteti është cilësi dhe jo dobësi në punën e shkrimtarëve. Por t'i besosh vetëm spontanitetit si element kryesor për mbajtjen në këmbë të një tregimi është njësoj si të luash bixhoz me fatin e tij: autori ose mund të përfundojë i fituar ose i humbur.
Gjini, evidentualisht, nuk dëshiron të dalë i humbur në asgjë që shkruan.
Në vend që të hedhë në letër çfardo që t'i vijë në mendje, ai jeton me idenë spontane për një kohë të mjaftueshme. Bëhet vetë personazhi, jeton vetë skenat nëpër të cilat kalojnë personazhet, e pastaj peshon mirë në shpirt dhe në mendje përfundimet e tyre. Por, pa mohuar rëndësinë e padiskutueshme të cilësive të sapopërmendura, as ato, të vetmuara, nuk do të mjaftonin për të krijuar tregime tamam të nivelit të atyre që gjejmë te libri "Atdheu prej dëbore".

"Duke lexuar tregimet e Ramiz Gjinit, e ndjen veten si në një shfaqje teatrale, ku personazhet lëvizin duke na dhënë një art skenik në heshtje, apo një vallzim në akull ku kryhen ushtrime të një kalibri të lartë....("Shkrimtari, realiteti dhe imagjinata e fantaksur, gazeta "55", 23 shkurt 2000)
Sekreti, mendoj unë, tek suksesi i padiskutueshëm i këtij shkrimtari shumë të talentuar, i përket një fuqije tjetër: asaj të njohurive të shkëlqyera të kodeve të shkruara dhe të pashkruara të gjinisë së prozës së shkurtër, asaj të përvetësimit të plotë të të gjitha elementeve të prozës, asaj të zotësisë së tij prefesionale për t'i kthyer këto njohuri në instrumente, që ndihmojnë drejtpërsëdrejti në kryerjen sa më të përsosur të çdo pune krijuese që ai bën. Le të përqendrohemi në disa prej këtyre elementeve si dhe në mënyrën se si efektet e tyre kanë ndikuar kaq pozitivisht në prozën që gjejmë në librin "Atdheu prej dëbore".

Që në frazën e parë të tregimeve, ai të fut në atmosferën e një rrëfimi të gjallë, ku shfaqet një sugjestivitet, i cili të tërheq me shumë kënaqësi drejt fundit. Vini re fjalitë e para: "Në shtëpinë tonë dikush duhej të vdiste"(Zjarr nën akull, faqe165). Ose: "kurrë nuk më kishte vajtur në mend se daja Alem, që të gjithë e dinim të mbytur në Danub, do të kthehej në katund pas dyzetetre vjetësh me një makinë që të kujtonte të vdekurit dhe do të sillte me vete edhe gjashtë valixhe të gjata e të rënda si gjashtë arkivole"( "Kthimi i dajës Alem", faqe30)

Nëse në tregimet e Ramiz Gjinit, lexuesi nuk do i kushtojë shumë vemendje strukturës, kjo ndodh për arsye të veçanta. Në fakt ndërtimi me mjeshtri i strukturës është si makiazhi në fytyren e një femre; sa më natyral dhe i padukshëm të jetë, aq më pak të bie në sy e aq më e bukur do të duket fytyra e saj. Ja si punon Gjini me strukturën e tregimeve të tij. Struktura e tij zakonisht ndahet në katër pjesë: ajo fillon me bazamentin e situates, ose, siç e quajmë nganjëherë me ekspozimin e ngjarjes.
Këtu shkrimtari u jep personazheve që gjenden të përzier në një situata apo një tjetër mundësinë e veprimit në aksionet që ndërmarrin. Zakonisht këto personazhe, duan diçka me shumë pasion por që kanë diçka ngatërruese apo një konflikt që gjithmonë u sjell atyre probleme.

Në pjesën e dytë të strukturës, Gjini ndërton situatën dhe shpalos natyrën e ndërlikimit të saj. Pastaj, siç pritet nga tregimet e arrira, ai ndërton pikën kulminante, në të cilën, që andej, tensioni i ngjitjes mund të shkojë vetëm drejt ndryshimit të situatës, të veprimeve të karaktereve apo të dy palëve njëherësh. Kështu ai, ia lë vendin pjesës së katërt dhe të fundit të strukturës. Është fjala për atë pjesë që ne e quajmë zgjidhje të situatës apo konfliktit, por që francezët e quajnë denouement, që do të thotë zgjidhje e nyjes. Në këtë pikë tregimet vijnë drejt një përfundimi, që të dala nga pena e Gjinit, në një tregim mund të jetë i gëzuar kurse në tjetrin aspak i tillë.

U ndala në këtë pikë pak më gjatë se çdo të ndalem në disa nga elementet e tjera, sepse struktura është te tregimi si skeleti te njeriu, pa të cilën, pjesët e tjera trupore ose nuk do të mund të mbaheshin në vendin e tyre, ose trupi, do të dukej po aq i parregullt sa çdo të ishte skeleti me të cilin filluam nga e para. "Imtësitë që sjell autori apo narratori, përdorën me masë, as me tepri, as të mangëta, asnjëherë të paqëllimta, ato hyjnë në funksion të mesazhit si kontraste apo paralelizma". ("Narratori i tregimeve të Ramiz Gjinit", gazeta "Drita", 15 shkurt, 2004)

Me gjithë rëndësinë e madhe që ka struktura letrare në tregimet e Gjinit, ajo do të kishte mangësi në funksionin e saj nëse asaj nuk i jepet një enërgji shtesë: energjia e konfliktit. Konflikti në përmbledhjen me tregime "Atdheu prej dëbore" përbën në vetvete emocionin human. Është konflikti ai që përzien këto emocione kur personazhet përjetojnë një luftë të brendëshme apo të jashtme me dikë, me diçka apo thjeshtë me ndonjë aspekt të personalitetit të vet personazhit. Në shumicën e rasteve, konfliktet në këtë libër e kanë origjinën nga një ngacmim i jashtëm; nga ndalimi apo bllokimi i rrugës për tek një dëshirë e madhe që mund të kenë personazhet. Këtë konflikt e gjejmë pothuajse në të gjitha tregimet, por ne po marrim vetëm një shembull: Në tregimin "Turmë" gjejmë një pasqyrim të asaj që ka ndodhur në Shqipëri gjatë vitit të mbrapshtë 1997, ku roja i pafuqishëm Mul Dermeku, por që thirrej Mul shurdhani, përfaqësuesi i fundit i shtetit, duke mbajtur krahut një pushkë të vjetër, i duhet të ndërmendë pikat e rregullores për të vepruar ndaj turmës që rreket të shkatërrojë gjithçka.

Ajo që më ka bërë përshtypje në krijimtarinë artistike të Gjinit, është natyra e veçantë që kanë konfliktet që ai krijon. Ato i shohim të vinë si njeriu kundër njeriut, ("Takim me vartësin", faqe 23) si njeriu kundër natyrës, (Për ku kështu, o kumbar", faqe 63) njeriu kundër shoqërisë, apo njeriu kundra gjërave supernatyrale.
Po kështu në konfliktet e natyrës së brendëshme të librit gjejmë një numër të konsiderueshëm tregimesh, ku ndodhitë e jashtme shkaktojnë beteja të brendeshme në mendjen dhe zemrën e personazheve.("Një djallushkë e bekuar prej zotit", faqe 69.) Këto lloj betejash, janë interesante për lexuesin sepse shpesh, edhe ne jetojmë në vetvete kësisoj konfliktesh; dhembshuria kundër ambicjeve që kemi, guximi kundër frikës, besimi kundër xhelozisë si dhe mëshira apo keqardhja kundër indiferencës.

Një dukuri tjetër që e plotëson individualitetin krijues të Ramiz Gjinit si lëvrues i prozës është parahija që na prin se çdo të ndodhë më tej në tregim. Ne lexuesit e rregullt të tij, tashmë jemi mësuar që parahijet që na prijnë në tregimet e Gjinit, t'i shohim si instrumente që përdor autori për të krijuar pasiguri apo pezullim në tregime në njërën anë, dhe për t'na befasuar me të papriturat e përfundimit. Atë e vëmë re tek tregimet "Koka e gruas", "Ështe bukur tek ne ditëve të festave", "Kur djali fle" apo tek tregimi tjetër "Gjurmë xhindi mbi dëborë". Pra e veçanta e Gjinit është se përfundimet janë të orkestruara në atë mënyrë, që secili mund ta imagjinojë një përfundim të përshtatshëm, një përfundim të bazuar në logjikë, në ndjenjë apo thjeshtë në kronologjinë e parahijeve që na jepen.

Dhe, në fund fare, të jemi sa të befasuar aq edhe të bindur se përfundimi i autorit në fjalë është vërtet përfundimi më i përkryer, që mund të ketë njëri apo tjetri tregim. Vetëm atëhere e pranojmë se ajo pasiguri apo pezullim që gjejmë gjatë leximit të tregimit ka pas për mision aktivizimin a kuriozitetit tonë, sugjestivitetin e rrëfimit, t'na rrisë ankthin dhe t'na drejtojë te thelbi i ngjarjes.

"Në takimin letrar me Ramiz Gjinin, dukuria krijuese që imponohet më fort është sugjestiviteti i rrëfimit. Autori zotëron për këtë tregues të admirueshëm si: lirshmëria narrative, përqëndrimi në anë që prestojnë për një paraqitje dinamike, si dhe një frazë po të tillë, pra, dinamike. Duke fokusuar aspektin psikologjik të ndodhisë apo gjendjes, ai përqëndrohet pikërisht në rrëfimin e këtij aspekti. Kjo i ka dhënë atij mundësinë të mos bjerë në komente apo analiza psikologjike..." ("Takimi i tretë me Ramiz Gjinin", gazeta "Rilindja", 7 shkurt 1998)

Megjithatë kur lexon një shkrimtar të tillë, lexuesi duhet të ketë parasysh interpretimin e domethënies së konceptit filozofik të tregimeve.
Po ta interpretojmë domethënien e këtyre tregimeve në mënyre literale, kur nuk duhet interpretuar si e tillë, do të thotë se e kemi humbur pikën e tentativës së tij si autor.
Tek analizojmë tregimet dhe identifikojmë argumentet, falë pastërtisë dhe tejdukshmerisë së jashtëzakoneshme të prozës së Gjinit, nuk e kemi të vështirë t'i kuptojmë shtresat e niveleve filozofike që gjenden në çdo tregim. Dhe ato nuk janë të pakta.

Në secilin nga tregimet e librit "Atdheu prej dëbore", në një, apo në një tjetër nivel të mendimit të autorit gjejmë domethënie të dyta e nganjëherë të treta për t'i analizuar në detaje. Eshtë interesante se në prozën në fjalë jo vetëm që lexues të ndryshëm mund ta interpretojnë filozofine e Gjinit sipas definitetit të tyre, por, nganjëherë, ato e befasojnë edhe studiuesin më të kualifikuar, gjë e cila përbën një mrekulli në ëndërrën e secilit lëvrues të letërsisë.

Një gjë e tillë bëhet e mundur me ndihmën e pasurisë tematike që na afron libri "Atdheu prej dëbore". Ndonëse ndonjë tregim si ai i titulluar, "I mirë si një kalë", është shkruar kryesisht për ta argëtuar lexuesin me shpërthimet e instikteve, si dhe për t'i dhënë shumëllojshmëri tematikës, shumica e tyre janë burim i një të vërtete apo i një domethënie që ka të bëjë direkt me jetën humane dhe problemet që i paraqiten asaj.
Një ndër gjërat e mençura në lidhje me tematikën është se autori nuk përpiqet t'i japë lexuesit leksione morale. Në kontrast, ai u jep atyre prespektiva dhe argumente ku ata vetë mund të gjejnë veten e tyre. Autori përpiqet të shpalosë idetë e tij personale rreth të drejtës dhe të gabuarës të kësaj apo asaj çështje shoqërore. Në fakt, nuk ka nevojë sepse tematika e tij bluan në brendësinë e mekanizmit të saj një variete temash nga shumë fusha të jetës. Përzgjedhja tematike e Gjinit është një revolucion i të gjitha aspekteve jetësore të marra sëbashku për t'na shpalosur sa më shumë këndvështrime autoriale rreth jetës humane.
Ndonëse tematika ndihmon së tepërmi, tregimet e librit "Atdheu prej dëbore" janë kredibël edhe për mundësinë e autorit për të krijuar personazhe, që jetojnë gjatë në mendjen e lexuesit.

"Ai regjistron me kamerën e vet imtësi funksionale, veprime dhe gjeste të njerëzve, trillet e zogjve, instiktet e kandrave, ai futet në arkivin e personazheve të tij, shfleton dosjet e tyre, nxjerr fakte, dëshmon dhe nuk bën pretencë, madje duket se edhe nuk gjykon vetë, por vë lexuesin të gjykojë". (Narratori i tregimeve të Ramiz Gjinit, gazeta "Drita", 15 shkurt, 2004)
Ai e di mirë se me çfarë cilësish duhet t'i veshë protagonistët dhe në ç'fushëbetejë duhet t'i fusë ata. Gjini është gjithashtu i kujdesshëm se kush janë, ç'qëllime kanë si dhe ku e kur humbin apo fitojnë. Personazhet e Gjinit janë të besueshëm sepse vetë ai si autor është i besueshëm. Ai u lejon atyre gjuhën që ata zakonisht përdorin, vetitë dhe veset që kanë.

Gjini di të tregojë kujdesin e duhur edhe për atmosferën dhe sfondin rrethanor të rrezatimit të veprimit të tyre. Shpesh ai futet shumë më thellë se sa te prejardhja dhe arsyetimi shoqëror i veprimeve të kryera prej tyre. Prandaj tek ata ne gjejmë manevrime efektive. Personazhet e librit "Atdheu prej dëbore" janë të pajisur nga autori me një sistem nervor dhe emocional shumë të ndërlikuar, ndaj konfliktet për të cilat folëm më lart, i përkasin një niveli aq të lartë energjie.

Në tregimet e Ramiz Gjinit simbolet mund të jenë objekte, persona, kafshë ose ndodhi që përdoren të veçuara, por që respektojnë diçka më të gjerë se veten. "Njerëzit, nënvizon simbolikisht autori, të inkuadruar në përditshmërinë e tyre të sëmurë prej mllefeve, mungesave, streseve, ankthit të vdekjes etj, shpesh e keqkuptojnë vetveten, dhe, duke u hakmarrë ndaj lojës së fatit të tyre të keq, vetuzurpohen, vetprangosen, shëndrrohen në shpirtvrarë të personalitetit të tyre". (Nga parathënia e librit "Dush varrezash")

Zakonisht kur zgjerimi i një domethënie i bashkangjitet një simboli, në natyrën e kësaj proze, përfundojmë me diçka abstrakte si një ide, një besim, një virtyt apo një cilësi. Në disa tregime, ama, si ai, i cili ka marrë titullin e librit, "Atdheu prej dëbore", apo "Kur djali fle" (një tregim mjaft i bukur), simbolizmi merr kuptim vetëm në sencin literal të fjalës. Kjo do të thotë se lexuesi nuk ka nevoje t'i trajtojë asnjë nga elementet e tregimit në sensin simbolik, sepse një lexim simbolik do të shtonte një nivel falls të domethënies së tentuar nga autori. Për këtë na vjen gjithmonë në ndihmë mjeshtria e autorit, i cili shpesh na takon në gjysmë të rrugës, duke na lejuar të nuhasim se cilët elemente duhen interpretuar simbolikisht e cilët jo.

"Tregimi "Zjarr nën akull", që nga titulli shfaqet si një intrigim i fshehur nën një elekuencë dhimbje. Gomisti Ogan Delia, dashuron heshturazi vjehrrën e tij, Roza Bolenën, një grua e bukur dhe e fisme, së cilës, vite më parë, i ka vdekur i shoqi. E ndjejmë veten si në një shfaqje teatrale ku personazhet lëvizin duke na dhënë një art skenik në heshtje. Ramiz Gjini, autor, nuk i përfol asnjëherë personazhet, nuk i tall ato, pasi ai ka dashuri për ta, për dramat apo komeditë, për dhimbjet dhe gëzimet, për vetë jetën e tyre" ("Shkrimtari, realiteti dhe imagjinata e fantaksur", gazeta "55", 23 shkurt 200)

Profesionalisht, Gjini nuk është i kufizuar në aftësinë e tij për të përdorur cilëndo metodë letrare për të fuqizuar apo filtruar idetë e tij para se t'i lëshojë në dorë të lexuesit. Ai nuk heziton të shfrytëzojë as rolin e ironisë dhe satirës në letërsinë artistike të tij. Për të vënë në lojë disa individë apo disa sjellje të padenja njerëzore, ironia dhe satira janë përdorur nga shkrimtarë të ndryshëm që në kohët e lashtësisë greke. Prozës së Gjinit i ka hije ajo dozë e kontrolluar ironie apo satire. Ai di ta argumentojë dhe ta shpalosë me dinjitet nevojën për elemente të tillë.

Si autor, Gjini, në mënyrë krejt aksidentale, ende nuk është konsideruar një ndër prozatorët më të mirë shqipshkrues. Ndoshta për këtë ka pjesën e vetë të fajit edhe kritika. Këto argumente janë të bazuara me ato që lexuesi gjen në krijimtarinë e tij.
Ramiz Gjini është dhe do të jetë i suksshëm në lëmin e letërsinë shqipe, sepse, nga njëra anë, ai e njeh mirë njeriun, vuajtjen e tij, shoqërinë së cilës ai i përket si dhe jetën në përgjithësi. Nga ana tjetër, ai do të triumfojë në artin e krijimtarisë sepse zotëron mirë të gjitha sekretet e zanatit të tij si shkrimtar.