Rinjohje e vlerave kuteliane

-- nga Ndue Ukaj*)

Qasja e studimeve, mbase edhe sprovimeve të Shalës, zhvillohet si veçanti e fokusuar në teoritë e format letrare, të sintetizuara mbase si teori e transtekstualitetit zhenetian, me nuanca të ndryshme, që riformulohen si dije e empirikut për këtë metodë të studimeve letrare, me shumë gjetje të reja, që dalin përgjithësisht të panjohura në kritikën letrare shqiptare.

Letërsia është dialog permanent. Kështu e koncepton edhe Kujtim M. Shala, mbase dialog permanent që zhvillohet me botën e gjithëpranishme artistike, në kuadër të botës artistike, për t'u transponuar tek receptuesi nëpërmjet interpretimit. Duke harmonizuar këto dy tipare, nëpërmjet studimit të Shalës, ne rigjejmë një univers të gjerë letrar, e artistik, gjejmë Kutelin tonë, duke ndërkomunikuar me botën e artit, me botën shqiptare, duke harmonizuar eksperiencat e jashtme (kujtesën, që reflektohet si kujtesë teksti), si dhe eksperiencat e brendshme, dijet empirike në harmonizim me imagjinatën e pasur letrare.

Semiologu i madh i kohës, Umberto Eco, njëherit shkrimtar, duke shtruar shumë probleme rreth autorit dhe interpretuesit të tij, shtron një intencë, që zhvillohet, si përsiatje, kur thekson "dialektikën midis të drejtës së teksteve dhe të drejtës së intepretuesve të tij".
Shala me dije të thellë e kulturë të gjerë letrare, përthyhet në mes të drejtës së teksteve të Kutelit, si dhe të drejtës së interpretimeve, që i sheh tek teoria e transteksualitetit, teori kjo e formësuar si dije dhe metodë në studimet letrare. Në këtë këndvështrim, studiuesi "zbulon" prozën e Kutelit (mbase edhe tekstet e tij kritike) për të pasuar një teori letrare: teorinë transtekstuale.

Libri "Kujtesa e tekstit" mbetet formulim me shumë shtresime semantike, si sintezë e manifestuar në tekste konkrete, të analizuara në rrjet, relacione këto që shfaqen në të gjitha planet e letërsisë së tij, duke rigjetur teorinë e cila thekson kujtesën e teksteve nëpërmjet tekstit, pra leximin e tyre në kuadër të një bote të librit, botë kjo që ndërkomunikon në letërsinë e Kutelit.
Tek libri "Kujtesa e tekstit - Mitrush Kuteli", sintetizohet një teori e tërë, e asimiluar, në shkallë të dijes së sublimuar e të specializuar si rrallëherë në kritikën letrare shqiptare. I njohur në vitet e fundit për qasje të re, Shala, veçanërisht ka shënuar rezultate në fushën e studimeve teorike letrare, të specializuar në format letrare, që kanë bërë thyerje në gjithë studimet letrare, duke aplikuar një metodë - dije letrare, të njohur si teori e transtekstualitetit zhenetian, që në fund të fundit, intencë ka imanencën e tekstit, imanencë kjo që del në kuadër të sistemit të shkrimit letrar, sistem ky që shihet si dialogim mes tekstesh, mënyrën e funksionimit të tyre, tashmë të modifikuar, duke mos i prejudikuar vlerat, sikundër ndodhi me shumë studime të gjysmës së shekullit të fundit, kur Kuteli u anatemua, duke mos u kuptuar.

Qasja e studimeve, mbase edhe sprovimeve të Shalës, zhvillohet si veçanti e fokusuar në teoritë e format letrare, të sintetizuara mbase si teori e transtekstualitetit zhenetian, me nuanca të ndryshme, që riformulohen si dije e empirikut për këtë metodë të studimeve letrare, me shumë gjetje të reja, që dalin përgjithësisht të panjohura në kritikën letrare shqiptare. Duke eksploruar intencën e shkrimit të tij, tash si metatekst, Shala merret me Mitrush Kutelin, në planin transtekstual, me të gjitha derivimet që dalin nga kjo dije letrare, pastaj shkon tek dimenisonet narratologjike, duke prekur edhe modelet diskursive, së këndejmi edhe me metatekstet kuteliane. I zvilluar si shkrim i sintetizuar, në kuadër të një sistemi apo shkolle letrare, teoria e transtekstualitetit, ngadhnjen mbi autorin paramodel, për aq sa mund të thuhet se Kuteli vetëm i vihet në shërbim, si një model i shkëlqyer për ta aplikuar, zhvilluar këtë teori.

Formulimi "Kujtesa e tekstit", përveç se ndërlidhet me atë që mund të konsiderohet interpretim transtekstual, i kontekstualizuar në dimensionet interpretuese më të gjithanshme, më gjithëpërfshirëse, merr konotime, që ndërkomunikojnë me shumë shtresime, duke na lënë të hapur një vizion për vetë tekstin - tekstet e Kutelit, të shenjëzuara nëpërmjet aktit të leximit, në dialogim të gjithanshëm, me të gjitha paramodelet, për t'u bartur kështu në rrafshin e receptimit përmes leximit, identifikimit të tekstit në tekst, në relacion me tekstet e tjera, e zhvilluar kjo si kujtesë, reminishencë, mbase edhe vetëdije krijuese qëllimore, në përmbushje të fiksionalitetit letrar-estetik. Duke zhvilluar teorinë e tij, Shala i identifikon dy strumbullare fundamentale të gjithë literaturës sonë, kulturën e shkrimit biblik, si kulturë nacionale, e lashtë aq sa vetë letërsia shqiptare, si dhe kulturën e letërsinë orale, që bëjnë jetën e vet në tekstet e prozës së Kutelit, të gjitha këto në relacione me shenjat, diskurset, kodet tematike, trajtat e shkrimit përgjithësisht, të cilat na shfaqen në kuadër të universit të përgjithshëm të letërsisë së Kutelit.

Për të depërtuar në intencën e kërkimeve të tij, studiuesi i bën një sinopsis të thuktë, por shumëfunksional, me eksplorime, nocioneve të ngritura e formësuara si teori, që shenjohen bazike për të kuptuar metodën me të cilën operon studiuesi: palimpsesti, intertekstualiteti, arkitekstualiteti, paratekstualitet, arkizhanri, gjenozhanri, etj.

Duke sistematizuar në kërkim letërsinë e Kutelit, prozën e tij, Shala arrin të formësojë një sistem të komunikimit me këtë letërsi, duke e shtresuar në tre nivele te të cilat shenjon edhe vlerat e autorit paramodel, që janë a) palimpsesti, si teori e shkrimit letrar, me variantet e tij b) narrativiteti (ndërrrëfimiteti), si teknikë e të rrëfyerit artistik, duke i eksploruar të gjitha procedurat në kuadër të sistemit të krijimit të prozës së Kutelit, si proces i fundit i shkrimit dhe krijimit letrar, si dhe c) metatekstit, ku dalin pikëpamjet e Kutelit për letërsinë, brenda teksteve të tij kritike letrare, si metatekst, me ilustrim të disa autorëve për të cilët jep vlerësime Kuteli. Shala thekson se në tekstet e tij teorike e kritike, Kuteli aplikonte, kërkonte metodën që shkonte nga "kërkimi imanent".

Pozicionimi teorik e kritik i Shalës, karshi autorit, në kuadër të teorisë së formave letrare, konceptohet në kuadër të identifikimit me format, por duke prekur edhe kodet tematike e diskurset, me një dialogim permanent, me hipotekste bazike. Nëpërmjet kësaj forme, duke vënë dialogim me receptuesin, shenjon një rinjohje të vlerave të Kutelit në kuadër të letërsisë shqipe.

Universi i përgjithshëm letrar-artistik kutelian pasqyron një materie të gjithanshme, ku gjejmë një konglomerat të pasur idesh, formash, trajtash shkrimi, i vetëdijshëm se nuk ka "ligjërim të virgjër" (Barti), nga kultura e Shkrimit Shenjt dhe nga kultura e moçme nacionale, fillon të gjejë tharmin e materies, kështu që inkorporon mjeshtrisht tekste në tekstin e tij, si derivim, duke iu dhënë atyre një ngjyrim të ri, autonom, të rishfaqur si një botë e madhe e librit, ku shihet se librat komunikojnë me njëri- tjetrin. Duke ritheksuar këtë, Kujtim M. Shala, sikundër insiston të nxjerrë premisa logjike për kuptimin e literaturës, literaritetit: ajo funksionon, duke rimarrë, duke ristrukturuar dhe njohur referencën në jetë, por edhe në tekste të shkruara dhe po qe se "nuk zbulohet" ky ndërkomunikim, nuk mund të njohim esencën e këtij modeli.

Shala teorinë e tij e sintetizon me përpikmëri, e aplikon në tekstet konkrete me mjeshtri të lartë, duke vënë në spikamë edhe shfaqjet e literaritetit. Në këtë mënyrë ky libër mbetet metodë, tejët interesante, e panjohur, siç e thamë në rrethanat shqiptare. Si i këtillë tumiret si një moment i ri për studimet letrare në të ardhmen.