Pllaka e prishur e gramafonit

Të enjten më 29 prill 2004, qeveria e Serbisë në krye me kryeministrin Koshtunica prezantoi para deputetëve të Parlamentit serb planin sekret për krijimin e pesë zonave apo kantoneve në Kosovë, me kompetenca ligjvënëse, ekzekutive dhe gjyqësore. Sipas këtij plani, strategët serbë parashikojnë që Kosova të ndahet në pesë zona: Qendrore-kosovare, Veriore-kosovare, Moravase-kosovare, e Malit Sharr dhe e Dukagjinit. Para deputetëve serbë propozimin e paraqiti kryeministri Koshtunica. Pas elaborimit të tekstit pasuan diskutimet. Çdo diskutues përpiqej të ishte më radikal sesa elaborati ekstrem i kryeministrit. Pas përfundimit të çdo diskutimi dëgjoheshin duartrokitje nga kuvendarët që i takonin partisë së diskutuesit. Askush nga ata nuk shfaqi dilema, rezerva politike, intelektuale apo morale. Atmosfera që u krijua i ngjante fillesave të karrierës politike të Sllobodan Millosheviqit.

Kosova edhe njëherë i shërbeu politikës serbe për të krijuar unitetin e humbur në shoqëri dhe brenda klasës politike. Të gjithë unanimisht e votuan tekstin. Në mesin e deputetëve ka intelektualë të mirëfilltë, doktorë të shkencave, por si zakonisht përsëritet i njëjti fenomen: mendja e tyre është e suspenduar dhe nuk arrin ta vështrojë nga distanca dukurinë e kësaj natyre që në mënyrë ciklike prodhon kriza, fatkeqësi, tragjedi, rrënime, eksode, shkelje drastike të të drejtave të njeriut. Çuditërisht askush nga deputetët nuk parashtroi pyetjen sesi ata do ta arrinin të menaxhonin, të dilnin në krye me një Kosovë forcërisht të aneksuar, me dy milionë shqiptarë të mllefosur dhe të armiqësuar me shtetin?

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje, së pari duhet të analizojmë natyrën e nacionalizmit serb, e cila prodhon aberacione ciklike të politikës serbe nga rrjedhat normale historike. Nacionalizmin neurotik serb e karakterizon resantimani, ose ndjenja e dinjitetit të nëpërkëmbur, bindja për humbje të padrejtë, mëria për tjetrin si pasojë e përbuzjes, apeli për hakmarrje, për qërim të hesapeve, për riinterpretim të historisë si dhe xhelozia kundër të tjerëve që janë më të suksesshëm.

Mëria zakonisht ka prodhuar konflikte serbe me fqinjët, ndërkaq xhelozia ka prodhuar antievropianizmin fanatik. Kur filloi e gjitha kjo? Kur dhe kush e zbuloi mitin e Kosovës? Kur nisi ky ortek i iracionalizmit? Zakonisht mendohet se etnologu serb, Vuk Karagjiqi është prodhuesi i këtij miti, por misionin hulumtues atij ia besoi etnologu dhe linguisti i njohur slloven J. Kopitar, i cili bashkëpunonte ngushtë me Gëten.
Shkrimtari gjerman kishte obsesion periudhën antike greke, kohën që sipas tij në qenien e njeriut ka ekzistuar harmonia mes elementit apolonik (racional) dhe atij dioniziak (irracional, emotiv).

Gëte mendonte se qytetërimi perëndimor lëngon nga ngadhënjimi i plotë i racionalizmit që e vlerësonte si një shkarje të rrezikshme. Ai kishte shpresë të madhe se harmonia e dikurshme antike mund të gjendej ende në baladat e popujve të Ballkanit. Sëkëndejmi, në kuadër të interesimit të tij për gjetjen e harmonisë së humbur fitoi misionin hulumtues edhe serbi Vuk Karagjiq, i cili nisi t’i mbledhë baladat në mjedise të ndryshme ballkanike, madje dhe në ato shqiptare. Megjithatë, rapsodi i tij kryesor ishte Filip Vishnjiq, i cili dukej sa mistik aq dhe mitik ngaqë ishte i verbër. Ai në mënyrë fragmentare rrëfente për heronjtë e betejës së Kosovës. Në këtë mënyrë epika u bë mit, ndërkaq miti histori.

Çuditërisht dramën e parë për betejën e Kosovës, një tragjedi renesansiane e ka shkruar shkrimtari anglez në fillim të shekullit të 16-të, Tomas Gofi me titull “The Couragious Turk or Murat the First” (Turku guximtar ose Murati i parë), ndërkaq dramat e para serbe me këtë temë janë shkruar dy shekuj më parë.

Është fakt i pamohueshëm se para Vuk Karagjiqit serbët nuk dinin dhe nuk jetonin me epopenë mitike të Kosovës, nuk këndonin as për Car Llazarin, as për tradhtarin Vuk Brankoviq, as për Millosh Obiliqin, i cili plotësisht ka qenë i harruar për shkak të prejardhjes së tij shqiptare. Pas këtij inagurimi të mitit të Kosovës, këto ngjarje dhe personazhe u fetishizuan duke marrë atribute religjioze, mesianike dhe mistike. Miti i Kosovës, pa marrë parasysh të vërtetën prodhoi të paktën tre lloje aktivitetesh: artistike, politiko-ushtarake dhe religjioze. Linja artistike prodhoi një varg veprash letrare, figurative, muzikore dhe filmore. Shkrimet e para filluan nga mesi i shekullit 19-të në kuadër të organizatës “Rinia e bashkuar serbe” me seli në Novi Sad, të cilët përhapnin ide, madje kanibaliste ndaj turqëve, vendin e të cilëve kohët e fundit e kanë marrë shqiptarët. Cikli i ri letrar me tematikë kosovare nisi në fillim të shekullit 20-të me veprat e M.Rakiq, Aleksa Shantiq, Jovan Duçiç, Millosh Cernjanski, Drako Ljuboviq dhe dhjetëra të tjerë.

Në fillim të viteve të 50-ta të shekullit të 20-të mitizmin e betejës së Kosovës e vazhduan shkrimtarët Dushan Matiq, Vasko Popa, Zoran Mishiq, Miodrag Pavlloviq etj. ndërkaq në vitet e 80-ta, stafetën e shkrimeve plot pikëllim dhe mëri e vazhduan shkrimtarët si Millan Komeniq, i cili në dialogun mes intelektualëve shqiptarë dhe serbë, me arrogancë e përfundoi fjalimin me kërcënimin ogurzi: “Zotërinj ne jemi në luftë”. Ky lloj i letërsisë i përshkuar me ndjenjat resantimane prodhohej edhe nga shkrimtarët e tjerë si Millorad Gjuriq, Gojko Gjogo, Millovan Vitezoviq, Branko V. Radiçeviq etj.

Në mes të Luftës së Parë Botërore dhe asaj të dytës në skenën e krijimtarisë serbe u shfaq edhe një lloj i surealizmit të vonuar. Këta shkrimtarë, si epigonë të shqetësimeve të dikurshme të Gëtes për të zbuluar harmoninë e humbur në mes të racionales dhe irracionales e zgjodhën afirmimin e irracionales, si kontribut tipik serb, i pakërkuar nga askush për ripërtërirjen e “Evropës së degjeneruar”. Në këtë kohë shkruheshin ese, ku në mënyrë të hapur Evropa dhe kultura perëndimore perceptohej si një kënetë, si një qytetërim i degjeneruar që lipsej regjeneruar përmes gjeniut barbar serb (srpski barbarogenij). Përmes kultizimit të irracionalitetit, intelektualët serbë synonin ta ndërtojnë relevancën e tyre në sofrën evropiane. Kjo begenisje e imazhit irracional, ky adhurim i çmendurisë u bë specifiteti diferencues i identitetit serb.
Nocionet moralisht negative, si gënjeshtra, vjedhja, dhuna, vrasja etj. në këtë rrafsh merrnin konotacione pozitive. Nga ky kënd Evropa perceptohej përmes thjerzës përthyese të resantimanit, me xhelozi dhe mëri.

Është tepër indikative të analizohen dhe të krahasohen aspiratat serbe me shqetësimet e krijuesve shqiptarë të kësaj periudhe kohore. Këto shqetësime janë diametralisht të kundërta me ato serbe. Në këtë periudhë eseistët shqiptarë me në krye Branko Merxhanin hodhën idenë e neoshqiptarizmës, shqiptarët që zhveshin mendësinë orientale, misticizmin dhe irracionalizmin dhe kërkojnë prehje në racionalizmin evropian. Evropa dhe qytetërimi i saj perceptohej pozitivisht, prandaj shqiptari i ri duhej t’i kishte këto tipare. Këto përcaktime nuk janë ndryshuar sot e kësaj dite.

Linja politiko-militare e instrumentalizmit të mitit të Kosovës mund të thuhet se zë fill në fillim të vitit 1882, në kohën e Kral Millutinit, i cili i dobësuar në fronin që e mbante, vriste mendjen sesi ta rikthejë besimin e humbur. Për këtë qëllim ai zgjodhi festimin e jubileut 500-vjeçar të betejës së Kosovës. Krali Millutin nuk arriti të organizojë këtë manifestim, ngaqë ndodhën ndërrime të përgjakshme në fronin serb. Ata që erdhën nuk hoqën dorë nga manifestimi edhe pse faktori ndërkombëtar, ashtu si 100 vite më vonë përmes reagimit të ministrit austro-hungarez të Punëve të Jashtme ia tërhoqi vëmendjen qeverisë serbe se ky manifestim mund të jetë lojë e rrezikshme.

Kompromisin që e bëri qeveria e atëhershme ishte nisja e kremtimit disa ditë para Vidovdanit (28 qershorit, dita e betejës së Kosovës) edhe atë në Akademinë Mbretërore. Porosia që doli nga ky manifestim sot e kësaj dite ka mbetur e njëjtë: vdekja e Knjaz Llazarit është amanet për të ruajtur unitetin e popullit serb. Në këtë kohë u ndërtua ideja se beteja e Kosovës u humb për shkak të mosunitetit, përçarjeve dhe tradhtisë. Në këtë diskurs, heroi tragjik ishte Knjaz Llazari, tradhtari Vuk Brankoviqi, ndërkaq hakmarrësi Millosh Obiliqi (ose Kopiliqi sipas versionit shqiptar).
Resantimani si nocion përmban fyerjen, përbuzjen, humbjen e padrejtë dhe hakmarrjen për ta rivendosur drejtësinë.

Të gjitha këto elementë ngërthehen në mitin serb mbi Kosovën.
Për t’iu larguar kritikave perëndimore, kremtimi jubilar i 500-vjetorit në vitin 1889 u organizua në Krushevc.
Miti i Kosovës u ngulit aq shumë në imagjinatën serbe, saqë prodhonte halucinacione kolektive. Këtë fenomen e përshkruan Mirçea Eliade, i cili dëshmon se në vitin 1912 një brigadë e tërë serbe paskësh parë Krali Markon sesi e sulmon Prilepin. 100 vite më vonë Sllobodan Millosheviqi, sërish e instrumentalizoi mitin e Kosovës për ta përforcuar legjitimitetin e tij politik dhe moral, duke ringjallur konceptet anakronike të së kaluarës. Ai për t’i eliminuar kundërshtarët e vet rikujtoi popullatën për efektet rrënuese të tradhtisë për kauzën serbe. Në Gazimestan ai theksonte se në Kosovë, para 600 vjetësh serbët u katandisën për shkak të mosunitetit… Përçarja dhe tradhtia në Kosovë do ta ndjekë popullin serb si një ogur i zi gjatë tërë historisë së tij… mosuniteti i politikanëve serbë e la pas Serbinë, ndërkaq inferioriteti i tyre e përbuzte Serbinë. Prandaj, klithte Millosheviqi njësoj si të tjerët 100 vite më parë, “6 shekuj më vonë sërish jemi në beteja dhe para betejave. Ato nuk janë të armatosura edhe pse, as ato nuk përjashtohen.

Por sidoqofshin ato, betejat nuk mund të fitohen pa vendosmëri, guxim dhe flijim”. Në këtë rrëfim, në këtë mit të ripërtërirë, Millosheviqi ishte Llazari i ringjallur, ashtu si Krishti, kundërshtarët e tij politik, bëheshin Juda (ose sipas versionit serb Vuk Brankoviqa), ndërkaq rolin e hakmarrësit, Millosh Obiliqit e merrnin gjeneralët prezentë serbë, prej Kadijeviqit e deri te Arkani. Çdokush e shihte veten në role mitike.

Apeli i Millosheviqit për unitet ishte në esencë në funksion të përforcimit të regjimit të tij. Duke u thirrur në përçarjet mitike që paskan ndikuar në humbjen e Betejës së Kosovës, ai në mënyrë krejtësisht të lehtë dhe banale i eliminoi kundërshtarët e vet duke u kanosur me mallkimin se mund të trajtohen si tradhtari Vuk Brankoviq. Miti i Kosovës ngërthen në vete edhe elementë religjiozë, që nënkupton se pas golgotës vjen ringjallja, duke marrë kështu elementë të Dhjatës së re, përkatësisht simbolikën e vuajtjes (kalvarit dhe ringjalljes). Millosheviqi veten e paraqiste si Llazari i rilindur, i cili do të hakmerret për betejat e humbura, për tradhtinë brenda radhëve të popullit, për përbuzjet që i janë bërë gjatë shekujve popullit serb.

Mirëpo, fundi i Millosheviqit nuk ishte aspak mitik, por tepër banal. Ai prej Mesias mitike të popullit serb u shndërrua në Vozhd (prijës), në personazh të novelës së R. Domanoviqit me po këtë titull, i cili e përshkruan katandinë e një populli që verbërisht e ndjek Vozhdin (prijësin) e verbër, derisa ai nuk i shpie në buzë të humnerës. Kur populli i habitur dhe i raskapitur nga ky gabim me inat e pyesin atë: ku na solle? Ai pa të keq përgjigjet: unë jam i verbër, por ju ku i patët sytë?.
Aktualisht në skenën politike serbe u paraqit një tjetër Vozhd (prijës), që garanton se i ka sytë dhe se do t’i prijë popullit serb drejt horizonteve të reja, parajsës së premtuar. Fjalori i tij është po aq mitik, ai flet për triumfin moral të viktimës duke paraqitur gjithnjë serbin si viktimë, ndërkaq të tjerët, shqiptarët dhe perëndimorët si agresorë. Në kuadër të mitit ngurtësohen idetë, konceptet, armiqtë, miqtë dhe veçanërisht koha. Car Llazari, Vuk Brankoviqi, Krali Markoja etj. ende jetojnë nëpër cepat e trurit që prodhojnë imagjinatën. Në emër të mitit ata kërkojnë leje për t’i ridënuar shqiptarët.

Ka dhe të tjerë që ofrojnë ide më moderne për ta fituar të njëjtën të drejtë për dënimin e shqiptarëve. Ata, gjoja më të mençur dhe më dinakë ndërlidhen në temat aktuale, si bie fjala lufta kundër ekstremizmit politik islamik, terrorizmit, krimit të organizuar, prostitucionit, korrupsionit etj. Mesazhet e tyre janë të qarta: mos lejoni që Kosova të bëhet shtet i pavarur sepse do të shndërohet në Kolumbi të Evropës. Këto janë argumente për faktorin e jashtëm, ndërkaq për faktorin e brendshëm përdoren nocionet romantiko-religjioze si uniteti, tradhtia, kalvari, hakmarrja e kështu me radhë.

Të enjten më 29 prill kryeministri serb nxorri në Parlament në vazhdën e riciklimit të mitit për Kosovën elaboratin për copëzim të Kosovës, që në thelb është një prelud për konflikt të ri në Ballkan. Ky projekt, jo vetëm që destabilizon Kosovën, por automatikisht edhe Maqedoninë, Bosnje-Hercegovinën, vetë Serbinë, si dhe Shqipërinë dhe Bullgarinë. Serbët dhe Serbia i ngjasojnë pllakës së prishur të gramafonit, që prodhon të njëjtin avaz mëse 100 vite me radhë. Natyrisht gjilpëra nuk mund të ndreqë vetveten, por duhet ndihma nga jashtë.

(Një pjesë e të dhënave për këtë artikull janë marrë nga libri “Ana serbe e luftës” të autorëve të ndryshëm serbë)