Lavdi humorit

Me siguri, sensi për humor e ka shtyrë Erazmo Roterdamin (1466-1536) ta shkruajë traktatin e tij të famshëm, “Lavdi marrëzizë” (1509). Humori dhe marrëzia janë anët e ndryshme të një medaljeje, të cilat shpeshherë e shpëtojnë njeriun nga kotësia, vegjetimi, depresioni, dhuna, autoriteti, pse jo edhe nga diktatura. Shkrimtari i madh Umberto Eko, në romanin e tij “Emri i trëndafilit” në esencë bën fjalë për shpëtimin nga duart e inkuizicionit, të ekzemplarit të fundit të një traktati antik për humorin, duke na zbuluar kështu një të vërtetë të madhe: aty ku ka humor nuk ka regjim autoritar, nuk ka diktaturë. Humori është zonë e lirisë.

Humori është ilaçi më i fortë kundër diktaturës. Inkuizicioni, si dhe shumë inkuizitorë të mëvonshëm e kanë ditur se humori e rrezikon seriozitetin e diktaturës së tyre, prandaj kanë shpikur ndalesa, censura, mekanizma të ndryshëm për ta çrrënjosur atë. Mirëpo, edhe në këto kushte krijuesit kanë gjetur forma të ndryshme të shprehjes: ironinë, aluzionin, metaforën, etj. për ta shprehur mospajtimin. Filozofi i madh holandez Peter Sloterdijk flet për funksionin e cinizmit dhe të kinizmit në rrënimin e gënjeshtrave të paraqitura si të vërteta të mëdha në shumë fusha, në religjion, politikë, mjekësi, seks etj. ndërkaq para tij Kanti dhe Lesingu e vrisnin mendjen sesi ta përkufizojnë humorin. Më në fund arritën ta shpjegojnë burimin e humorit. Sipas tyre humori buron nga e papritura. Bie fjala, pret që dikush të jetë serioz dhe nëse ai bën gjestikulime joserioze, atëherë nis humori. Ose pret që dikush të ecë normalisht, mirëpo ai papritur rrëshqet mbi lëkurën e bananes dhe njerëzit në vend që t’i japin ndihmë, gajasen së qeshuri.

Mirëpo, ky humor është elementar dhe dallon shumë nga humori i thellë që ka mision filozofik në shoqëri: humori që e konteston autoritetin. Ai është arma e fundit dhe mbase më e forta për t’u mbrojtur nga autoritetet dhe gënjeshtrat. Të nënshtruarit, të përbuzurit shpeshherë me humor, ironi, kanë ruajtur dhe zbuluar lirinë në vete.
Shpeshherë nga kureshtja, apo të prirur nga motive intelektuale kërkohet të zbulohet dallimi në mes të mendësisë aktuale së shqiptarëve të Shqipërisë dhe atyre të shqiptarëve të ish-Jugosllavisë. Varësisht nga qëllimi zbulohen relacione të natyrave të ndryshme. Me këtë rast, unë e shoh të udhës të analizoj orientimet që ndikojnë në formimin e vetëdijes, mendësisë së veçantë.

Shqiptarët e Shqipërisë janë të orientuar drejt Perëndimit, më së shumti në drejtim të Italisë. Ata i pranojnë ndikimet nga ky vend, nga kjo kulturë në shumë sfera të jetës, që nga vokabulari e deri te llojet e emisioneve televizive. Ata janë shumë pak të orientuar nga Lindja, kështu që informacionet e tyre për këto mjedise janë sa sipërfaqësore, aq edhe naive. Ndodh që shpeshherë shqiptarët e Maqedonisë ndihen të fyer kur i thërrasin maqedonas. Mbase edhe shumë femra shkodrane, siç shkruajnë gazetat janë martuar me maqedonas duke pandehur se ata janë njëlloj si shqiptarët. Këtë mosnjohje, ato e kanë paguar me çmim të lartë, me vuajtje që nuk i kanë imagjinuar as në ëndërr.

Ndërkaq, shqiptarët e ish-Jugosllavisë, deshën ata apo jo, janë të orientuar nga bota sllave, duke marrë prej tyre në mënyrë të pavetëdijshme, qoftë huazime gjuhësore, apo modele të ndryshme të sjelljes shoqërore. Mirëpo, detyrimi i të jetuarit bashkë me sllavët bëri që shqiptarët e këtyre viseve t’i njohin mirë sjelljet, veset si dhe aftësitë e tyre. Në këtë mënyrë shqiptarët janë bërë njohës të mirë të psikologjisë, të të mirave, të të ligave si dhe të aftësive apo të dobësive të tyre.

Shqiptarët e ish-Jugosllavisë nuk i mistifikojnë sllavët e jugut, por për shkak të një armiqësie të vazhdueshme, me të drejtë apo me të padrejtë i nënçmojnë ata. Ndodh që shpeshherë t’i trajtojnë me humor. Ky sens i humorit u ka dhënë forcë atyre që t’i japin fund superioritetit të autoriteteve represive sllave që merrnin haraç rregullisht nga ata. Njëkohësisht, përmes humorit ata u pajisën me një tipar të ri që e karakterizon mendësinë e tyre: arrogancën mospërfillëse. Në këtë mes ekziston edhe një element shumë i rëndësishëm. Këtë e analizon mirë shkrimtari Cesllav Millosh në veprën e tij “Mendje e robëruar”. Ai konstaton se kulturat lindore nuk janë kreative dhe kopjojnë rregullisht atë që prodhon Perëndimi. Qytetërimi i tyre është surrogat i qytetërimit perëndimor. Së këndejmi shqiptarët e ish-Jugosllavisë kanë qenë të rrezikuar të jenë surrogat të surrogatit, kopje e kopjes. Mirëpo humori, trajtesa shpërfillëse e pushtuesve ka qenë terapia më efikase për të shpëtuar nga ky rrezik, për ta ruajtur lirinë në vete.

Shqiptarët e Shqipërisë nuk kanë qenë para një rreziku të tillë. Ata janë ndodhur në një situatë më të volitshme: të maten me origjinalin. Kjo situatë ka ndikuar që ata të jenë më seriozë në punë dhe në krijimtari. Kjo ka ndikuar që krijuesit shqiptarë të jenë më konkurrues në tregun kulturor italian, apo në atë perëndimor. Ata integrohen shumë më shpejt në këto shoqëri, madje bëhen vlera kulmore, në muzikë, balet pse jo edhe në biznes.

Nga ana tjetër, duke u matur me standardet perëndimore të prezantuara me Italinë fqinje, mediat shqiptare ( elektronike) kanë shënuar një zhvillim të hovshëm duke i tejkaluar ato të fqinjëve lindorë. Konkurrimi me origjinalin, te shqiptarët e Shqipërisë ka krijuar seriozitetin, që prodhon cilësinë e standardeve evropiane, ndërkaq nënçmimi i surrogatit, që është karakteristikë e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë ka prodhuar atë sens të humorit, të ironisë që shpreh një distancë, një refuzim për të pranuar huazimet. Me këtë sens të humorit, apo të ironisë shqiptarët e viseve i perceptojnë shpeshherë edhe shqiptarët e Shqipërisë, kur ata i trajtojnë fqinjët e tyre lindorë, sllavët me seriozitet të tepruar. Bie fjala, iu duket tepër qesharake kur protokolli shqiptar organizon takimin e një hiç ministri maqedonas në të gjitha nivelet e pushtetit, me presidentin, me kryeministrin, me kryeparlamentarin etj. Shpeshherë serioziteti i tepruar shndërrohet në humor.

Bashkëjetesa e shqiptarëve me sllavët, njohja e mirëfilltë e gjuhës, krijimtarisë së tyre, si dhe distanca ironizuese ndaj kësaj krijimtarie ka ndikuar që shqiptarët të jenë vëzhgues apatikë, të ftohtë dhe shpërfillës ndaj aspiratave të tyre emocionale.
Distanca, mospjesëmarrja në klimën emocionale që krijohet në Maqedoni ka ndikuar që shqiptarët të funksionojnë në këtë mjedis si sy i keq, që vëzhgon me ftohtësi gjithçka që ndodh. Krijuesit, autorë shumë seriozë maqedonas, të paktën ashtu si trajtohen këtu, shpeshherë nuk janë të vetëdijshëm se sa qesharakë bëhen me arrogancën e tyre, kur mburren dhe kur i shajnë shqiptarët.

Këto ditë në një gazetë maqedonase, “Dnevnik” doli artikulli i një intelektuali mburravec, që pandeh se i di shtatë fshehtësitë e botës. Ai, Lubomir Fërçkovski, zakonisht i karikaturizon fenomenet, pastaj ashtu të përçudnuara i kritikon, i përqesh dhe pastaj mbushet me vetëbesim. Në këtë mënyrë ai e shëron veten nga kompleksi i inferioritetit. Ai shpesh i trajton në këtë mënyrë vlerat e shqiptarëve. Ai, as që është i vetëdijshëm për praninë e syve apatikë, të ftohtë, analitikë të shqiptarëve, të cilët nuk pushtohen nga emocionet që i përhap ai.

Në shkrimin e fundit ky intelektual afirmoi sërish një tezë idiotike duke thënë se “Maqedonia është një emër i fuqishëm historik, një licencë që ka nam dhe është fundament i civilizimit botëror…Si ta bëjmë këtë politikë tonën për të hyrë në UE dhe në NATO? Me çfarë prejardhje, me çfarë kulture dhe qytetërimi do të hyjmë atje?… Ne, të dashurit e mi duhet ta meritojmë atë emër… Ne duhet tani e tutje të qytetërohemi në një nivel të ri substancial, në nivel të shtetit maqedonas… Maqedonia dhe maqedonasit gjithmonë kanë qenë njerëz me shumë identitete- prej Filipit dhe Aleksandrit, përmes Samuillit, liderët e VMRO-së dhe deri te ne..”. Këto fjali i shkruan ish -ministri i dyfishtë, profesori i Fakultetit Juridik dhe nuk e kupton se çfarë marrëzirash flet. Ai, në fakt mbron një pozitë utilitare, që do të thotë se është përfituese ta mbash emrin maqedonas dhe Maqedoni, për shkak se është një emër i fuqishëm historik, për shkak se fiton të drejtën, licencën për trashëgimi historike të ngjarjeve dhe personazheve.

Ky profesor nuk është i ndërgjegjshëm se sillet si një spurdhjak, një aventurier që e blen namin, titullin e dikujt tjetër. Këto mendime që i hedh shkujdesur ky profesor i shkencave juridike ma përkujton ironinë e të urtit Erazmo të periudhës së Renesansës. I ballafaquar me këto marrëzira gjithëkohore ai konstaton: Lumturia që mbështetet në iluzion është më e mira, ngaqë kushton shumë pak. Njeriu e ka më lehtë të pandehë se është mbret sesa të bëhet mbret.

Iluzionisti Fërçkovski nuk arrin ta kontrollojë veten se ç’ thotë. Ai pranon se kombi i tij është artificial dhe se i gjithë problemi na qenka te gjetja e një emri të mirë që krijon lehtësira për hyrje në NATO dhe UE. Ai i fton qytetarët e shtetit të tij, të dashurit e tij që të vetëdijësohen për peshën e këtij emri, për domethënien e thellë të këtij emri dhe i fton ata që të rriten, të piqen dhe ta meritojnë më në fund këtë emër. Me këtë logjikë utilitariste mund të rrënohen shumë realitete, të uzurpohen për interesa vetjake shumë personazhe historike. Sipas tij, duhet gjetur vetëm forma që e bën të mundur këtë.
Ai për vete e ka gjetur atë: tezën e shumësisë së identiteteve. Me këtë skemë ai, duke përzier mollët me dardha e maqedonizon, në kuptimin e sotëm Filipin, ( kësaj radhe e ka lënë të qetë Homerin ), Aleksandrin, Samuillin, Qirilin dhe Metodin, ndërkaq Skënderbeun dhe Nënë Terezën e përvetësojnë studentët e tij.

Ec e mos qesh tani!. Këto mendime nuk jepen as në mjediset më intime e të mos flasim për gazeta që lexohen nga analistë të shumtë, të cilët i kundrojnë fenomenet nga një kënd neutral, e të mos flas për shqiptarët që janë të gatshëm t’i ironizojnë këto ëndrra intime dhe fëmijërore. Natyrisht se brenga ime nuk ka të bëjë me naivitetin e intelektualëve maqedonas që i nxjerrin në treg marrëzitë e shtëpisë, por me krijimin e një mentaliteti te shqiptarët e Maqedonisë që dallon nga ai i shqiptarëve të Shqipërisë.

Ne, me të vërtetë jemi të ballafaquar me zhvillime humoristike, saqë kemi filluar ta humbim seriozitetin dhe ta trashim humorin. Aq sa është qesharak argumenti për përvetësim të emrit Maqedoni, për motive utilitariste, po aq qesharake dhe e pështirë është urrejtja e tij ndaj shqiptarëve. Në vazhdim të tekstit ai shprehet: “shqiptarët maqedonas janë shqiptarë nga Maqedonia, që do të thotë se ata janë diçka më shumë se ato vende ku pula ha gur, në Kosovë dhe Shqipëri”. Ai Shqipërinë dhe Kosovën e ka krahasuar me shprehjen fyese “vukojebina” që është e papërkthyeshme në gjuhën shqipe, ngaqë ne nuk mendojmë me kategorizime të tilla aq perverse. Fjala që e përdor ai, në shqip mund të përshkruhet si një vend ku mbarsen ujqërit. Kur bëhesh qesharak në punët serioze, kjo do të thotë se nuk je fare serioz. Për të shprehur në formë të shkruar këto mendime idiotike, së pari duhet të kesh një mjedis kulturor që i pranon ato.

Diskursi i tij është krejtësisht artificial, i liruar nga çfarëdolloj obligimi ndaj realitetit, kështu që në këtë mënyrë lehtë fitohet liria për të karikaturizuar gjithçka. Të qenit element i Maqedonisë, pra shqiptar i Maqedonisë, ai në mënyrë arrogante e shpall si vlerë të pakontestueshme, duke trajtuar, pa hamendje Shqipërinë e Ismail Kadaresë, Inva Mulës, Eliza Dushkut, Tedi Papavramit, Shqipërinë e lagur me dy dete margaritare, Joni dhe Adriatiku, Shqipërinë që është thesar i pashterur i kulturës, artit, ngjarjeve historike si vend ku ujqërit hedhin valle. Gjithsesi, do të thoja se halli i tij nuk është përçmimi i Shqipërisë, por kërkimi i aleatëve për vjedhje të përbashkët të licencës historike. Ai kërkon mbështetje për këtë projekt, dhe pastaj ua ofron shqiptarëve që edhe ata të dehen nga aroma, nga nami i madh qytetërues i emrit Maqedoni.

Shqiptarët e hapësirave të ish-Jugosllavisë përfundimisht dallohen nga ata të Shqipërisë për nga sensi për humor që i rrënon iluzionet. Ata thjesht janë të rrethuar me sfida humoristike...