FISHTA NË DORË TË REDAKTORËVE SHQIPTARË

INTERVISTË ME PROF. ARDIAN NDRECËN

Intervistuesi: Kohët e fundit shtypi shqiptar ka pasqyruar një polemikë të ashpër mes disa përfaqsuesve të klerit françeskan shqiptar dhe një grupi redaktorësh dhe botuesish të veprës së Fishtës. Françeskanët kanë paditur botuesit për dëmtime morale dhe materiale, mbasi këta kishin botuar me “redaktime” – pra me cungime dhe me ndryshime veprën e Fishtës.
A.N.: Mâ s’parit mendoj se e drejta e autorit në përgjithsi âsht nji e drejtë e shenjtë e cila duhet ruejt me çdo mjet ligjor. Mjerisht tek ne respekti ndaj pronës private gjatë viteve të komunizmit ka ardhë gjithnji e mâ tepër tue u zbeh, e kjo gja ndodh edhe në drejtim të pronës intelektuale, e cila âsht nji lloj pronet private.

Në vendet anglo-saksone e drejta e autorit ruhet me anë të copyright-it. Në përgjithsi legjislacioni modern sanksionon të drejtën morale dhe ekonomike të autorit që ka krijue vepra që i përkasin letërsisë, muzikës, arteve figurative, kinematografisë e deri edhe vepra me karakter “krijues” si përkthimet artistike.

E drejta e autorit e pame si e drejtë ekonomike mbi shfrytzimin e veprës dhe si e drejtë morale mbi atësinë e saj, njihet me marrëveshtje ndërkombtare tue nisë te Aktet e Bernës të cilat janë rishikue e aprovue prej Konferencës Diplomatike të Parisit (24/7/1971) dhe prej Marrëveshtjes së Gjenevës (29/10/1971); të dyja këto marrëveshtje kanë pranue pak a shumë pa ndryshime Aktet e Konferencës Diplomatike përmbi «pronën intelektuale» të mbajtun në Stokholm në vitin 1967.

E drejta e autorit mbi nji vepër i përket së drejtës private dhe nuk duhet ngatrrue me të drejtën e atij që zotnon fizikisht veprën, psh. nji person kur blen në treg nji ekzemplar të «Lahutës së Malcis» nuk ka blé edhe të drejtën mbi atë vepër, por thjesht ka pague suportin material (letrën e shtypun) me anë të së cilit shpërndahet nji e mirë jomateriale e cila i përket autorit ose trashëgimtarëve të tij të ligjshëm. Në këtë mënyrë e drejta e autorit kufizon botimin, shtypjen, transkriptimin, vumjen në skenë, shpërndamjen me anë të mjeteve elektronike, përkthimin, përpunimin e veprës etj.

Në rasën konkrete bahet fjalë për uzurpimin e së drejtës së shfrytzimit ekonomik të veprës së Fishtës, por në qoftë se botuesi ka shkurtue, modifikue apo përpunue nga ana gjuhsore tekstin fishtjan, atëherë mund të jetë prekë edhe e drejta nominale e autorit, dmth. ajo vepër që ata kanë botue nuk âsht vepra që ka botue autori vetë kur ka qenë gjallë ose nuk përputhet me origjinalin që gjindet në dorëshkrim.

Përsa i përket personave që realisht kanë të drejta ekonomike mbi veprën e Fishtës duhet thanë se këto të drejta simbas ligjit ndërkombtar i mbajnë për 70 vjet diellor mbas ditës së vdekjes së autorit, trashëgimtarët e tij të ligjshëm, të cilët mund të jenë persona fizikë ose ente morale, të cilëve ai i ka dhanë të drejtat e veta qysh mâ përpara. Nuk âsht e nevojshme për efektshmëninë e së drejtës së autorit që të bahet publik testamendi apo kontrata të tjera që autori mund të ketë nënshkrue sa ka qenë gjallë. Këtë gja ligji ndërkombtar e përcakton qartë kur i njeh të drejtën e autorin deri edhe shkrimeve anonime ose atyne që janë botue me pseudonim. Nga ana tjetër âsht e domosdoshme që ai që kërkon me shfrytzue të drejtën ekonomike të nji autori të sigurohet ligjëshmënisht se nuk uzurpon asnji titull të asaj të drejte, të cilën mund ta zotnojnë persona fizikë apo ente juridike. Kah ana tjetër ligji nuk e pranon padijen apo «injorancën» si argument favorizues.

Në rasën e Fishtës, frat françeskan, statuti i mbrendshëm që rregullon jetën e këtij Urdhni fetar detyron individin që dëshiron me bâ pjesë në ketë Urdhën me i lëshue në dorë të Parit të Urdhnit të gjitha të drejtat e tija, kështu që si fitimet ashtu edhe borxhet e matejshme i përkasin Urdhnit, pra si nderi ashtu edhe mbrojta eventuale ndaj akuzave bahen prej Urdhnit e jo prej të afërmve të individit. Kjo gja ka ndodhë edhe me Fishtën kur ai ka veshë zhgunin françeskan dhe ka pranue «kushtet e përhershme».

Në fakt «Constitutiones Generales OFM» përcaktojnë qartë me anë të nji «voto publico» se kandidatët heqin dorë prej së drejtës së përdorimit dhe të shfrytzimit të t’mirave materiale (renuntiant iuri bonis materialibus utendi et disponendi, Tit. II, art. 8) – dhe mbas kushteve të përhershme heqin dorë edhe prej së drejtës së pronësisë (post vero professionem sollemnem emissam etiam iuri proprietatis, po aty); në ketë rasë fretnit detyrimisht shkruejnë edhe testamendin e tyne me anë të cilit i kalojnë Provincës të mirat e tyne materiale apo intelektuale. Personat e vetëm që kanë pozicion analog me “de cuius” (Fishtën) janë fretnit françeskan që i përkasin të njejtes Provincë. Për ketë arsye cilësia juridike e “statusit” të trashëgimtarit i njihet atyne që kanë qenë depozitarë të vetë cilësive personale të Fishtës: si materiale ashtu edhe intelektuale. Ketë gja legjislacioni shqiptar âsht i detyruem me e njohtë si evidencë, mbasi lirija themelore e individit (në rasën konkrete me ba pjesë në nji Urdhën) nuk rrjedh prej ligjit por âsht e njohtun me ligj.

Pra, të drejtën morale dhe atë të shfrytzimit ekonomik e gëzon Urdhni të cilit Fishta i ka përkit, kjo s’do të thotë se vepra e tij nuk mund të përdoret nëpërmjet të ashtuquejtunës «fair use», që autorizon përdorimin e pjesshëm të veprës për qëllime studimi, kulturore apo mësimdhanje, por gjithmonë pa pasë si qëllim përfitimet materiale: pra, tregtimin e veprës së autorit.
Përfitimi ekonomik që vjen prej ribotimit pa kriter të veprës së Fishtës nuk mundet me u argumentue me faktin që ai i përket të gjithë kombit, mbasi nji ligj i bazuem mbi të drejta të këtilla mund të autorizonte këdo me marrë pjesë në të mirat materiale që personi që i përkitka gjithë kombit ka prodhue apo thjesht ka zotnue! Sesa i dobtë âsht nji argument i tillë e tregon edhe fakti se të vetmit që janë persekutue prej regjimit komunist tue u nisë prej afërsisë shpirtnore dhe materiale që kanë pasë me Fishtën kanë qenë bashkëvllaznit e tij Françeskan.

Intervistuesi: Nji ndër shkaqet që ka bërë që Provinca Françeskane shqiptare të padisë në gjyq botuesit e paautorizuar të Fishtës, është fakti se ata kanë vënë dorë në veprën e shkrimtarit, duke ndërruar gjuhën dhe duke mos i botuar tekstualisht shkrimet fishtjane. Çfarë mendoni për këtë gjë?
A.N.: Kishe me thanë se nji person që kualifikohet si «profesor» duhet të ketë parasysh se nji botim kritik në përgjithsi – edhe kur âsht i autorizuem – nuk mundet kurrsesi me u bâ tue vu dorë në punën e autorit. Nji mik i jemi që jeton jashtë atdheut tash 65 vjet po më thonte se tue botue në Shqipní disa shkrime të babës së vet (historian e gjuhëtar), kishte zbulue nji qenje shumë të çuditshme, kishte zbulue: «redaktorin».

Miku jem, i edukuem ndër shkolla perëndimore, nuk mbërrinte me e kuptue sesi nji «redaktor» mund të ishte aq i plotfuqishëm sa të mbërrinte me ia ndërrue nji dorëshkrimi apo nji vepre të botueme trajtat foljore, mbaresat, diftongjet e deri edhe sintaksen vetë tue qethë pa mëshirë paskajoret – e tue e reduktue shkrimin deri në skajet e ngushta të intelektit të vet.
Nji botim kritik – së paku kështu na mëson metodologjia shkencore – nuk pranon asnji ndërhymje subjektive të atij që kujdeson ribotimin e veprës. Edhe atëherë kur autorit vetë i ka rrëshqitë nji gabim i qartë apo kur në botimin e bamë prej tij paraqiten gabime tipografike – ai që merr mbi vete barrën serioze të ribotimit të veprës duhet të kufizohet tue vu në fund të faqes nji shenjim ku të pohojë se cili âsht versioni i drejtë, ndërsa në tekst zakonisht vehet nji shenjim ndër kllapa katrore: [sic!], që i thotë lexuesit të kulturuem: mos u habit, kështu e ka shkrue vetë autori.

Mjerisht në ambjentet tona akademike ka zotnue për nji gjysmë shekulli nji meto-ideologji marksiste, e cila ka bâ që përmbledhje dokumentash historike të jenë të mbushuna me të ndyeme mizash, me fjalë tjera me tri pika, të cilat dihej se çka donin me thanë por s’dihej se çka donin me mshehë!
Po si mund t’i shkojnë kujt në mend se mund të përshtatet «Lahuta e Malcis» apo mund të preken «Anzat e Parnasit»? Me bâ gjana të tilla duhet jo kurajoja e shkencatarit, por guximi i të marrit, mbasi pikë së parit për me vu dorë në nji tekst fishtjan duhet me qenë afër për kah gjenialiteti me vetë Fishtën. Kujt i shkon sot në mend me përshtat Danten apo Petrarkën në italishten e sotshme, e pra ndryshimi ndërmjet gjuhës së Fishtës e kësaj që flasim sot s’âsht kurrë aq i madh sa ai ndërmjet gjuhës së Dantes dhe italishtes së sotshme. Detyra jonë nuk âsht me e ulë Fishtën prej podit të tij të naltë tek lexuesi i sotshëm që ka nji fjalor prej dy – trimijë fjalësh, duhet që lexuesin me e pasunue tue e ndihmue me u ngrit disi deri te gjuha dhe te arti i Fishtës.

Intervistuesi: Në polemikën me Françeskanët prof. Tonin Çobani duke marrë zjarr ndaj «fazës ironike të françeskanizmit shqiptar» siç e quan ai, pra ndaj françeskanëve të sotëm – i kujton atyre turrat e druve e shumë bëma të tjera të Kishës katolike, duke thënë mes të tjerash: «Zot, na ruaj prej prifterinjve shqiptare te periudhes se tranzicionit, qe ne emrin tend pergojojne mekataret, gjykojne njerezit e ndershem dhe denojne te pafajshmit, jo me duke i djegur ne turra drush si Galileun, as me indulgjenca si ne mesjete a duke ua thyer kryqin te pragu i deres si ne kohet e mevonshme ne Shqiperi, por duke sajuar akt-akuza absurde dhe duke shpifur publikisht kunder tyre, ashtu kjofte!» (Tonin Çobani, Koha Jonë, 12/2/2005). A mendoni se për çdo problem që mund të lindin me pjestarët e Kishës katolike, është e drejtë që të kthehemi e t’i gjykojmë me akt-akuza që kanë të bëjnë me kryqzatat, me Galileun apo me Savonarolën?
A.N.: Në qoftë se do të merrni me lexue librin me kujtime «Rrno vetëm për me tregue» (vëll. I) të At Zef Pllumit, do të shihni se në bazë të akt-akuzave të tilla Shteti terrorist para 60 vjetsh dënonte me vdekje anëtarët e klerit katolik, sot që dënimi me vdekje âsht hjekë – ka endè prej atyne që mundohen me diskreditue pjestarët e Kishës katolike me anë të argumenteve kaq shkencore dhe kaq të forta. Por nuk âsht ky problemi i vërtetë ligjor.

Mâ s’parit duhet me thanë se ai ribotim i Fishtës, për të cilin po diskutohet sot, nuk âsht gja tjetër veçse nji ndërrmarrje editoriale e konceptueme në bazë të logjikës së fitimit, e cila i bindet ligjeve të tregut. Ky i fundit kërkon nji Fishtë sa mâ të kuptueshëm prej masës së gjanë gjysmë – analfabete që herë mbas here detyrohet me e blé nji libër. Atëherë redaktorat e zellshëm i qesin përpara asaj mase nji Fishtë të pregatitun për stomakun e tyne që bluen mâ së shumti deri në 2000 fjalë shqip, që s’ka studjue kurrë gjuhën shqipe dhe që e njeh historinë tonë prej gazetave.

Âsht e vërtetë se At Viktor Volaj (– i cili citohet prej Profesor Çobanit) – në komentin e tij të «Mrizit të Zânave» (koment i lëvduem prej A. Xhuvanit te revista «Shkëndija») thotë se Fishta «i zhduki edhé disa forma nendjalektare sidomos të Zadrimës» - por këtu kryefjala âsht Fishta dhe jo Volaj, mbasi ndryshimet i ka bâ vetë Poeti ynë kombtar. Po aty At Viktor Volaj shkruen: “Per botimin e njij teksti definitiv ndoqa dy teksta të qortuem prej vetë auktorit, njani i botimit të dytë e tjetri i të tretit”.
Ma qartë se kaq nuk kishte mujtë me e shkrue kurrkush, e duhet me qenë të pezmatuem në mend me marrë shkas prej këtyne pohimeve për me e ndrrue tekstin fishtjan.

Sa për të drejtat e ribotimit të veprës letrare të Dh. Shuteriqit, për të cilat Profesor Çobani preokupohet se kujt i takojnë: Lidhjes së Shkrimtarëve apo trashigimtarëve të tij – po i thona mos të bâjn marak, pse kujt dreqi po i shkon ndër mend me ribotue tregimet me partizan e me ballista që pat qendisë dikur Shuteriqi... Ase mâ mirë, ato tregime t’i kishte ribotue vetë Profesor Çobani, pse s’kishte pasë nevojë me redaktue kurrgja.

Përsa i përket mbasandej asaj «lutjes» me të cilën çilet artikulli i tij i datës 12 shkurt ku ndër të tjera përmend turrën e druve mbi të cilën Kisha katolike na paska djegë Galileun, aty Profesor Çobani ka humbë rasën mâ të artë për me heshtë.
Nuk e di se deri kur duen me vazhdue këta gjind me shpalos marrinë e tyne të paskaj me togfjalësha të marrun uha prej Historisë së PPSH apo prej dispensave të marksizëm-leninizmit?
Lajmin që Galileun na e paskan pasë djegë e mora vesht s’parit prej Profesor Çobanit, jo vetëm unë, por edhe vetë Galileu atje ku gjindet.

Merret vesht në qoftë se jemi tue folë për të njejtin person, pra për atë Galileo Galilein, që pat lind në Piza (Pisa) me 15 shkurt 1564 – e tue qenë ndjekës i teorisë kopernikane pat botue ndër të tjera dy kryevepra të titullueme: «Dialogo sui due massimi sistemi del mondo» dhe «Sidereus Nuncius» - dhe i randuem prej pleqnijet e gati i verbët pat vdekë në vilën e vet në Arcetri në orën 4 të nadjes të datës 8 janar 1642!

Ne e dijmë prej historisë – asaj që shkruejn historianët e papezmatuem– se Galileun e thirrën me u paraqitë në Romë në vitin 1633, ku e detyruen me mohue publikisht teorinë kopernikane dhe e dënuen me burgim. Mâ s’parit e çuen në «relegatione» në Trinità dei Monti në vilën e familjes Medici, afër Piazza di Spagna, mandej e dërguene në rezidencën e mikut të tij Piccolomini, arqipeshkëv i Sienës e së fundi në vilën e Arcetrit, afër Firences. Në qoftë se do ta kishte pasë vizitue Profesor Çobani vilën ku ka kalue vitet e «burgimit» Galileu, do t’ishte bindë se i djegun prej kësaj historie nuk del zbuluesi i njollave të diellit por ndokush tjetër!
Aty-këtu doli edhe pak latinorum, por jam i sigurt se ashtu siç e ka marrë vesht drejt historinë e Galileut, Profesor Çobani ka me marrë vesht edhe latinorumin tem të vobekt.

Kah ana tjetër latinishtja âsht gjuha zyrtare e Kishës katolike ashtu siç âsht mandarinishtja gjuha zyrtare e Kinës popullore - nuk besoj se as Kisha katolike e as Kina kanë me ndërrue gjuhën e tyne vetëm për me i bâ qejfin ndokujt! Mos të harrojmë se latinishtja ka qenë gjuha akademike e universiteteve europiane deri në gjysmën e 1800-ës, kurse veprat që janë shkrue në atë gjuhë nuk lejojnë kënd me e përbuzë kollaj edhe atëherë kur nuk e merr vesht bash mirë.
E sa për Françeskanët e Shqipnís, atyne ia din për ndér historia jonë tue fillue te fra Pali prej Hasit (1599) e tue përfundue te At Zef Pllumi, mbasi kanë dijtë me qenë Barí e s’e kanë braktís kurrë grigjën e tyne, tue punue gjithmonë me dashuní dhe jo me mëni në të mirën e tanë kombit shqiptar.

Intervistoi: T. Nossi
Shkurt 2005
Botue te Gazeta 55, datë 20 shkurt 2005