In memoriam nė 60vjetorin e pushkatimit
Piramida e kufirit shqiptar Prenkė Pjetėr Cali (1872 - 1945)
-- nga Klajd Kapinova, New York
I lumi ti o zogu i malit,
qė se dron Memin e Smajlit
- shprehje malaziase
Kane kaluar 60 vjet nga dita e pushkamit te trimit te Kelmendit Prenke Calit, piramides se kufirit shqiptar. Ai ishte dhe mbeti krenaria e te gjithe malesoreve shqiptare, por qe per 60 vjet u la ne heshtje dhe u perbalt nga ideologjia komuniste. Nė afėrsi tė Lezhės (jo larg Shkodrės), nė katundin Kukėl (Mali i Jushit), nė njė shtėpi tė thjeshtė malėsore mė 29 korrik tė vitit 1872, babait Pjetėr e nėnės kreshnike Rudes, u lindi fėmija i parė familjari bujar, piramida e kufirit shqiptar, krenarie e Kelmendit dhe e Malėsisė sė Madhe, atdhetari i zjarrtė, Martiri i Demokracisė: Prekė Pjetri (Cali) Hasanaj. (Pjetėr Kola Lajēaj, Kumtesė mbi monografinė e Prekė Calit, Revista KUVENDI, Shkurt, 2005, Michigan, USA, f. 65 73). Kėtu u lind tribuni i Malėsisė, njė nga udhėheqėsit mė tė shquar tė mbrojtjes sė trojeve stėrgjyshore.
Familja e re Cali (Hasanaj - Selmanaj), nė kullėn tre katėshe tė ndėrtuar nė Vermosh
vitin 1920, kishin pasur njė vajzė e tre djem. I pari ishte Prenka, Toma, qė nuk e
pati jetėn e gjatė, mbasi si fėmijė u mbyt tek po lahej nė ujėrat e ėmbla tė lumit
fushor Buna. Njė tjetėr fatkeqėsi, rėndon familjen Cali, nė moshėn 21 vjeēare,
djali i tretė, me armė zjarri aksidentalisht humbet jetėn. Motra e vetme e Prenkės,
Lula, u martua kur u rrit nė Rapsh tė Hotit me Syn (Gjelosh) Mashin. Formimi i tij
fillon natyrshėm nė rrjedhen e jetės, nėpėrmjet njohjes dhe respektimit tė tabuve,
tė kodit moral tė pashkruar tė paraardhėsve, qė kishin krijuar atė traditė tė mrekullueshme, nė odat e burrave mes bjeshkėve tė Malėsisė.
Dr. Luigj Martini, nė monografinė Prek Cali, Kelmendi dhe kelmendasit (Shkodėr,
2005), ndėr tė tjera vlerėson: Padyshim, ndikimi i odave tė burrave qe vendimtare.
Aty pleqnoheshin ngjarjet, gjykoheshin njerėzit, glorifikohej nderi, besa, burrnia,
atdhedashuria, feja, fisnikėria dhe dėnoheshin me shpėrfillje tė kundėrtat. Aty, nė
prehėrin e atyre burrave fisnikė Prek Cali, krijoi nė vetvete njė mendim tė prerė
pėr fenė si njė e pandarė e jetės sė malėsorėve, e do tė vijė duke e kristalizuar
dhe pėrforcuar akoma mė tepėr gjatė jetės, sa nė raste tė veēanta do ti
pėrkushtohej. Qysh herėt, u miqėsua me normat e kanunit tė malėve. Nė mėnyrė
intuitive, dalloi qė ato pėrmbajnė nė vetvete, njė farė paanėsie dhe ishin tė
domosdoshme, pėr tė patur njė rregull relativ nė mes tė malėsorėve. Dalloi, qė ky
kod i pashkruar, ėshtė nė harmoni tė pėrktyer me ekzistencėn e vetė malėsorėve. E ndoshta nga kjo, mė vonė spikati si njė nga mbrojtėsit mė tė flaktė tė tij. (Dr. Martini, f. 67)
Prenkė Cali, ka qenė fis i parė vojvodė nė Selcė nga 12 lagjet e kėtij vendi, duke
pasur edhe kryet e vendit nė Kelmend. Bjeshkėt e fisit, duke qenė e kufizuar me
Kuēin (trevė ilire) sot si pjesė e Malit tė Zi, pėrherė u takonte barra mė e rėndė
nė mbrojtje tė tokave tė tė parėve. Kėsisoj, tė parėt e fisit, sikurse ishin trimat
e anashkaluar nė histori, si: Memi i Smajlit , Turk Isufi, Ujk Isufi, axha (ungji) i
Prenkė Calit Ucė Turku (vojvodė i Selcės), Dedė Shabani, Dul Doshi e djali i tij i
pashėm Kir Duli, Nikė Turku, Gjokė Nikė Selmani, Marash Mark Selmani etj., gjithnjė
janė pėrleshur flakė pėr flakė nė istikame, kundėr synimeve shoviniste tė kuēasve
malazias, duke qenė nė vijėn e parė tė frontit nė luftimet mbrojtėse. Shovinistėt
grabiqarė malazias, me pėrkrahjen e kėlyshėve (kryesisht diplomacisė franceze) tė
ukonjės sė Perandorisė Ruse, kėrkonin tė gllabėronin tokat arbėrore Vermoshin,
Vuklin e Nikēin, sėbashku me bjeshkėt e tyre tė pėrmendura
Me sa kujtojnė tė moēmit malėsorė tė Kelmendit, Memi i Smajlit, ka qenė njė trim i vėrtetė, i cili, ka arritur tu kallė tmerrin shkjeve, sepse ēdo veprim a plaēkitje, qė ata bėnin nė trojet tona, ai u kundėrpėrgjigjej, duke i dėmtuar edhe mė shumė. Kur shkjetė guxonin tė punonin nė tokat tona, tė pushtuar nga ata kishin vertetė njė frikė tė madhe.
Nė njė rast tė tillė, Memi i Smajlit, kishte marrė me pushkėn e vet nė shenjė
shkjaun dhe sipėr tij kėndonte njė zog. Nė moment shkjau i thotė: I lumi ti o zogu
i malit, qė se dron Memin e Smajlit. Nė atė ēast, Memi, del nga vendi (pozicioni),
ku kishte marrė shenjė e i thotė shkjaut: Kjosh falė pėr sot, por mos mė shkel ma
nė tokė shqiptare. Ky epitaf nė varg, qė ruan nė vetvete njė histori tė vėrtetė,
ėshtė mėsuar e pėrcjellė gojė mė gojė nė oda e kuvende burrash, nė malet e Krahinės sė Kelmendit e gjetkė.
Prenka nga shtati ishte shumė i gjatė e i pashėm. Ata qė e kanė njohur nga afėr
thonė, se kishte shpatulla shumė tė gjėra, kraharor tė zhvilluar, trup vigan plot
enėrgji, fisnik nė shpirt, i matur nė fjalė e veprime, gojėtar i pashoq, nė kuvende
e oda burrash. Pushkėn e kishte njė shok tė pandarė, qė nuk e hiqte asnjėherė nga
dora. I pėlqente tė vishej me rrobat tradicionale tė malėsorit: ēakshirė, xhamadan,
jelek e kapic tė bardhė mbi flokė, alltinė turke dhjetėshe tė veshur me argjend nė brez e njė grumbull vargjesh me material argjendi.
Tek ai spikatėn virtytet pozitive tradicionale tė malėsorėve, tė cilat, i reflektoi
nė marrėdhėniet e pėrditshme me miq e shokė. Deri nė moshėn 30 vjeēare, i urti
kelmendas Cali, asnjėherė nuk synonte tė dilte pėrpara vojvodėve e krerėve tė tjerė,
qė ishin mė tė moshuar se ai. Kjo ishte njė edukatė e vlerė fisnike e malėsorėve
tanė, e transmetuar brez mbas brezi nė oda e kuvende burrash.
Ishte zemėrbutė e i afėr pėr miq e dashmirė tė vet dhe tė atdheut. Luan i vėrtetė nė
fushėn e betejės. Gjithmonė i pari, aty ku ishte fronti mė i vėshtirė, aty ku
dėrdhej gjaku i flamurit e trojeve tė shenjta. Flamuri nacional, liria e trojet arbėrore ishin qėllimi i jetės sė tij.
Ishin kohė tė vėshtira e mbijetese pėr Atdheun. Grabiqarėt e shteteve tė Evropės, me
harta ndėr duar, vėshtronin tė pangopshėm trupin e rrudhosur tė vendit tė
shqiponjave. Mes bjeshkėve tė thepisura, pėrpara u doli piramida e kufirit Prenkė Cali.
- Se kemi kufirin kėtu me Malin e Zi, - foli rreptė ai.
- Kėtu, kėtu - ēirrej para Komisionit pėrfaqėsuesi i Malit tė Zi.
- Kėtu janė Bjeshkėt e Kuēit, - kėmbėngulte malaziasi.
- Jooooo Bjeshkėt e Kuēit, - ushtoi zėri i trimit tė pamposhtur Prenkė Calit. Ata janė Bjeshkėt e Kuqe dhe duhet ta dini tė gjithė, se emnin e morėn nga gjaku ynė nė luftrat mbrojtėse tė malėsorėve shqiptarė.
Pėr tė shuar tonet e nxehta tė bisedės, ndėrhyri me ironi njėri nga antarėt e Komisionit Ndėrnacional.
- Lėvizni ju gurin, vendoseni atje ku mbaron toka e juaj - iu drejtua me gishtin tregues pėrfaqsuesi i huaj.
Prenkė Cali, vuri pushkėn krahėqafė, u pėrkul pak para truallit tė vet, rroku gurin
e larė ndėr shekuj me gjak trimash, dhe me duart e forta tė njė ariu, e ngjeshi
pranė gjoksit e me njė lėvizje rrufe e kaloi mbi shpatullat e gjėra. Si njė dragua,
Prenka si njė piramidė e gjallė e kufijve tė Shqipėrisė, nisi tė ecė pėrgjatė
kufirit, si ushtar besnik i atdheut tė vet. Nė ecjen e atij trimi arbėror, zgjerohej
frymarrja e malėsive tona, tė plagosur rėndė nga padrejtėsisė e Evropės. Tokat
shqiptare nė Malėsi, sėrisht folėn gjuhėn e arbėrit, falė bijve tė denjė tė herojve
mitik
Prenkė Cali, ishte kundėr copėtimit tė trojeve, nuk pranoi tė shitet pėr para
nė dėm tė trojeve shqiptare siē bėnė disa tė tjerė. Me kėmnguljen e tij tė
padiskutueshme nė mbrojtje tė kufijve shqiptarė, ndikoi mjaft, qė Shqipėria tė
mbetet nė kufijt e sotėm. Pas kėtij vendimi, Serbia mbeti pa dalje nė bregdet, kurse Krajl Nikolla i detyruar iku nė Itali.
Bashkėkohėsi Marash Mali, kujton: Ucė Turku, bisedonte shumė herėsh nė veēanti me
Prenkėn. Ai kishte krijuar pėrshtypjen se ai kishte shumė cilėsi, pothuaj tė rralla,
qė e naltėsonin dhe nderonin pėrsonin e tij nė tė ardhmen, sidomos pėr ēashtjet
patriotike, por asnjiherė nuk ia thonte kėto.
Ai ishte i martuar dy herė, me gruan e parė Dranen jetoj shumė pak, sepse ajo vdiq e
re, nga sėmundja mė e pėrhapur e kohės nė Malėsi, qė ishte tuberkolozi, duke i lėnė
njė vajzė tė vetme Agen nė moshėn 4 vjeē. Kurse nga martesa e dytė me Pashke Prekėn,
nuk pati fėmijė. Pashka, vinte nga dera e patriotit e luftėtarit tė shquar Gjekė Selcės.
Mbas pushkatimit tė kryetrimit kelmendas, u detyrua tė braktisė kullėn nė Vermosh,
tė cilėn e pėrvetėsoi pa tė drejtė regjimi, pėr nevoja tė veta ushtarake. Pashka,
mundi tė gjente strehim nė shtėpinė e malėsorit Dak Lucit, gruaja e tė cilit,
Gjystja, ishte mbesa e Prenkė Calit, ku, qėndroj pėr shumė vite deri sa mbylli sytė nė vitet 60.
Nė Konferencėn e Londrės tė vitit 1913, Fuqitė e Mėdha tė Evropės, vendosėn
arbitrarisht kufijtė mes pjesės veriore tė Shqipėrisė e shteteve kufitare: Mali i Zi (Malėsia) e Serbisė (Dardania).
Marash Mali (1921), i moshuar me banim nė Florida (USA), sėrisht kujton vendosmėrinė
e Prenkės pėr ēėshtjen e kufijve, duke iu drejtuar Komisionit, qė kishte dalė nė
terren e po verifikonte kufijtė:
Shtetet e Mėdha dhe ambasadorėt e tyne, Komisioni
Qendror i Kufijve edhe deri Gjykata e Hagės, na i ka njoftė si toka shqiptare. Ju si
amanetqarė tė Misionit, qė keni marrė pėrsipėr verifikimin jeni tue e shpėrdorue.
Ato zhgarravina nė hartė nuk i njofim. Me ne, nuk ka mujtė me luejtė as ushtria e
Sulltanit turk. Kėto troje i kemi larė me gjak, gjatė gjithė shekujve, kundra atyne
qė deshtėn tė na i marrin. Edhe sot luftarėt e Kelmendit, janė gadi tė vdesin pėr
trojet e veta, ashtu si dikur tė parėt e tyne. Prandaj ndigjoni fjalėt qė po ju
them: Mos kėrkoni tė luani me kufijtė tanė, qė janė aprovue se ėshtė tokė shqiptare,
pėrndryshe
Mendohuni mirė se atė majė nuk e kaloni lehtė!
Njeni nga tė Komisionit tha:
- Zotni Cali, pėr pak ēaste Komisioni don me bisedue mes vedi.
Ata u larguan nė nji anė dhe nuk qėndruan shumė. Meqenėse i kuptuan intrigat e
pėrfaqėsuesve malazias (jugosllavė), vendimin e morėn shpejt. Kur u kthyen njeni
prej delegatėve iu drejtue Prenkės, duke i folur:
- Zotni Cali, Komisioni, vendosi qė ju bashkė me shokėt qė ju shoqėrojnė ti prini
Komisionit, duke e shkel terrirorin tuej qė keni mbas me fqinjėt.
Mjerisht Brada e Vezirit mbeti jashtė kufijve, se ishte tepėr nė thellėsi tė
territorit jugosllav. Ajo ishte pronė e shkrelasit Gjon Nikė Sykut, njeni nga
familjet e njohuna shkrelase me banim nė Breg tė Matės. Ai ēdo verė dilte nė atė
bjeshkė me kopenė e madhe tė bagėtive, me autorizim tė autoriteteve malazeze.
Emri me veprėn e tij mbushur me atdhedashuni, u bė simbol qėndrese, pėr malėsorėt,
qė e mbėshtetėn dhe e deshtėn me gjithė zemėr. Popullariteti i Prenkė Calit, ishte i
padiskutueshėm. Ja disa pasazhe pėrshkrimi, tė kryetrimit azgan:
Bile, ai qe i vetmi malėsor, qė u bė i njohur deri nė selitė e krajlive evropiane.
Ndue Gjon Smajli, njė plak shumė i vjetėr kelmendas, i cili, nė vitet shtatėdhjetė
ishte akoma i gjallė, kishte qenė njeriu mė i afėrt i Prenkė Calit nė veprimtarinė e tij pėr ēėshtjen e kufijve veriorė.
Ai mė pati folur edhe pėr njė dokument identiteti tė Prenkė Calit, tė firmosur dhe
vulosur nga shtatė krajla. Sipas dokumentit, Prenkė Cali konsiderohej njeriu i
paprekshėm nga shtatė krajlitė. Njė lloj imuniteti i veēantė, qė zor ta ketė pasur
ndonjė shqiptar tjetėr. Mbase ishte pikėrisht ky imunitet, tek i cili, besonte
Prenkė Cali, qė e shtyu tė dorėzohej i gjallė, pas dėshtimit tė Kryengritjes sė Kelmendit. (Spathari, f. 93).
E Prenka, lėshoi kushtrimin ndėr malėsorė, se gjallė a vdekun tokat shqiptare si
amanet brezash, do ti ruaj pėrmes tytės sė ngrohtė tė pushkės. Malėsia nė mote, ka
mbrojtur trojet me dinjitet e krenari nacionale. Vendasit ndėr shekuj, kanė shkruar
historinė me gjak arbėror, me njė betim solem tė quajtur tabe, qė do tė thotė
besėlidhje e qėndrueshme, me moton: Besa e Zotit, ėshtė besa e burrave, pėr Nder -
Atdhe - Besė e Fe.
Lidhja e Shkodrės, e organizuar mes maleve mė 13 maj 1944, erdhi si imperativ i
kohės, kundėrpesh e ēerdheve me gretha tė frontit komunist, qė ishin krijuar (si
kėrpudhat mbas shiut), pėr tė ardhur nė pushtet me krime e mashtrime ideologjike. E
gjithė programi konkret nga fraza e parė dhe deri tek e fundit, pėrshkruante
vendosmėrinė luftės deri nė fund ndaj komunizmit si terror i zi, nami i sė cilės,
kishte marrė dhen si epidemi, e po synonte tė trokiste drejt Veriut tė Shqipėrisė.
Pjetėr Smajlaj, sjellė nga kujtesa episode me detaje interesante, qė i ka rrėfyer
babai Kolė P. Smajlaj me miq, qė kanė bujtur shpesh nė familjen e tyre bujare.
Prenka, gjithnjė ishte i veshur me kostumin popullor tradicional tė Kelmendit, me
ornamentet tė qendisura me kujdes nga vendasit. Ai, asnjėherė nuk e ndante nga brezi
koburen e argjentė, qė ia kishte dhuruar Mbreti Ahmet Zogu I. E pinte shumė duhanin
e fortė tė Sheldisė me ēibuk. Mendimi i tij visar, pėrparimtarė e i guximshėm,
dallohet pėr mprehtėsi e logjikė tė shėndosh nė bashkėbisedimet me tė huajt e
bashkėatdhetarėt e ēdo krahine tė Shqipėrisė.
Ai me Malėsi, ka zbatuar me ndėrgjegje normat ligjore kanunore, qė buronin mirėfilli
nga kanuni i Lekė Dukagjinit (1446 1481). Kanuni, mori emrin e Lekės si Princ i
Veriut tė Shqipėrisė. Ai ishte mik i Gjergj Kastriotit, rival dhe zot i zonave tė
kufizuara me Kryetrimin e Krujės, qė mbas vdekjes sė Gjergjit, pėr 10 vjet (1467
1477), rifilloj luftėn kundėr ushtrisė sė Perandorisė turke. Ky ligj (kanun), ėshtė
njė kompleks parimesh, ligjesh, normash, zakonesh, me tė cilat, rajoni malor, ėshtė
vetėqeverisur gjatė, nė epokėn kur turqit zotėronin drejpėrdrejt pjesėn tjetėr tė
Shqipėrisė. Pėr zbatimin e tyre, ka vendosur populli i krahinės
Prenka, ishte e mbeti mė i dėgjuari e i respektuari nė kohėn e vet nė viset e
Veriut. Pėr fat tė mirė, sot flitet e shkruhet me respekt nga autorėt e rinj, qė me
dokumente autentike po venisin helmin e historisė deformuesve tė kohės sė absurdit
totalitar. Kjo pėr mė tepėr, duket nė stimėn e lartė, qė shfaqin kelmendasit dhe nė
tėrėsi e gjithė Veriu i Shqipėrisė, shqiptarėt nė Mal tė Zi e Dardania martire etj.
Ai interesohej pėr ekonominė familjare tė luftėtarėve tė vet, i ndihmonte me
gjithēka, ushqime, veshje, kafshė pėr tė punuar tokėn, duke patur njė zemėr tė
madhe, pėr ata njerėz nė nevojė dhe shpirt tė pastėr fisniku pėr malėsorėt e pambrojtur.
Kelmendi, shkruan studiuesi e publicisti malėsor Ndue Bacaj, nė gazetėn nacionale
Shqipėria etnike (Shkodėr, 2004), nuk ėshtė shkelur nga asnjė kėmbė italiani apo
gjermani. Treva e lavdishme, nuk ka arritur tė pushtohet asnjėherė nga ushtritė e huaja.
Prenkė Cali, ka kundėrshtuar vendimet e qeverive tė mėdha, qė kanė qenė nė dėm tė
Shqipėrisė e trojeve tona. Ishte Prenkė Cali, qė nė vazhdėn e personaliteteve
parandėse tė shquara tė Atdheut, siē ishin: Imzot Luigj Bumēi, At Gjergj Fishta,
Luigj Gurakuqi, Don Ndre Mjedja, qė kishin apeluar zyrtarisht nė Lidhjen e Kombeve,
duke kundėrshtuar vendimin e marrė prej tyre, qė kufiri i vendosur nga Bishti i
Krajės, Ura e Pėrroit tė Thatė, Qafa e Grishajve, Thana Binoke nė Shkrel, Qafa e
Terthores tė zhvendoset dhe fitoi kufirin e sotėm ekzistues me Malin e Zi. Prandaj,
820 partizanė sllavo - serb, sulmuan kėshtjellėn e tij nė Vermosh, tre muaj para se tė ēlirohej Shqipėria.
Ai u tėrhoq nga Vermoshi e u vendos me shtabin e tij nė Vukėl. Serbo - sllavėt, u
larguan pa kryet e Prenkė Calit, por tė fituar nga ana e tjetėr, sepse dy brigada
shqiptare tė shtetit amė luftonin gjoja pėr ēlirimin e Kosovės. (Bacaj, f. 4)
Me ardhjen nė pushtet tė monarkistėve tė Mbretit Ahmet Zogu, ai herė mbas here bėnte
kėrkesa dhe proteston pranė qeverisė, pėr tė ngritur zėrin pėr Vermoshin, pranė
organizatave ndėrnacionale. Nė kėtė situatė, pėrplaset Prenkė Cali me Ahmet Zogun,
mbasi ishte pėrkrahės i forcave tė opozitės asokohe. Mbas rėnies sė qeverisė sė Fan
S. Nolit, qeveria monarkiste selektoi kundėrshtarėt politikė, Prenkėn me disa tė
tjerė, i internuan pėr 4 vjet nė burgun e kalasė sė Gjirokastrės.
Lirimi i Prenkės, nuk ishte i rėndomtė. Qytetarėt e Gjirokastrės, nė sheshin e
qytetit e pėrgėzuan me urime e ngrohtėsi njerėzore, si tė parakalonte njė mbret.
Prenka, pėrmes gazetave, qė e kishin intervistuar, falėnderon pėr sė tepėrmi
qytetarėt e Gjirokastrės. Ai nuk u pajtua kurrė me pushtimin fashist dhe prej ditėve
tė para tė pushtimit u vu nė anėn e forcave nacionaliste. Ishte kundėrshtar dinjitoz
edhe i komunizmit. (Lajēaj, f. 70)
Kur situata u qetėsua dhe gjakrat e urretjes midis shqiptarėve ranė nė qetėsi,
Mbreti i shqiptarėve Ahmet Zogu I (1895 1961), rishikoj pėrsonalisht me kujdes
vendimin e dėnimit ndaj figurės sė shquar tė Prenkė Calit.
Ndonėse me vonesė, Mbreti e kuptoj, se nuk ishte ashtu sikurse i kishin thėnė, mbasi
kelmendasi me trima, kishte luftuar pėr ēėshtjen nacionale tė trojeve tė Veriut.
Mbreti u tregua fisnik, tek e liroi dhe ftoi nė rezidencėn e tij nė Tiranė, pėr tu takuar miqėsisht.
Qysh kur dy burrat e njohur i shtrenguan dorėn njeri tjetrit, Mbreti Zogu I, i
kėrkoi ndjesė, duke i thėnė se:
- Tė kam internue, se kam pas tė dhana, se ju jeni marrė me politikė dhe je kundėr
meje. A asht e vėrtet kjo?
- Jo, iu pėrgjigj Prenka, vetėm me politikė as nuk jam marrė as nuk merrem!
- Po kundėr meje a je? ia ndėrpreu Zogu I.
- Vetė nuk jam kundėr teje dhe nuk kam kenė kundėr shqiptarėve. Unė kam luftue e do
tė vijoi me luftue vetėm kundėr atyne, qė duan tė na marrin trojet tona. Vetė jam
vetėm shqiptar e pėr Shqipnin nuk mė dhimbset jeta.
Mbas bisedės sė pėrzemėrt e me sinqeritet, nė shej patriotizmi e miqėsie tė re, Mbreti i Shqiptarėve Zogu I, e bėri Prenkė Calin Kapiten Rezervė. Kreu i fronit mbretėror, i dhuroi heroit kelmendas nataganin me dorezė tė bardhė me nėnshkrimin: Ahmet Zogu I.
Preka me kelmendas, kishin njė motiv mė shumė e arsye, pse kishin dalė nė fushė tė
mejdanit, pėr jetė a vdekje, sepse nuk donin, qė tokat e tyre, tė ishin pjesė e
Perandorisė Sllave; nuk donin, qė fėmijėt tė merrnin emra sllav, zakone e tradita tė
pushtuesit; nuk donin, qė tė harronin varret e tė parėve tė larė me lumenj gjaku
trimash. Gjithsesi, shqiptarėt etnik nuk donin asgjė, qė ishte dhuratė e verbėr e
pushtuesve sllav. Pėrsonaliteti i tij imponues, ndikonte tek bashkėluftėtarėt e tij
dhe tek tė gjithė malėsorėt e Kelmendit. Ai me zgjuarėsi, arriti tė kombinojė
programin e Besėlidhjes sė Malėsisė me detyrėn e tij shtetėrore si komandant i
vullnetarėve tė Plavės, Gucisė dhe Kelmendit.
Edhe kur kėta erdhėn nė pushtet, ai, nuk e ndėrpret luftėn nė tė mirė tė popullit,
duke iu kundėrvu me armė nė dorė satanait pa fe, atdhe, ide e shthurje morale, sa qė
shpesh thuhej, se gratė partizane ishin nė pėrdorim kolektiv
Prof. Sami Repishti , nė librin Nėn hijen e Rozafės (Narrative e jetueme),
Tiranė, 2004), mbasi pėrshkruan ekzekutimet kolektive nė qytetin e Shkodrės, vijon:
Po ngrinte kokėn organizimi i ri shtetėnor, i mbėshtetun mbi forcėn e hekurt tė
zjarrit, ashtu sikurse kisha dyshue dy vjetėt e fundit. Fjalime pambarim, parulla
tė pėrsėrituna, arrestime masive, djallėzimi i kundėrshtarit, qė paraqitej dhe
trajtohej si anmik e, kėrkesa revolucionare pėr luftė pa mėshirė. Ekzekutimi publik ishte pėrfundimi logjik!
Nuk ishte vetėm akti i ekzekutimit tė bashkėpunėtorėve, qė tronditi qytetin. Ishte
mėnyra e kėtij ekzekutimi, qė tregonte nji mospėrfillje pėr shtetin ligjor e qė
praktikisht, ishte edhe nji mospėrfillje pėr ndjenjat e qytetarėve. Gjithēka ishte e
llogaritun me krijue atmosferėn e frikės, e me pėrgatit terrenin psikologjik pėr
terrorin masif qė planifikohej. Kundėrshtimet e vazhdueshme qė ballafaqoi pushteti
i ri, sidomos zonat malore, sėbashku me nji ftohje tė popullsisė qytetare nga
manifestimet publike e tė organizueme prej qeveritarėve tė rij, mjaftuen me bind
udhėheqjen qendrore nė Tiranė, qė tė deklarohet gjendja e jashtėzakonshme pėr
qytetin e rrethet e Shkodrės. Ēdo ditė, nė shtyllat telefonike e ditoret e dyqaneve,
vendoseshin lista tė gjata burgu pėr bashkėpunim me armiqtė e popullit
Ēdo ditė pėrgatitej nji shfaqje publike, pėr diskreditimin e anmiqve tė
popullit. Nji ditė janari, kaloi me zhurmė, nji grup malėsorėsh tė lidhun me pranga
e litarė, krah pėr krah, ndėrsa rreth e rrotull tyne, grupe tė rijsh e gra
histerike, pėrsėritshin nė kor: Plumbin ballit! Plumbin ballit! Vdekje trathtarėve! Vdekje trathtarėve!
Tė arrestuemt, burra tė gjatė, pėrfaqsues tė denjė tė racės ilire, qė u ruejt pėr
shekuj nė naltsin e Alpave tė Veriut, shikojshin me ēudi kėtė komendi funebre,
turmat e mbledhuna nė tė dy anėt e bulevardit, tė heshtuna, tė habituna, tė
frikėsueme. Frika e ushtrueme nga partizanėt, po jepte frytet e saj tė para: nji popullsi e tanė zhvishej nga guximi qytetar tradicional!
Sereniteti i fytyrės sė viktimave, tė lidhuna e tė pėrbuzuna, qė drejtoheshin kah
vdekja e sigurt, nuk mund tė ishte pasqyra e nji ndėrgjegjje tė keqe
Pėrkundrazi!
Nė zemėr tė tyne, ata duhet tė kenė ndie vetėn, si viktima tė nji ndėshkimi tė
padrejtė. Vetėm ideja e viktizimit, e pafajnisė, lejon nji serinitet tė kėtillė.
Gjatė gjithė ekzistencės sė tyne, kėta malėsorė tė Kelmendit, kishin pranue si
qėllim tė jetės, ashtu si tė parėt e tyne, rolin e ruejtjes sė kufijve tė Vermoshit
nga sulmet malazeze, pėr shekuj me radhė. Historia ishte dėshmitare! Ēdo lėvizje e
veprimtari politike, ishte shikue e pėrcaktue, nė termat e kėtij qėndrimi atdhetar tė padiskutueshėm. (Prof. Repishti, f. 103 104)
Studiuesi malėsor Marash Kolė Mali, ish - burgosur politik nė kohėn e diktaturės nė
Shqipėri (njė familje e njohur vojvod nė Dedaj tė Shkrelit, shėnimi im K.K.), nė
librin e fundit shkruar nė Florida: Ngjarje historike dhe figura tė shquara
shqiptare, rikujton:
U ba nji Mbledhje e madhe me krenet e Malėsisė sė Madhe, nėn drejtimin e Kolonel
Mulo Bajraktarit, i cili, ishte komandant i vullnetarėve tė Malėsisė asokohe edhe
pėr malet andej kufinit. I deleguem i ardhun prej Shkodre ishte Ndoc Ēoba, ish
politikan dhe n/Kryetar i parlamentit Shqiptar. I ftum ishte edhe i deleguemi i
partizanve i quajtun Ramadan Reēi, tė cilėt, qendrėn e tyne e kishin nė Reē (mbi
Koplik tė Sipėrm, shėnimi im K.K.). Ēun Junuzi (bashkėthemelues i organizatės
terroriste PKSh mė 8 nėntor 1941, shėnimi im K.K.), asokohe si komunist punonte
ilegalisht, e me qendėr ishte nė Aliaj tė Kastratit.
Mbasi folėn Mul Deli Bajraktari e i deleguemi i Shkodrės Ndoc Ēoba (Ministėr i Financave mė 1920, Delegat nė Kongresin e Durrėsit, mė 1918, tė Lushnjės mė 1920, shėnimi im K.K.), fjalėn e mori Ramadan Reēi: Ju po e shifni se dy okupatorėt italo - gjerman, pra Boshti (Berlin - Tokio - Romė, shėnimi im K.K.) po e humb luftėn. Ne nuk duhet tė kemi tjetėr
mbėshtetje e as lidhje me ta, pėr arsye, se fituesit e tjerė aleat, nuk duhet tė na gjejnė tė mbėshtetun me
tė humbunit, mbasi vetėm pasoja tė kėqija do tė kemi. A nuk do tė ishte ma mirė qė
ne, pėr hirė tė vendit e popullit tonė tu mbėshtetemi qė tani fituesve? Unė them se po!.
Ndėrsa Ēun Jonuzi, tha: Malėsia e Madhe ka nji Besėlidhje, qė asnji parti dhe as
aktivitet politik tė mos zhvillohet nė kėtė krahinė. E pse atėherė bahet kjo
mbledhje kėtu nė territorin e Kastratit, pėr tė na lanė ne sherrin tek dera e
shtėpisė?! Mul Delija, e kapi pėr krahu dhe e largoi Ēunin nga mbledhja, e cila, po
pėrfundonte pa asnji vendim.
I fundi, qė e mori fjalėn ishte Prenka, i cili me nji za tė naltė e tė shqerrun tha:
Ai djaloshi i Reēit, foli e deshti me na tregue, se kush e humbi dhe kush e fitoi
luftėn. Ky tjetri kastratas, u ankue se me kėtė mbledhje, i paskena prue sherrin te
dera e shtėpisė. Kjo nuk asht e vėrtet, mbasi sherri i popullit tonė janė vetėm
komunistėt, qė kanė zanė vend kėtu afėr. Mua mė duket, se sikur po rrimė duarkryq
ose nė gjumė, pa marrė asnji vendim. Prandaj, po u baj thirrje tė bashkohemi dhe tė
dėbojmė kėta, sa nuk asht vonė prej andej, e nėqoftse ndonjenit nuk i pėlqen kėshtu,
vetė me djemtė e Kelmendit, do tia tres farėn, e do ti dėboj prej Rranxave tė
Malėsisė!
(Mali, f. 340).
Prenka, sėbashku me trimat, nė tė cilin bėnte pjesė i riu 27 vjeēarė Mirash Fran
Rrukaj, kur morėn vesh, se njė batalion me ushtarė partizanė, Natėn e Krishtlindjes,
mė 24 dhjetor 1944, kishte kaluar Rapshėn e Hotit, e po synonte tė futej nė drejtim
tė Lugjeve tė Kelmendit, kryetrimi me parinė e vendit e luftėtarėt, kishte zėnė
pritat nė grykat e dy luginave mbi Urė tė Tamarės.
Ai mė parė, u ēoi fjalė partizanėve, se: Na nuk dona vllavrasje, shkoni ka keni
ardh, se skeni rrugė kėtej. Mirėpo komandanti nuk mori asgjė parasysh dhe filloi
ofensiven. Pėr shumė kohė gjamėt e pushkėve ushtonin. Kelmendasit me armė thyen
ofensiven e madhe partizane. Komandanti, qė kishte disa spijuna vendali, u mundue
me ēdo mjet trathtie ti binde malsorėt tė dorzoheshin, por ata ishin nė shtėpinė e
tyne dhe kėshtu luftimet vijuan pandėrpremje. Partizanėt, nė panik filluen me pa, se
Kelmendi nuk u dorėzonte pa vdek tė gjithė. Atėherė, ai kėrcnonte partizanėt, se
kushdo qė do tė tėrhiqet asht dezertor e dihej se ēfarė e priste
, kujton i
arratisuri nga burgu i Tiranės (1952), shkodrani me banim nė Florida Kolec Pikolini,
nė librin me kujtime: Rregjimi i hienave (Shtėpia Botuese Camaj Pipa, Shkodėr, 2001, f. 51)
Kryepatrioti ose Robin Hudi shqiptar, ishte informuar me saktėsi nga rojet besnike
tė Major Llesh Marashit, tė cilėt kishin zbuluar batalionin partizan, duke marshuar
nga Lugina e Shkrelit me armė e municion drejt Kelmendit. Atdhetari trim Major Llesh
Marashi, urdhėron Kolė Nikė Prelėn (Marēinaj) ti bie kumbonėve tė Kishės.
Sipas urdhėrit (tė firmosur nga vrasėsi profesionist hero i popullit Shefqet
Peēi), qė mori Komanda e Brigadės sė I rė (nga Shtabi i Korparatės sė III tė),
Batalioni i I - rė u nis nė drejtim tė Kelmendit. Batalioni, vendoset nė formacion
luftarak e vazhdon tė tėrhiqet nė drejtim tjetėr nga rruga, qė tė ēonte nė Vermosh,
pėrmes Kishės sė Kastratit. Qendrestarėt vendas kundėrkomunistė sulmuan batalionin,
e arritėn ta shpartallonin pėr disa orė, duke e ēarmatosur. Armėt dhe municionin e
kapur i dėrguan nė shtabin e Prenkė Calit. Komunistėt shumė tė alarmuar nisin drejt
Malėsisė njėsi tė tjera partizane, duke bėrė rrethimin e tė gjithė krahinės.
Ndėrkohė nė Vermosh, kish hyrė si nė tokėn e vet Ozna Brigada, e cila edhe mė parė
shquhej pėr shovinizmin e pashoq, ndaj viseve shqiptare nėn administrimin jugosllav.
Qėllimi i saj kryesor, ishte tė ngjallte armiqėsi, pėrēarje e konflikte mes
malėsorėve. Nė veprimtarinė e saj, spikat propaganda e egėr ndaj Prenkė Calit, i
cili, kishte fituar autoritetin e padiskutushėm tė prijėsit popullor, legjendar,
patriot e tė respektuar dhe tė deklaruar si antisllav. (Dr. Martini, f. 212)
Prenkė Cali, bashkė me 15 burra, u ngujuan nė shpellėn e famshme tė katundit Vukėl.
Sigurisht, mbas prijėsit tė tyre shkuan shumė luftėtarė malėsorė dhe trima, qė nuk e
njihnin frikėn dhe vdekje, e, kur, bėhej fjalė pėr mbrojtje tė vatrave tė tyre,
vdekja iu duk si me le. Ata burra, ndonėse me diversitet mendimesh, dhanė fjalėn pėr
tė luftuar pėr ruajtjen e trojeve tė tyre tė pastra nga idetė komuniste, qė me atė
intuitėn e tyre tė hollė i konsideronin tė papranueshme pėr moralin e tyre. Ata nuk
ishin tė vetėm, mbasi mbrojtja e nderit tė Kelmendit, ishte dhe nė gjakun e bijave
tė tij, se jo mė tė burrave, qė nuk u tutej syri. Prita e Calit, e kishte treguar
vetėn, se ishte e pathyeshme dhe e pamposhtun para trathtarėve partizanė, qė
luftonin pėr ideale boshe proletare tė ideologjisė komuniste nė Shqipėri dhe
interesat e sllavėve megallomanė. Pėr partizanėt, qėndresa e fortė e Prekės me shokė ishte e paramenduar.
Si gjithmonė nga komunistėt, duhej kėrkuar rruga e trathtisė. Dhe ajo u gjet. Askush
nga drejtuesit e brigadave partizane, nuk e njihte rrugėn e hyrjes nė Kelmend nga
tokat tona tė Gusisė, ku, ishin pėrforcuar me forcat komuniste tė Titos, i cili, me
disa shovinistė sllav e malazias, qė drejtonin disa brigada partizane tė tyre.
Ato kishin mundur tė hyjnė para partizanėve shqiptarė, pėr tė siguruar pushtimin e
tyre menjėherė mbas ikjes sė forcave gjermane, mbasi gjatė gjithė asaj kohe, qė nga
viti 1941, ata shqiptarė, kishin fituar tė drejtėn tė quhen tokė shqiptare, njė
diēka e papranushme nga Jugosllavia komuniste. Kjo rrugė e panjohur nga Mehmet
Shehu, u tregua me pėrpikmėri asokohe nga ndonjė trathtar shqiptar, qė koha do ta
zbuloj emrin dhe veprėn e tij.
Forcat e Batalionit tė Ndjekjes, bashkė me forcat e Poskomandės sė Bajzės, qė e
kishin marrė informacionin, donin ta shtypnin kryengritjen pa filluar ajo, ndaj
mėsyne drejt Grishės, mė 23 janar 1945, pėr tė arrestuar Luket Marashin dhe krerėt e
tjerė tė kryengritjes.
Malėsorėt, u sulmuan befasisht mbas shpine e u ndodhėn papritmas para plumbit tė
forcave, qė hynė nga Ura e Tamarės. U vranė shumė burra, u dogjėn kulla, u plaēkitėn
bagėti e mall i pafarė nga partizanėt e uritun pėr gjak e pasuni dhe, shumė djelmė
tė rinjė u mbajtėn peng, tė lidhur kėmbėsh e duarsh, pėr tė mos u bashkuar me forcat e Prenkė Calit.
Gjoja pėr tė shuar gjakderdhjen dhe vėllavrasjen, u kėrkua ndihma e priftit At David
Pici, qė tė ndėrmerrte njė takim me Prenkė Calin, nė shpellėn, ku, ishte i ngujuar
me trimat e tij. Kjo bėhej mbas shtatė ditė pėrpjekjeje pa rezultat nga forcat
partizane, pėr tė thye trimėrinė e Kelmendit. Prifti shkoj tek Prenka dhe i pritun
si burrat i parashtroi kėrkesat e komunistėve pėr dorėzim
Prifti i tregoi Prenkės pėr reprezaljet, qė brigadat partizane po kryenin nė
popullsinė e pambrojtur tė Kelmendit, por pėr Prenkėn fjala dorėzim nė duart e
Serbit, nuk zinte vend. Kur Prenka kuptoj, se rruga e vetme me dalė nga shpella
ėshtė vdekja e tė gjithėve me armė nė dorė, ai kėrkoj nxjerrjen e njė djali tė ri
15 - vjeēar Maē Luca, qė me vrasjen e tij (pėr Prenkėn) ishte shfarosja e atij fisi.
Ky kusht nuk u pranua nga komunistėt. Prenka pranoi dorėzimin, edhe pse e dinte se
e pret vdekja, mbasi ai e njihte besėn e serbit, por pėr bajraktarin shuarja e njė
fisi pėr shkakun e tij, i dukej paburrėri dhe poshtėrsi. Kjo dhe vetėm kjo e detyroi
Prenkė Calin me ra nė dorėn e trathtarėve tė atdheut, Atdhe, pėr tė cilin luftoi pėr
dekada tė tėra.
Vetėsakrifikimi pėr hirė tė mikut, malėsori e ka pasė gjithmonė pėr nder. Pafajsia e
15 pasuesve tė tij besnik, i jepte njė shpresė tė vogėl edhe pėr shpėtimin e
ndonjerit prej atyre djemve tė nėnave kreshnike, qė ishin tė ngujuar me te dhe pėr te.
Nuk duhet harruar, se kjo nodhte, kur gjysma e Evropės vazhdonte luftėn kundėr
nazizmit. Pra, pėr Veriun e Shqipėrisė, ky ishte ballabaqimi i parė me ēlirimtarėt
komunistė, mbasi Jugu , kishte kohė qė e kishte provuar besėn e tyre.
Rasti i Prenkė Calit, u bė njė mėsim edhe pėr klerikėt e tjerė, tė cilėt, me
stoicizėm pranuan vdekjen me nder mė parė se trathtinė me turp, si: Don Nikollė
Gazulli (1894 1946), Don Luigj Pici (1907 1946), Don Mark Xhani (1909 - 1945)
etj. Njė rrugė kėsisoj Mehmet Shehu e kėrkoj edhe pėr Don Zef Oroshin, por, pėr fat
tė mirė Don Zefi kishte kaluar kufirin tre ditė mė parė, se tė arrinte pėr tu prerė
nė besė nga tė shiturit tek komunistėt
Pseudoshkrimtarėt e studiuesit shqiptarė tė kohės komuniste dhe sot nė gazetat
Zė(h)ri i Popullit (Sh. Tomorri, Vrasėsit nizorė tė popullit Preng Cali dhe Llesh
Marashi, TV PD i paraqet si patriotė, #286, dt. 12.10.1995, N. Mazini, Prengė Cali
ka vrarė 53 partizanė, Tiranė, 9.12.1995), Kushtrim Brezash (Njė grup ish
partizanėsh tė Brigadės Parė Sulmuese, Tiranė, dt. 23.2.1994, f. 6., po atje Y.
Partizani, Preng Cali dhe Llesh Marashi janė kriminelė me damkė, O Uran Butka!,
dt.12.10.1995, f. 4), duke ecur mbas idhullit tė pėrbindshėm kriminelit mostėr Enver
Hoxha, janė pėrpjekur gjithnjė tė pėrulin dinjitetin e dėshmorit tė trojeve etnike
shqiptare dhe vlerave tė pastra tė demokracisė perėndimore.
Ndėr mė tė zellshmit, ėshtė vetė Enver Hoxha, i cili, nė librin e tij Vitet e
Vegjelisė (Tiranė, 1983, f. 120), shkarkon fjalorin e tij me tė pavėrteta pėr
Prenkė Calin: Nė atė kohė nė Gjirokastėr, Zogu kishte internuar njė bajraktar, qė
quhej Preng Cali, njė burrė i dukur, i gjatė qė rrinte kurdoherė i veshur me rroba
kombėtare malėsore tė qėndisura, me kobure tė argjenta me zinxhir tė varur nė qafė,
me ēibukė prej sermi etj. Kėtė bajraktar reaksionar, qė u lidh me fashizmin dhe
ngriti pushkėn nė Kelmend kundėr partizanėve, ne e kapėm dhe e pushkatuam. Kėshtu
pra nga ky feudal trathtar sngelėn veēse portretet e profesor Marshandit.
Pėrfaqėsuesi e historishkruesi komunist, ushtaraku Ndriēim Plasari, nė librin:
Shpresė pėr popullin, tmerr pėr armikun (Tiranė, 1971), kushtuar luftės
vėllavrasėse tė Brigadės I - rė Sulmuese, duke i ndjekur luftimet nga shtėpia e vet,
pranon rezistencėn e fortė tė malėsorėve dhe dėshtimin e forcave popullore, kur
shkruan:
Kolona i kishte kthyer shpinėn Brojės dhe pararoja porsa kishte shkelur
mbi Urėn e Tamarės, kur plasi pushka dhe ēfarė pushke. Qėllonin nga kodra mbi urė,
qėllonin nga Broja, qėllonin edhe nga Bardhaj. Batalioni kishte hyrė nė njė kazan tė zjarrtė.
Armiqtė qenė njoftuar pėr ardhjen e njė reparti partizan nė Kelmend, kishin
llogaritur forcėn e tij prej afro 300 vetėsh, kishin llogaritur edhe rrethnat e
tjera nė dobi tė tyre dhe qysh herėt, nė mėngjesin e 15 janarit kishin zėnė pritė
kėndej dhe andej pėrroit, me qėllim tė caktuar, ta godisnin dhe ta asgjėsonin batalionin tonė.
Njė goditje e tillė partizanėve u ra krejt papritur. U krijua njė gjendje kaq e
vėshtirė sa mė sbėhet. Skishte tjetėr rrugėdalje, veēse tė qėndrohej me ēdo mėnyrė
nė vend, duke kundėrvepruar me tė gjitha forcat. Ndihmė e shpejtė smund tė pritej
as nga njė anė. Forcat e tjera tė brigadės ndodheshin dy ditė larg, nė Shkodėr. Batalioni skishte ndėrlidhje me radio.
Reaksionarėt kishin zėnė vend nėpėr shkėmbinjtė dhe qė andej villnin zjarr kundėr
luftėtarėve tonė tė rrethuar plotėsisht. Partizanėt pėrdornin pėr mbrojtje ēdo send
tė rastit, shkėmb, gropė dru. Qė andej qėllonin nė drejtim tė qerdheve tė zjarrit
armik. Sulmi pėr tė ēarė rrethimin ditėn ishte i pamundur. Edhe lėvizja mė e vogėl
kontrollohej nga reaksionarėt
Ishin vrarė komandanti i batalionit, Fejzi Micoli, dhe njė numėr luftėtarėsh
Nė tė vėrtetė bajraktarėt trathtarė Preng Cali e Llesh Marashi me shokė kishin
grumbulluar rreth vetes 300 400 burra tė armatosur dhe pėrpiqeshin tė shtonin
gjithnjė e mė shumė forcat e tyre. Ata kishin marrė lidhje me misionin ushtarak
anglez nė Shqipėri, i cili qe treguar i gatshėm tu jepte ēdo ndihmė dhe pėrkrahje.
Aeroplanėt anglezė i kishin furnizuar mbeturinat e reaksionit me armė, municione dhe
veshmbathje. Me ndihmėn e anglezėve trathtarėt kishin hartuar planin e njė
kryengritjeje kundėrrevolucionare. Do tė sulmonin dhe tė merrnin Shkodrėn me Koplikun
(Plasari, f. 566 - 567)
Nė kėto rrethana, plasi kushtrimi nė Grishaj. Vullkan u bė shtėpia e Luket Marashit,
qė ishte njė poetencial i madh besė e burrėrie nė Malėsinė e Madhe. Forcat
kryengritėse, u gjenden pėrballė forcave ndėshkimore tė Sigurimit tė Shtetit e tė
ushtrisė, qė sulmonin nė ballė tė gjerė.
Praktikisht, lufta kishte filluar para kohe, pra, nė mėngjesin e datės 24 janar. Nė
kėto pėrpjekje u vra Pjetėr Gjoka, i cili, nė krye tė 40 burrave tė Shkrelit, zbriti
si ortek bore nė poskomandėn e Dedajt, e mori ate dhe, duke kaluar nėpėr Zagore, i
drejtohet vertik Bajzės. Grishajt e kishin zmbrapsur sulmin dhe ishin hedhur nė kundėrsulm.
Nė ballė printe oficeri i ri Zef Toma, qė ra duke luftuar trimėrisht. Atė natė
luftimesh, do tė binte edhe Lulash Cuku. Gjaku i tij do tė shenjtėrorente besėn e do
tė nxirrte kushtrimin. U plagosėn Pjetėr Gjokė Hoti, qė vdiq mbas disa ditėsh. U
plagos nga forcat komuniste toger Gjosh Nikaj.
Luftėtarėt e rezistencės kundėrkomuniste, me nė krye Major Llesh Marashin, u
mblodhėn nė oborrin e Kishės sė Bajzės, ku, frati At Ciril Cani (1875 1953) rreh
kumbonėn e Kishės e i lutet Zotit, qė bijtė e Malėsisė, tė fitojnė kundėr pjellės sė
djallit bolshevik. Kryengritėsit sulmuan drejt Koplikut, nėn drejtimin e Llesh
Marashit. Mbas luftimesh tė ashpra, ata morėn postkomandėn dhe spitalin dhe mė mbas
krejt qytetin. Kontribut tė veēantė dha familja e Shaban Binakut. Mėsymja vazhdoi
deri nė Hanin e Dedė Zefit. Tė ndaluarit, u liruan tė gjithė, mbasi iu morėn armėt. (Butka, f. 19)
Po nė tė njajtėn kohė edhe me bekimin e famullitarit tė Shkrelit, Dom Nikollė
Gazullit, Kolė Nikė Prela Marēinaj (Ēekdedaj - Bzhete), u bien kumbonve pėr me
mobilizue Shkrelin pėr nė luftė. Kėshtu burrat e Shkrelit, u nisėn pėr tu bashkue
me forcat e kryengritjes nė Koplik. (Franz Llesh Grishaj, Shkreli dhe roli i tij
nė Kryengritjen Antikomuniste e Malėsisė sė Madhe tė vitit 1945, Revista KUVENDI,
Shkurt, 2005, Michigan, USA, f. 24 - 49)
Partizanėt nga ana e tjetėr, nuk e mendonin, se do tė hasnin nė rezistencė aq tė
fortė, prandaj po vinin tė qetė. Kur filloj pushka, kėta nuk kishin nga tė shkonin,
sepse ishin tė izoluar nė shtigjet e ngritura dhe nuk kishte forcė ushtrie ti
shkatėrronte pozicionet mbrojtėse tė malėsorėve, qė ishin fortifikimet natyrore shumė tė sigurta.
Nuk vonoi shumė, e nė drejtim tė Malėsisė sė Madhe, filluan veprimet ushtarake.
Brigada e Parė Sulmuese, mori urdhėrin luftarak, ta spastronte atė nga reaksionarėt
e brendshėm. Tė tillė konsideroheshin tė gjithė ata, qė kishin bindje tė kundėrta me
komunistėt. Nė mėngjesin e datės 12 janar 1945, Komanda e Brigadės sė Parė Sulmuese,
nisi nė drejtim tė Kelmendit Batalionin e Parė. Njė batalion i sprovuar nė
pėrpjekje, i pėrbėrė pothuajse tėrėsisht nga partizanė tė ardhur nga jugu i
Shqipėrisė, qė kėsaj here nuk dinin ku shkonin. Nuk njihnin terrenin. Nuk njihnin
psikologjinė evendasve dhe, as me kė do tė luftonin, sepse nė Kelmend, nuk kishte
pasur, as nuk kishte pushtues. (Dr. Martini, f. 224)
Malėsorėt, kishin epėrsi ndaj partizanėve, sepse sėpari, bėnin njė luftė mbrojtėse
dhe njihnin shumė mirė vendin e tyre, ku, gjatė luftimeve u vranė, plagosėn dhe ranė
nė lumė shumė partizanė.
Prenkė Cali bashkė me me 15 burra, u ngujuan nė shpellėn e famshme mbi fshatin
Vukėl, qė u mbiquajt Shpella e Prenkė Calit, Mark Luka dėshmon: Na, ketė shpellė e
zgjodhėm pėr me ba qėndresėn e fundit, me e la vedin e me vdek per sė mbari. Pėr
shtatė ditė rresht, gryka e shpellės nuk ka pushue as natė as ditė prej plumbave e
zjarrit tė mitrolozave.
Komunistėt vendosėn me na marrė me uri e me pabesi. Na u dorėzuem me njė kusht, qė
tė mos dhunoheshim. Por komunistėt nuk e mbajtėn fjalėn e dhanė dhe as besimin e
Fratit. Kur na ēuen nė shtabin e Batalionit nė Rrapsh tė Hotit, Mehmet Shehu, u
ndodh ballė pėr ballė me Prenkėn:
- E, Prekė Cali, - i tha Mehmeti, - tė pat ardhur dita ta mbyllėsh historinė tėnde
me shkronja ari, po tė bėheshe me ne! Pse bėre kėshtu?
- Zotni, - iu pėrgjigj Prenkė Cali, - faji bie mbi ju, se ju u batė aleat me anmikun
shekullor tonin, me Serbin. (Butka, f. 16)
Ky ishte shpiegimi i vetėm i kundėrshtimit tė tyne (malėsorėve) me armė, tė
brigadave partizane shqiptaro malaziase, nė vjetin 1944 1945. Ky ishte
shpiegimi i vetėm, qė ata iu dorėzuen vllazėnve tanė, autoriteteve ushtarake
shqiptare, si dhe naiviteti i pėrgjegjeve tė tyne para Gjykatės Ushtarake, qė nuk
kuptonte, e si rrjedhim, i trajtonte si trathtarė!
Pse nuk kishin ndihmue Lėvizjen Nacional Ēlirimtare? Sepse ishte e lidhun me
serbėt e malaziasit, anmiqt tonė shekullorė. Pse kishin rrokė armėt kundėr
brigadave tona? Sepse bashkėpunojshin me brigadat serbe e malaziase, e nuk u
kishim besėn. Pse i nėnshtroheshin influencės sė klerit katolik? Sepse ata kanė qenė
gjithmonė me ne, nė tė mirė e nė tė keq
! Madhėshtia e malsorit tė ēiltėr shqiptar,
ngrihej para Gjykatės, si monument, qė dėshmonte vogėlsinė e mendjemėdhenjve
komunistė, nė pozitėn e gjykatėsit. Epėrsia morale e qėndrimit tė viktimės, ishte i
qartė edhe para tragjedisė, qė pėrgatitej pa turp, nga nji udhėheqje servile e
interesave tė huaja, nji udhėheqje e degjenerueme nga epshi pėr pushtet tė pakufi.
E gjithė seanca e gjyqit, sidomos me ata tė moshės sė kalueme, u pėrshkue nga nji
vijė kombėtare, parimore, e drejtė, e malėsorėve tė thjeshtė, nė pėrleshje me vijėn
politike tė lėvizjes internacionale, qė imponohej me gjak mbi popullsinė qė e
pėrbuzte. Pyetjet e egra kėrcėnuese merrshin pėrgjegjen e thjeshtė e tė njerėzishme
tė malėsorėve, tė bindun nė drejtėsinė e kauzės sė tyne. Edhe kur u dha dėnimi me
vdekje, ata nuk u tronditėn, megjithėse nuk arrijshin me kuptue, si mund tė dėnohet
nga shqiptari, nji shqiptar, qė ka mbrojt tokėn shqiptare brez mbas brezi.
Shikojshin rreth e rrotull, sikur pritshin qė populli i Shkodrės tė thonte diēka
pėr ata, pėr tė kaluemen e tyne, pėr pafajsinė e tyne. Shkodranėt, qė njihshin mirė
historinė e tyne, u befasuen nga britmat histerike nė sallė, tė publikut tė
zgjedhun, qė shpėrthyen, si me urdhėn, kundėr kriminelėve, tue kėrkue me kambėngulje ekzekutimin e tyne, sa ma parė.
Populli i Shkodrės ishte pėrēudnue
ose strukė nė shtėpi, i frikėsuem deri nė palc. Shkodrės i kishte vdekė ora! Ishte
pasqyra e nji pėrmbysjeje tė plotė politike, si rrjedhim i ngurtėzimit tė ngadalshėm
moral, qė kishte pėsue shoqnia shqiptare, sidomos gjatė vjetve tė luftės
!
Ekzekutimet, me gjyq e pa gjyq, bashkė me viktimėn, vritshin edhe vetė idenė e
revolucionit ēlirimtar, idenė e lirisė dhe premtimin pėr nji botė ma tė mirė, qė
do tė sillte revolucioni. Ekzekutimet, e njollosėn revolucionin, e nxinė imazhin e
tij, e asgjesuen atė. Sepse, zemrat dhe shpirtėt e shumicės sė heshtun, filluen tė
kalbėzohen, bashkė me kufomat qė shtriheshin pa jetė nėpėr rrugėt e katundit, nė
sheshet e qytetit, nė poligonėt e qitjes ushtarake e tė ekzekutimit. Kudo tė shihte
syni kufoma, tė mbulueme e tė pambulueme, gjithėherė aty para syve tė tė gjithėve,
si pėrmendore kokėforta, pėr ata qė ende jetojshin, e tregojshin sa i randė ishte
ēmimi i krimit e sa i boshatisun ishte koncepti i nji revolucioni pa mėshirė e pa zemėrgjanėsi! (Prof. Repishti, f. 105)
Prometeu i ēėshtjes nacionale Prenkė Cali dhe besniku deri nė fund Mirash Fran
Rrukaj, e dinin se mbas kėsaj qė ndodhi, brigadat partizane do tė dyndeshin nga
Rapsha e Hotit dhe Kelmendi, si dhe nga krahu tjetėr i Gusisė, ku, kishin pėrkrahjen
e vėllezėrve siamez sllav. Nė kėto kushte, nacionalistėt morėn udhėn e arratisė.
Hienat e pangopshėm komunist, u lėshuan nga tė dy krahėt mbi krahinė.
Mehmet Shehu, me brigadėn e vet ndeshkuese tė inkuizicionit kundėrmalėsorė e
kundėrkatolikė, vendoset nė fushim nė fushėn e Rapshės. Malėsorėt, prisnin gjėmen e
madhe nė shtėpitė e tyre. Nuk kishte informacion, se kush e kishte radhėn: Kelmendi
apo Kastrati.
Nė natėn e 1 janarit 1945, kryexhelati terrorist Mehmet Shehu, si bir kleriku
muhamedan, e pėrgjaku Kelmendin. Me urretjen patologjike tė trashėguar nga koha e
pushtimit turk, sulmi i paramenduar prej hienave ishte i befasishėm. Nga Gryka e
Grabomit dy toga me ushtarė druzhe Tito (shoku J.B.Tito) sllavoserbo malazias
(nė kohėn kur u vendos komunizmi nė Mal tė Zi, president ishte miku i Enver Hoxhės
malaziasi Blazho Jovanoviq, shėnimi im K.K.), marshuan drejt Kelmendit. Ata hapėn
zjarr tek Ura e Tamarės mbi popullatėn e pambrojtur, me synime tė pastra spastruese
pa mėshirė.
Brigadat e Ndjekjes, tė drejtuar nga kriminelėt Mehmet Shehu e Fejzi Micoli, e
forcat e Sigurimit tė stacionuar nė 26 kampet e burgjeve, hetuesisė, torturave etj.,
nė Qarkun e Shkodrės, tė mbėshtetur nga Ushtria Jugosllave, mė 15 janar 1945 pėrfundimisht pushtojnė Vuklin.
Sikurse pritej, menjėherė bishat partizane, iu vėrsulėn luftėtarėve malėsorė, i
lidhėn dhe ushtruan dhunė mbi ta. Si nė kohėn e skllevėrve, i lidhėn me konop njėri
mbas tjetrit, duke i shtyrė. Ata mezi lėviznin, nga mundimet me ditėt e tėra pa
gjumė. Mė mbas i hypėn nė njė kamion e shpejt i nisėn pėr Shkodėr. Njėsitė
partizane, qė i shoqėronin ishin tė vogla, mbasi pjesa mė e madhe qėndruan aty, pėr tė filluar terrorin nė Kelmend.
Ata qė janė dėshmitarė tė kėsaj mizorie tė pashembullt, e kanė parė me sy e provuar
mbi shpinėn e vuajtur torturat, qė asnjėherė smund ti parashikonte mendja e
njeriut. Tė gjithė tė plagosurit e arrestuar, i lidhėn mbas kalit dhe ashtu nėn
torturė, ata pothuajse ishin nė prag tė vdekjes sė sigurtė.
Prenkė Cali, me 15 trima kelmendas kapen rob, duke i kaluar formalisht gjyqit
ushtarak, i cili, i dėnoi menjėherė me pushkatim. Brigadat e Ndjekjes bėnė kėrdi,
duke derdhur gjak tė pastėr malėsori shqiptar. Partizanėt tė uritur vranė e
shkatėrruan, dogjėn dhe prenė, e sėfundi pushtuan Kelmendin e papushtuar nė shekuj.
Ishte mbasdite e unė po qėndroja me nji shok pėrbri zyrės sė Posttelegrafės. Diku u
dėgjuan tė shtėna armėsh. Njerėzit kishin marrė lajmin, se Prenka asht dorėzu e
pritet ta binin para Postės. U shihnin grupe individėsh. Dikush nė heshtje, e tė
tjerė shakllabana qė banin komente. Mbas disa kohe, u panė kamionat. Ato lėviznin
ngadalė, saqė u afruan pak nga pak aty, ku, populli mund ti shihte shumė mirė reaksionarėt, qė smundėn ti pėrballonin ushtrisė.
Ishin pikėrisht kėto komente, qė banin njerėzit servila e katila, qė asnjiherė nuk u
ngopėn me gjakun e sternipave ilirian. Binte nė sy shtati i tyne si lisat e
bjeshkėve tė Kelmendit, ku, mes tyne dallohej trupi vigan i martirit Prenk Cali.
Disa fundrrina komunistė, filluan ti pėshtynin e pėrbuznin ashtu tė lidhun. Kjo
pamje e shemtum ma prekte shpirtin. Edhe unė, si kureshtarėt, qė erdhen duke u shtue
rrinim tė ngrim nė heshtje me keqardhje, qė vriste me logjikėn e pėrbuzjes
masakruesit e burrit vigan kelmendas, qė shikonte se ku po shkonte qyteti i tyne i
dashtun Shkodra, e cila, pretendonte, se ishte qyteti ma i zhvillum nė Shqipni
Grupi i Prenkės, doli nė gjyqin komunist. Ai i zhvillua nė nji ndėrtesė dykatėshe,
diku nė veriperėndim tė Gjimnazit. Unė ndoqa tri seanca, si dėshmitarė okularė nė at
se ēfarė dėgjova e pash ndaj tij. Nė fillim tė seancės, nuk lejohej me marrė pjesė
shumė popull, mbasi komunistėt kėrkonin qė gjyqi tė zhvillohej sa ma shpejt. Prenka,
nuk ishte vetėm i pushkės, besės, traditės etj., por edhe nji trim, qė me gojėn e
vet nxirrte fjalė tė matuna, i qetė, qė mohonte pa frikė tė gjithė akuzat e
rreshtume kundėr tij.
Unė jam kėtu, - u shpreh Prenka ndėr tė tjera, pėr me marrė pergjegjėsin e luftės
kundra partizanėve qė u ba nė Kelmend. Dhe tė drejtė tjetėr nuk keni pse mė akuzoni.
Kam luftue kundra shkjeve, kur deshten me na nda prej nanės Shqipni dhe kam mbrojt
at ēka asht e jona. Mundėsi ma tė madhe nuk kam pas. Vėrtet jam malcor pa shkollė,
por jam shqiptar. Ju mė keni marrė nė besė, e skam nevojė me ju kėrkue falje. Unė
as Mbretit si kam kerkue falje, kur mė ka dėnue se isha opozitar
(Pikolini, f. 55)
Por kėta, ndonėse pėrdoren barbarinė komuniste, nuk arritėn me tutė (friksu) dhe
mposhtė krenarinė e Malėsisė. Malėsori e pagoi, por kurrė nuk trathtoi truallin e
shtėpisė sė vet, duke mbrojtur lirinė nga ofensiva komuniste asokohe.
Me shumė urretje, se nuk mundėn tė kapnin luftėtarėt nacionalistė tė lirisė, forcat
terroriste partizane:
banė nji kėrdi tė zezė, tue torturue deri edhe gra e fėmi.
Ata mashkuj apo luftėtar, qė gjendeshin nė shtėpi i arrestonin, u digjnin shtėpitė,
u merrnin pasuninė, ndėrsa familjet (e luftarėve nė arrati) e tyne i internonin nė krahinat e vendit
Edhe Prenka, me nji ēetė luftarėsh trima e besnikė, vendosi e u ngujua nė nji
shpellė, qė ishte mjaft e ilzolueme e i pėrngjante nji fortese tė vogėl, me nji
shpresė fare tė vogėl, se mund tė bante si dikur Kelmendi me ushtrinė turke, tė
cilėt, zinin vende nė ndonji luginė ose bregore, duke mos i ndjekur kryengritėsit nėpėr male.
Nga ana e tjetėr, Prenka kishte disa djem tė rinj (Simbas tregimeve tė Don Tomė
Lacaj, kujton, se ai, kishte me vete nė shpellė, njė djalė tė ri adolishent nė
moshėn 15 vjeē, tė quajtur Maē Luca (1930) nga Vukli, qė ishte djalė i vetėm
(dėshire) nė familje, dhe komunistėt i kanė thanė atij, se do tia falim jetėn
djaloshit tė ri. Por nė fakt, kur janė dorėzuar, mbas gjyqit tė zhvilluar nė
Shkodėr, fėmija Maē Luca, dėnohet 5 vjet me heqje lirie nė burg
Ai sot ėshtė
gjallė. Prej vitit 1991, ėshtė Kryetar i Shoqatės sė ish - Pėrndjekurve e tė
Denuarve Politikė tė Shqipėrisė, pėr katundin e Vuklit (Kelmend) nė Malėsi tė Madhe,
shėnimi im K.K.), qė nuk donte tė rrezikohen, sikur ky tė bante rezistencė me armė.
Prandaj, u kėrkoj partizanėve, nėpėrmjet Fratit disa kushte:
- Meqė udhėtimi do tė bahej me ecje nė kambė nėpėr Kelmend, tė lejohen tė kalojnė tė
armatosun;
- Tė mos i cėnojnė (keqtrajtoj) askush me dorė;
- Gjykata tė bajnė punėn e saj.
Kėto kushte komunistėt ia premtuen, por si zakonisht nuk i mbajtėn. Ata porsa kaluen
nji copė rrugė tė shoqnuem e tė rrethuem me partizanė, i ēarmatosėn, u lidhėn duart,
i ulėn drejt e nė Koplik. Ne e nesre, nadje herėt, i nisėn nė qytetin e Shkodrės, nė
tė ashtequjtunin Burgu Gjerman
Prenka asokohe 73 vjeē, i burgosun nė nji dhomė mė vete. Kur tė burgosunit
ndryheshin nė dhoma, atė e nxirrnin dhe shėtiste i vetėm nė oborrin e burgut. Ai
kishte nji tjetėr trajtim prej tė burgosurve tė tjerė. (Mali, f. 341)
Prenka, ka qenė i bindur se do ta vrasin, por ėshtė prerė nė besė nga komunistėt, tė
cilėt, i kanė premtuar nė fillim, se do tia falin jetėn fėmijės Maē Lucės. Mbas
burgut, i riu kelmendas ėshtė martuar. Familja e tij tashmė nuk ėshtė e shuar...
Mė 25 mars 1945, rreth orės 5 tė mėngjesit, burri i Kelmendit Prenkė Cali, i lidhur
bėrryl nė bėrryl me brezat e belit tė Malėsisė, dhe me duart mbrapa tė mbėrthyer
ndėr vargoj nė drunj, u ndodh para brigadės sė pushkatimit nė Zall tė Kirit. Ai nuk
u tremb nga vdekja e nuk pranoi qė tė kthehej me shpinė nga pushka, por me zė tė
fortė britti. Ai u dha zemėr djemve tė rinj, qė po jepnin jetėn pėr te e pėr Liri.
Me gjoks pėrpara, ky vigan i pamposhtur, u tregoi komunistėve sesi vdes shqiptari.
Ndoshta kjo nuk do tė dihej kurrė, por pėr fat aty ėshtė ndodhur prifti Don Tomė
Laca, i cili, u ka bėrė shartet (sakramentet) e fundit mbas pushkatimit
I vetmi, qė
mungonte nga kufomat e tė vrarėve atė ditė ishte poeti Don Ndre Zadeja, i cili, u
bajt menjėherė nga Don Tomė Laca (1898 1962) dhe tre seminaristė (martiri Mark
Ndoc Ēuni (1920 1946) etj.), qė e pėrcollėn nė varrezat katolike tė qytetit nė Rėmaj.
Mbas kėtij akti nga komunistėt (qė kryenin masakrime me pushkatime), nuk u dhanė mė
asnjė kufomė e tė vrarėve dhe as nuk lejuan mė qė tė shkoj prifti aty, pėr ti bėrė
shartet e fundit...
Atė ditė dhimbjeje, shumė qytetarė shkodranė i kishin mbėshtetur mbas murit tė
vorreze, ku, binin nė sy trimat malėsorė me ēakēirė. Prenkė Cali, ishte i copėtuar
nė fytyrė nga breshėrija e mitralozave. Ai ishte me kėsulė nė njėrin sy dhe me
cigare nė gojė. Edhe pse tė vdekur, komunistėt gjakatarė, nuk ngopeshin me veprėn e
tyre tė poshtėr e trathtare. Vetė pjesėtarėt e togave tė pushkatimit, kanė filluar
tė flasin e shkruajnė nė media me ose pa pendesė
Po atė ditė, mė 25 mars tė vitit 1945, hafijet kasnecė komunistė, nė muret e qytetit
tė Shkodrės ngjitėn afishe tė mėdha, tė cilat, kishin titullin: Pushkatohen
kriminelat e Luftės dhe Armiqtė e Popullit, ku, mė mbas vijojnė emrat:
1. Prenk Cali
2. Dom Ndre Zadeja
3. Luigj Gjeto Kastrati
4. Ndok Nik Bardhoku
5. Ndrek Loka
6. Arif Selim Hyseni
7. Ded Lulash Smajli
8. Gjok Nikaj
9. Dul Bajrami
10. Mark Luc Gjoni
11. Tom Lek Daka
12. Maliq Bajrami
13. Gjok Nikoll Voci
14. Pjetėr Ded Gjedashi.
Studiuesi e publicisti Ing. Mėrgim Korēa, gjatė hulumtimeve pėr pėrgatitjen e
dorėshkrimit: Nė pėrkujtim tė Kryengritjes Armatosur tė Malėsisė Madhe, shkruan:
Si sot e kam parasysh, kur e pruene duer lidhė nshehėt tShkodrės kreshnikun Prenk
Calin! Ecte kryenaltė, me mjekėr tdendun aj, si me kenė fitues. Por shkjau, brateja
e partizanve ngjallnjyes, ia kish nvesh tvjerrun trimit inadin. E ndalne mjedis
Fushės Ēelė, e ulne ngjuj e nji partizane e ekzaltueme ia rroi mjekrrėn pa lagė
atij. Mjes gishtave tduerve tmija me tcillat kishem mlue ftyrėn, kureshtja mbate
me e pa si i shkojshin lotėt kreshnikut qi za nuk xirrte dhimbet!
Kjo pamje e mbrame qi kam e prijsit maleve qi pat thye shkjetė nluftimet e 1911 -
ės e tė 1913 - ės. Mbas kėsaj veē kur ndjeva se e kishin denue me vdekje dhe me 25
mars njimij e nandėqind e katėrdhet e pesė e kishin pushkatue Prenk Calin.
Ksisoji komunistat shqyptarė e vrane anmikun e betuem tė shkjaut dhe e hapne rrugėn
mu shkue uji nmulli ttyne!
Por odiseja e tė ngujuarve nė shpellė, nuk do tė pėrfundonte me dorėzimin e tyre. Tė
parėt, qė u pushkatuan, ishin:
Dedė Lulash Smajli dhe Dedė Gjon Deda, tė cilėve, i kishin prerė me parė mishin dhe
trupin me sopatė.
Fran Zef Bajraktarit, ia nxorrėn sytė dhe e varrosėn tė gjallė me gurėt e malit.
Luc Gjon Bajraktarin, e prenė nė qafė me bajonetė dhe e hodhėn nė greminė.
Fran Zef Bajraktarin e groposėn tė gjallė, mbasi i dogjėn kullėn.
Marash Vat Lumajn, e pushkatuan para popullit tė Vermoshit, si agjitator kundėr
bolshevizmit.
Dedė Prekė Nikėn, e sollėn nga kampi i Tepelenės dhe e pushkatuan pa gjyq, nė mes tė
kelmendasve.
Ujk Mark Biku, u pushkatua nė mes tė katundit Brojė, pėr tė ngjallur panik.
Nikė Mark Rezaj, i cili, qėndroi 21 ditė i varur nė burgun e Koplikut, u pushkatua
pėrsėri pa gjyq.
Gjelosh Fran Pellumbi, vdiq nė burgun e Kavajės nga torturat ēnjerėzore, me fjalėte
fundit: Poshtė komunizmi!
Mbas njė gjyqi nė Shkodėr, u dėnua me vdekje kreshniku i Vermoshit, plaku 73 vjeēarė
Prenkė Cali. Ky gjyq, do tė dėnonte plot 25 vetė, nga tė cilėt edhe 4 me burgim tė
pėrjetshėm, ndėrsa tė tjerėt kryesisht me 30 vjet burg. Kėshtu Kelmendi u pėrzhit
dhe u ndeshkua pėrsėri. (Butka, f. 17 18)
Kėto janė kelmendasit e Malėsia, qė kishin tė ruajtur nė gene prej gjeneratave
virtytet mė tė mira, si mikpritės e bujarė, trima sypatrembur e atdhedashės, njerėz
tė besės e fetarė. Ata e donin meshtarin si antarė tė familjes, duke i besuar fjalėn e nderit
Malėsia, humbi 137 bijė tė saj, trimat e devotshėm nė kryengritje. U burgosėn 345
burra e u internuan 41 familje tė shpallura reaksionare. Malėsia, u vesh me petkun e
zisė. Malėsorėt trima, denbabaden tė patundur nė trojet e tyre, u shpėrngulėn nė
kampet e internimit tė Tepelenės, tė Kavajės, tė Vloēishtit, nė burgjet e kampet e
punės, mė ēnjerėzore qė ka njohur historia. (Butka, f. 21)
Nė momentin, qė do ta ekzekutonin heroin legjendar tė kufijve shqiptarė toga e zezė
e pushkatimit komunist, kėrkojnė qė tė dėnuarit me pushkatim tė kthehen mbrapa (me
shpinė) dhe tua mbyllin sytė. Por Prenkė Cali, nė mėnyrė kategorike kundėrshton,
duke thėnė fjalėt:
- Nuk shkohet nParajs me shpin dhe me sy tmbyllun dhe siē ishte duarlidhur,
ngrehi kryet lart, tregoi gjoksin, e zbuluar nga kėmisha e grisur e u tha:
- Kėshtu vdes shqiptari.
Para se tė rrėzohej, ai trup si njė lis, nga plumbat e shqiptarėve tė armiqve tė
nacionit tė vet, zėri i fuqishėm i malėsorit tė bjeshkėve, ushtroi si jehona e
luginave:
- Rrnoft Shqipnia! Rrnoft populli shqiptar! Heret a vonė Shqipnia do tė fitojė.
(Lajēaj, f. 70)
Pėr meritat e mėdha tė padiskutueshme Presidenti i Republikės sė Shqipėrisė Dr. Sali
Berisha, mė 25 qershor 1993, Prenkė Calin e dekoron me dekret #569 me medaljen
Martiri i Demokracisė, duke nderuar dhe respektuar me veneracion tė gjithė
Malėsinė e Madhe. Mė 15 qershor 2000, nė lagjen Skanderbeg tė qytetit Shkodėr,
pėrurohet vendosja e monumentit tė Prenkė Calit. Projekti dhe realizmi i shtatores,
u bė prej skulptorit tė njohur shqiptar Muntaz Dhramit.
Do tė pėlqente, qė nė shenjė nderimi dhe respekti, pėr gjakun e derdhur nga martirėt
nacionalistė nė Shqipėri e Kosovė, tė shėnoj fragmente tė poezisė LIRIA, tė
personalitetit tė shquar e poetit brilant tė nacionit Don Ndre Mjedja, shkruar nė
vitin 1911. E, mos i harroni kėto vargje,
jo, kurrė mos i harroni!
O Shqype, o zogjtė e malėvet, kallxoni
A shndritė rreze lirije mbi ato maje?
Mbi bjeshkė tė thepisuna e ndograjė
Ku del gurra e gjimon pėrmallshėm kroni?
A keni ndie ndokund kah fluturoni
Nėpėr shkrepa me ushtue kangėn e saj
U kputne hekrat, e lirim malcori,
Lirim deti kumbon e ja sjellė bregut;
Lirim pėrgjigjen qysh kah Labradori
E Virgjinja e New York u, syni i tregut.
Tė lumtė, o Washington! U zhvillat qielli
E ndjeu toka njatė shend e u gėzue si fėmija
Qė i qeshet lokes kur ja rreshė krahnorit;
Lirin e keni ju! Na hekra kemi.
Na terr e niegull deri nė ditt ma tė vona;
Na pa emėn kėrkund, pa Atdhe; na jemi
Sherbtorėt e tė huejve nėpėr vende tona.
Porsi berre qi bleu mishtari vemi
Mbas shkopit, tė kalamenduna, ku sdona
Frymė tė re tui shprazun pėr gjithkahna, hija
E Skanderbegut. Qe ndėr djepa rrisin
Nanat e Hotit djelmėnin ushtore,
E idhnim nanmikun nėpėr gji ju qisin.
E nalt ndėr maje, bukuri mbretnore,
Hapi flatrat e mnershme qi pėrshndrisin,
Me thoj tharkuem Shqypja Arbėnore.