"Te na çdo kohë po vjen me dajak, më e keqe se tjetra"

Vështrim mbi romanin "Rruga e pamëshirshme" e autorit Fran Camaj

"Është ky popull i fortë dhe i shëndoshë, që nuk vuan për mirësitë e përfitimeve moderne, që kanë për pasojë zhvatjen fizike dhe natyrore të tij" - Niko Nikiç, "Shqipëria dhe shqiptarët"

Janë vitet e shtatëdhjeta, kur fillon vala e parë e emigrimit të malësoreve nga Hoti, Gruda, Trieshi, Koja e Luhari nëpërmes kampeve të refugjatëve në Itali drejt "tokës së premtuar" të Amerikës. Në shtëpinë e Mark Lul Hasit atmosferë e zymtë e bisedës në mes të nënës dhe të dy djemve, që shprehin dëshirën të marrin "rrugën e pamëshirshme"... èshtë fjala për ata malësorë, që "u pëngon" tingëllimi i takave të këpucëve të tyre në asfaltin e Perëndimt, ngase në njërën anë, për herë të parë kishin këpucë në këmbë dhe në anën tjetër "frikësohen" që ai tingëllim të mos e pëngojë "bëmirësin" e tyre, Njeriun X.

Autori nuk na le të tretemi në kërkimin e idesë. Që nga vet përkushtimi ("...dhjetëra të rinjve mërgimtarë nga Malësia e Madhe..., që e humbën jetën tragjikisht në SHBA, në shumë raste në rrethana të paqarta..."), ai na drejton në një realizëm të plotë, që në fillim të le të dyshosh se një temë aq realistike veshtirë se mund të futet në binarët e ndërlikuar të letrares (lexo artistikes!), pa u bërë peng i dokumentares. Në narratorin e veprës, që e përcjell lexuesin besnikërisht që nga fillimi, e deri në faqet e fundit dallojmë pjekurinë e mendimit, shprehjes dhe të përvojës jetësore. Parafytyrojmë njeriun që, në mënyrë të drejtëpërdrejtë i përjeton të gjitha ato, që ... nëse eventualisht përputhen me realitetin, janë rastësi. Rastësi, por e përjetuar thellë.

Dualizmi narratoti-autori ngërthejnë shpesh rolin e vet, për të na dalë diku një.
Autori nuk vuan nga "intelektualizmi" i tepruar, që ta (tej)ngarkojë veprën me fjalë të huaja (gjë që fatkeqësisht sot mund ta hasim në gjuhën që përdoret, por edhe në letërsinë që krijohet brenda 28000 km katrorë), përkundër, në gjuhën e tij thjesht letrare (shqip!) "infiltron" me qëllim dhe me vetëdije të plotë fjalë nga thesari malësor, që e pasurojnë gjuhën e verpës (pse jo edhe gjuhën e shkruar shqipe!). Bën gërshetim të suksesshëm dhe me vend të filozofisë malësore, duke mos ngurruar të përdorë fjalë të urta popullore, gjithnjë në funksionin e rrjedhjes së bukur letrare të veprës, duke e bërë romanin e tij të lexueshëm, me tendencë të dukshme të një funksioni edukativ.

Fati i individit në roman paraqitet në disa rrafshe, që mjeshtërisht lidhën në tërësinë e fatit të familjes malësore: në Malësi (prindërit - pleq), në Prizren (Pali në shkollim) dhe katër vëllezërit tjerë në Amerikë, elemente këto të romanit klasik e realist, që deshe apo s'deshe inicojnë pyetjen, që kërkon përgjigje në tërë romanin: Quo vadis o Malësi. Nuk i ik autori kërkimit të përgjigjes në atë pyetje edhe kur ajo na del e zymtë, edhe kur duhet përgjigjur me atë "... ‚ka �on Zoti duhet ta pranojmë". E familjes së Mark Lul Hasit "Zoti" i coi mjaft brena.

Prej të katër djemve të Amerikës vetëm njëri Ð Leci, "kthehet" në vendlindje, edhe ai në arkivol, për t'i pushuar eshtrit në një grusht të dheut malësor, dhe vetëm njëri, Gjergji, vazhdon jetën. Të tjerëve as të vdekur nuk u lëshohet pashaporta, ngase ishin vlerësuar si "armiq të shtetit jugosllav". Preka, reflektim i kontraditave të dy kulturave (asaj tradicionale malësore dhe asaj të vrazhtë të rrugëve dhe nënurave amerikane) varroset në varrezat, që si shenjë identifikimi kanë numrin në një pllakë të vogël mermeri mbi kokë dhe dosjen në morg mbi të vdekurit e paindentifikuar). "Janë gjëra për të cilat nuk guxohet të flitet". Ishte kjo Atynë, e pushtetetarëve në Beograd, Podgoricë, a në Prizren - krejt njësoj. As në familje nuk guxohet të flitej (me dekada) për vrasjen e Lul Hasit e të më se 100 hotjanëve më 1918 nga ushtria serbe, por as për dorën e zezë (të personifikuar në NJERIUN Y), që deri me vrasjen e Lecit (1977, faktografi kjo e vërtetë!) u kishte marrë jetën 37 djelmoshave malësor në "tokën e premtuar".

Dhe heshtja shpërthen pikërisht në ditën e varrimit (karakteristikë kjo reale në Malësi, ku së paku vajtorët e kanë thënë, qoft edhe tërthorazi, të vërtetën), në fjalimin mortor që ia mban Pali vëllaut Lecit. Dhe pikërisht me këtë fjalim "zbulohet" armiku më i madh i shtetit Ð studentët malësorë në Kosovë... Trivializëm demode në strukturën e romanit, do ta vlerësonin ndoshta, autorë e kritikë letrarë modernistë a postmodernistë, që, as ata vetë nuk besojnë më në rolin edukativ të artit, duke e kthyer atë në "vlerë" të "kuptueshme" për numër të vogël të lexuesve që shprehet me dy, e në raste më të mira me tri shifra. Patetizëm? Po, por edhe një pendë shumë më e rrahur se kjo (është romani i parë i autorit) nuk besoj se e kishte përshkruar një "jetë" të tillë të familjes pa patetizëm! Roman politik?

E malësorët e romanit edhe në biseda ikin nga politika si "djalli nga kryqi", por politika merret me ta. Në mes të ideales (malësori si burrë bese e fjale!) dhe reales ("... për mua ka që thonë se jam spiun, por unë mendoj se nuk është sipunazh... ta ruaj shtetit jugosllav prej armiqëve"...), autori nuk bie në grackën e idealizimit. Edhe emrat që u jep personazheve kanë dëmethënien e vet. Dhe, jo pa qëllim, personazh kryesor e bën Palin, prototip të rrugës, që duhet të marrë Malësia. Palin e shkolluar. Palin shok - besnik. Palin tolerant. Por edhe Palin trim dhe luftëtar të pakompromis të bindjes së vet me të gjitha pasojat e saj.

Dhe sikur, kjo histori (nga romani), gati e "harruar" për Malësinë, vetëm u zhvendos (në jetë) për disa kilometra dhe me vonesë dy dekadash diku kah Shkodra dhe më në jug. E kam të gjallë atë "pictur of the world" të anies me refugjatë nga porta e Durrësit dhe një nënë që e gjuan fëmiun e vet dikujt atje "që kishte patur fatin" të hypte në guvertën e anies, vetëm e vetëm që, së paku fëmiu i saj të mos mbetet në këtë "tokë të mallkuar arbërore". Por, me një dallim. Edhe kur marrin "rrugën e pamëshirshme" malësorët e romanit nisen me bindje se "së shpejti do të kthehen", anipse realiteti malësor tregon dic tjetër.