MIGJENI NË KALVAR

Nuk ka klerikë, sado fanatikë, në botën perëndimore që merret me stigmatizimin e poetëve. Në gadishullin arabik ka, madje atje edhe i masakrojnë poetët siç kanë bërë terroristët me poetin e njohur arabo-saudit Sadok Melabah, që i prenë kokën në mes të ditës në një shesh publik në shtator të vitit 1992. Dihet se kësisoj denimesh makabre bënte dhe komunizmi ndaj poetëve me shpirt të lirë.

Kjo sepse bota perëndimore e pranon hapur lirinë e mendimit dhe të krijimit madje edhe ateizmin si pjesë e kulturës së saj dhe e ka kapercyer prej shekujsh kohën e inkuzicioneve që vinin prej kthinave mediokrre e dogmatike të fanatizmit fetar. Mjafton të kujtojmë se këto ditë në Londër vihet në skenen e teatrit një dramë ku stigmatizohet vetë Krishti, por shteti laik britanik nuk fuqi ta ndalojë.

Është mirë të jesh fetar, por është keq, shumë keq të jesh fanatik e ta shikosh e gjykosh botën vetëm me syrin e një religjioni, prej çfarë po tundohet e frikësohet sot ( si dikur në mesjetë) mbarë njerëzimi.

Bota është e larmishme, veç fesë katolike ka edhe fe të tjera. Ka orthodoks, ka mysliman, ka budistë, evangjelistë, bektashijë, jehovaj, ka soj e soj besimesh. Kulturat e tradicionet janë pasuri e saj. Pra bota dhe mendimi nuk janë uniforme. Falë kësaj lirie dhe ipeshkëv Zef Simoni boton shkrimin “Migjeni përkrahës i një bote pa Zot dhe i një shoqnie pa religjion” ku rreket të krijojë një përftyrim krejt të pasaktë e të padënjë mbi poetin, sikur Migjeni të ishte një filozof ateist, a të ishte një Zhdanov rus dhe në traktatet e tij ideologjike, punonte i frymëzuar nga retorika e iluministëve francezë: " Bota do të shpëtojë vetëm atëherë kur guri i fundit, i kishës së fundit, do të bjerë mbi priftin e fundit". Pra, nën ndikimin e atyre iluministëve francezë, që Franca katolike, (sa liberale aq konservatore ) i nderon e i respekton si pjesë e kulturës e të dinjitetit të saj e kurrsesi nuk i denigron. Ne shqiptarët, mesa duket, jemi aq shumë të pasur në tradicione letrare, jemi aq produktivë sa nuk e kemi për gjë ti zbresim poetët prej panteonit tonë të vogël në krahasim me Francën e, po qe e mundur, tua shuajmë kandilat e ti harrojmë fare.

Por jo vetëm të Migjenit e Pashko Vasës por edhe të Çajupit se edhe ai kështu thotë në fund të elegjisë së tij, kur Zoti i mori zviceranen Efgjeni e më pas edhe të birin: "Edhe perëndinë më nuk e besoj!". Natyrisht këtë gjykim semplist të poezisë e të poetëve mund ta bëjnë vetëm ata që fare pak e kuptojnë letersinë, a i kanë ngecur në derë e që gjithashtu fare pak, për të mos thënë aspak, kuptojnë se çfarë ndjenjash humaniste vlojnë në zemrat e poetëve që shpesh herë të revoltuar nga padrejtësitë e kësaj bote i drejtojnë sytë në qiell e i bëjnë pyetje Zotit. Pyetjet në retorikat poetike, në një farë trajte, janë edhe një thirrje për ndihmë drejtësisë hyjnore, kur drejtësia tokësore nuk funksionon. Prandaj nuk mund ta kuptojmë se si e qysh e tek dilet në këtë konkluzion, që citohet si titull e që është thelbi i tërë shkrimit, e që përpiqet padobi, a mund të themi mjerueshëm, të anatemojë Migjenin si ateist dhe frymëzues i prapësive të Enver Hoxhës që shpertheu si një fortunë e zezë kundër kulteve fetare në vitin 1967.

Me të drejtë, në revisten e përmuajshme informative e kulturore “Kuvendi”, që botohet në Miçigan, autorja Ilda Gjelina në shkrimin e saj me titull “Feja e shqiptarit asht shqiptaria” qershor 2004, dhe autori tjetër Alfons Grizha, “Urrejtja pa qëllim i ngjan qitjes kuturu” (Hugo), gusht,2004, shprehin rezervat e veta për shkrimin e priftit Zef Simoni dhe kërkojnë prej tij tolerance kristiane ndaj poetit me fat tragjik. Por kurrësesi atë lloj tolerance që prifti në fjalë shprehu në mënyrë enigmatike në shkrimin reagues me titull " Një pergjigje e kerkueme" me 15 janar 2005 në kanalet e internetit, ku thotë se "unë lutem për Migjenin siç jam lutë për Enver Hoxhën kur ai ka vdekur". Ky paralelizëm në mes të dy figurave të ndryshme, njeri humanist e tjetri xhelat, në aparencë duket sikur tregon tolerancë, por në të vertetë shpreh një cinizëm të pashoq ndaj njërit nga figurat me të mëdha të letersisë shqipe dhe nga poetët më të spikatur të Europës në vitet 30 të shekullit të kaluar.

Meshtari katolik nuk thotë as nuk e zë në gojë faktin se Migjeni nuk kishte kurrfarë lidhje me religjionin katolik, ishte orthodoks, dhe se ai i përkiste një religjioni tjetër. Fundja, nëse pranojmë të dalim tej faktorëve letrarë, pse meshtari katolik nuk e thotë se kundër cilit Zot kishte dalë Migjeni, se për katolikët Zot është Krishti, për orthodoksët dhe kristianët e tjerë krishti është i biri i Zotit. Mirëpo Migjeni nuk thotë ndokund ndonjë fjalë kundër Krishtit, ai nuk specifikon. Ai me zot e me paçavra tempujsh stigmatizon metaforikisht padrejtësitë njerëzore, vuajtjet e mundimet, që shumica i heqin e pakica aristokratike fodulle, krejt indiferente, veç i sheh pa patur kurrfarë mëshire njerëzore. Krishti kishte këtë ndjesi revolte ( që le ta quajmë sindromi migjenian), ndaj padrejtësive, ndaj grykësve kur u mori me forcë në treg monedhat dhe kripën tregtarëve të pamëshirshëm e të pangijshëm e ja shpërndau popullit, apo kur profetizoi se kolonat e tempullit do të rrëzoheshin mbi kokat e priftërinjëve demagogë që mashtronin popullin e Izraelit. Për këto as nuk bën fjalë fare ipeshkvi ynë.

As nuk shtyn sadopak fantazia ta përftyrojë Krishtin si poet e aq më pak poetin si Krisht. Në mendjen e time (naive e romantike në adoloshence), sa herë që shkoja në Kishen e Madhe të Shkodrës ku predikonte i afërmi i familjes sime Arqipeshkvi, Monsinjor Ernest Çoba e ku soditja muralet e Kol Idromenos, shpesh herë e mendoja Krishtin si poetin këngëtar që prekte zemrën e popullit të Izraelit me fjalën e artë. E këtë e bëja pa patur frikë se mëkatoj. E kur rrëfesha tek monsinjor Çoba, që vite më pas do të vdiste në Burgun e Tiranës, ai buzëqeshte lirshëm e më thoshte se fantazia e të mirës e të bukurës nuk përbënte mëkat për moshën time.

Feja predikon gjëra të mira, vëllazërinë, mëshirën, bujarinë, pra, në qëllimin sublim, çfarë ka të kundërt poeti Migjeni me këto ide? Në zemrën migjeniane kishte revoltë, zemërim, mëshirë, madje mund ta thosha një mëshirë si vetë Krishti. Edhe vdekja e Migjenit në moshë fare të re(27), shumë më i ri se Krishti (33) krijon një analogji të çuditëshme, të paktën tek unë që gjërat i shoh me sy poetik e jo të një analisti të ftohtë.

Pra çfarë e shqetëson priftin në sherbesat e tij në Shkodër që merret me Migjenin pa kurrfarë tolerancë e mëshirë kristiane. A mos ndokush po krijon sektin e ri fetar migjenian e po ngre ndonjë tempull përballë kishës ku predikon ipeshëv Zef Simoni? Nuk ka probleme të tjera për të predikuar në shoqërinë civile shqiptare, aq më tepër shkodrane, ku vocrrakët migjenian nuk shkojnë madje as në shkollë, nga varfëria, mungesa e ndihmës prej pushtetit dhe nga frika e tmerri i gjakmarrjes që tash po prek, për turpin e amoralitetin tonë shoqëror edhe foshnjat në djep.

Migjeni ishte poeti i halleve të mëdha të popullit, ato halle që duhet të qajë edhe kisha edhe xhamia, edhe priftërinjtë edhe hoxhallarët në predikimet e tyre.
Migjeni nuk ka në platformën e tij poetike diçka për të shëmbur sistemin kishtar( çfarë e kishte Krishti ndaj sinagogave në Izrael), as ndaj institucioneve të fesë, por ai vë gishtin në plagë dhe dënon poetikisht indiferencen institucionale ndaj vuajtjeve njerëzore

Nuk e kuptoj si mund të gjykohen poetët e mëdhej si Migjeni, me të tilla paradogma, se ai ishte kundër zotit të katolikeve Jezu Krishtit. Si mund të quhet ai "paraenverian". Kush në botë e parashikonte se çfarë mënxyrash do të bënte komunizmi dhe fashizmi. Kush ka ka të drejtë të paragjykojë se Migjeni do të bëhej nën diktaturë, një konformist i dhunës e i shtypjes, kur në shpirtin e tij kishte revolte të pakufishme ndaj dhunës e shtypjes. Kush mund ti japë frymë një të vdekuri pas afro 70 vjetëve që dergjet në varr për ta vendosur më pas në shtyllën e turpit, a në kalvar si Jezu Krishti. Si mund të shkojë imagjinata njerëzore deri në këtë lloj absurditeti.

Si mund të anatemohet një poet aq i lexueshem, madje mund të themi ndër më të lexueshmit e me interesantët në poetët e prozatorët shqiptarë në të gjitha kohrat, ai që hapi jo një dritare( jo një arkapi), por një epokë për letërsinë shqipe sepse poezia e sotme moderne shqiptare është njëfarë soji produkt i frymës migjeniane. Migjeni është poeti nder më të lexuarit e letersisë shqipe, madje edhe pse poezia e proza e tij ruan gegnishtën në të shkruar, ai është poeti më i lexueshëm i gegnishtës në jugun e Shqipërisë ku si trajtë dialektale përdoret toskërishtja në të folur.

Në krye të kresë, Migjeni nuk është siç është keqinterpretuar më parë por edhe tani - me qëllimin e dukshëm për ta konfonduar me revolucionin e përgjakur të enverizmit-, nuk është pra një revolucion por një evolucion. Kjo sepse zhvillimet e letersisë shqiptare në vitet 30, nën ndikimin e letersisë botërore patjetër që do të ndikonin që të dilej (në mënyrë sasiore - tek shkrimtarët e tjere bashëkohës dhe cilësore - tek Migjeni), nga trajtat klasike të mbyllura e që vinin si ndikim i klasiçizmi te kapercyer si metodë letrare.

Migjeni është një staturë ndër më të lartat të letërsisë shqipe, figura nder më të dashura të rinisë shqiptare, të njerëzve të thjeshtë, të gjithë atyre që pak u buzeqesh jeta, atyre që fati i vë në risk të keq, në det a në tokë, ndër skërkat e Greqisë apo honet e detit të egërsuar në Otranto drejt Italisë, të atyre shpirtrave njerëzore ndër stërmundime, që tek poetet ndjejnë të ngrohen me diellin e shpresës, ashtu siç duhej të ngroheshin prej predikimeve nëpër tempuj.

I nderuari At Simoni nuk duhej ta stigmatizonit vdekjen e tij në shkrimin që e quan studim “Migjeni përkrahës i një bote pa Zot dhe i një shoqnie pa religjion”, nuk duhej të hynte në mëkat ndaj një poeti të vdekur, por duhej të thonte, siç thonë gjithë besimtarët e devotshëm të kësaj bote, se desh zoti dhe e mori pranë vehtes. E ne si shqiptarë do të shtonim: E mori pranë vehtes si engjëll sepse ishte zemra më e ndjeshme shqiptare e shekullit të 20. Ashtu, si Zoti e mori pranë vehtes, kur e dogjën priftërinjt në turrën e druve në moshën 19 vjeçare, Zhan D' Arkën, që pas pesëqint vjetëve Papa( poeti Gjon Pali i Dyte), me të drejtë e shpalli shënjtore.

Në këtë pikpamje reflektuese në histori, ndoshta klerikëve të sotëm do tu vlente që vuajtjet e Migjenit ti paraqisnin dhe përqasnin si shëmbullin madhështor të ndikimit të Krishtit tek qëniet njerëzore, për të mbajtur gjallë shpirtin human, dashurinë, dhëmbjen dhe mëshirën që njeriu duhet të ketë për njeriun( sic i kishte madherishem edhe Nene Tereza), në këtë botë të egersuar tragjikisht e ku njeriu për njeriun, jo rrallë herë, shfaqet si ujk, sa ua kane zili( për tmerr) edhe kafshët e xhunglave për nga makabriteti që shfaqin nder vedi qeniet njerëzore.

Migjeni ka reflektuar në shpirtin tim si një Krisht që në fëmijërinë e largët, që ngjiste, aq fort e aq dhëmbshëm me fatin e Lulit të vocërr me "tolluma të shqyera, që sikur duan ta hanë mësuesin". Ndaj jetim e këmbëzbathur kam vrapuar nëpër rrugët e Shkodrës për të përcjellë eshtrat e poetit që i sollën nga Torino e Italisë në vitin 1956 dhe u rivarrosën, përcjellur nga mbarë intelektualët dhe qytetarët artdashës të Shkodrës. Fëmijërisë dhe adoloshencës sime poeti i vdekur i kish lënë një mik, Lulin e vocërr, që ashtu si Din Paku, Çipolino, Tonino i padukshëm e Tom Sojeri do të më terhiqnin në shoqërinë e tyre, për të hyrë e përhumbur më pas në labirinthet e letersisë, më shumë si artdashës e diç më pak si autor.

Krishti, Zhan Darka, Nëna Terezë dhe Migjeni për mua si shqiptar, pse jo edhe si katolik, janë simbole të mrekullive njerëzore, që dalin tej e përtej mediokrritetit e të së rëndomtës së përditëshme, ku mjerisht më shumë bëhet hije se sa dritë.