Trebeshina, ironia e demokracisë

Veprat e Trebeshinës nisën të botoheshin në fillimvitet ’90 kryesisht në Prishtinë e më vonë edhe në Tiranë. Në Kosovë, Trebeshina ka botuar: “Stina e stinëve“, 1991; “Mekami, melodi turke“, 1994; “Histori e atyre që nuk janë“, 1995 ndërsa në Shqipëri: “Legjenda e asaj që iku“, 1992; “Koha tani, vendi këtu“, 1992; “Qezari niset për në luftë“, 1993; “Rruga e Golgotës“, 1993; “Lirika dhe satirë“ 1994: “Hijet e shekujve“, 1996; “Ëndrra dhe hije“; 1996, “Këngë shqiptare“, etj. Romani pesëvëllimësh “Këngë shqiptare” konsiderohet si një ndër prozat më të gjata të letërsisë shqipe. Si dramaturg, Trebeshina ka shkruar mbi 70 drama, por vetëm pak prej tyre janë vënë në skenat shqiptare (“Muzeu“), dhe fare pak në Francë e gjetkë. Megjithatë pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Trebeshinës është ende në dorëshkrim: 23 vëllime me poezi, 62 pjesë teatrore, shumë e shumë romane, përmbledhje tregimesh, ese e vëzhgime, etj.
“Legjenda e asaj që iku”, është një ndër veprat më përfaqësuese të Kasëm Trebeshinës dhe që përfshin novelat “Stina e stinëve”, “Odin Mondvalsen” dhe “Fshati mbi shtatë kodrina”. “Odin Mondvalsen” përbën një veçanti si përsa i përket objektit të pasqyrimit, ashtu edhe për nga teknikat e rrëfimit, sa është krahasuar me vepra të mjeshtërve të absurdit, si Beket, etj.. Ajo vepër duket sikur nuk ka lidhje me gjithë çka është shkruar në letërsinë shqipe.

Trebeshina, censurimi vazhdon
Pjesëmarrës aktiv në Luftën Nacionalçlirimtare që në rininë e hershme, Trebeshina nuk u pajtua me politikën moniste të kreut të partisë komuniste ku edhe vetë bënte pjesë; e kundërshtoi atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, veçanërisht për drejtimin që po i jepte letërsisë dhe arteve. Për këtë qëndrim u burgos dhe veprat i mbetën në dorëshkrim. Letra e tij “Promemorje për Enver Hoxhën”, e 5 tetorit 1953, denoncoi vendosjen e pushtetit “njëdorësh” në Shqipërinë e pasluftës së Dytë Botërore dhe instalimin e realizmit socialist të cilin Trebeshina e identifikon me censurën më të çuditshme.

“Kasëm Trebeshina, profet” e quan Robert Elsie në një artikull të ‘92-shit prozatorin, dramaturgun dhe poetin e sapokthyer në jetë, sepse Trebeshina kundërshtoi që në zanafillë realizmin socialist pasojat e të cilit i kishte parashikuar bashkë me burgosjen e poetëve e shkrimtarëve.

Në fillim të viteve ‘50-të, Trebeshina shkruante ndryshe nga veprat që botoheshin në atë kohë. Thellësia ideore e veprave të tij dhe temat tabu lidhen me talentin e autorit që bën letërsi pa pyetur për pasojat. Edhe pse persekutimet e herëpashershme i shkaktuan vuajte të gjata fizike, vepra e Trebeshinës, ndonëse s’u botua, e shfaqi vlerën e saj pas disa dekadash.

Për kritikën, vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit, por atij vetë i pëlqen ta quajë realizëm simbolik. Nisur nga fakti se pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Treb-eshinës është ende e pabotuar, si pasojë e një klime armiqësore, kërcënuese dhe censuruese që mbizotëron në qarqet botuese shqiptare (të pabotuara ose “me botim të shtyrë” që prej 10 vjetësh janë intervista, ese, novela e poezi, të zhdukura rregullisht nga pseudobotues të rinj e të vjetër) , vendi i saj –pra i veprës së Trebeshinës në letërsinë e sotme shqipe mbetet ende i papërcaktuar përfundimisht. I. J.

Kasëm Trebeshina, poezi

Ndal!…Kush kalon?!…

Ndal!…Kush kalon?!…Asnjë s’përgjigjet!…
Parullën duket s’di njeri!…
Të gjith’ kalojn’ dhe zhduken tutje
ku fshihen koh dhe hapësi!…

Un’ të shikoj mes errësirës,
un’ të kërkoj në kaltërsi!…
Dhe vetëtin më larg kujtimi
ku nuk arriti dot njeri!…
Ankara, 11.09.2002

Fundi i lojës

Të vegjël loznim fshehtërisht.
Kur nuk na gjenin delnim vetë.
Qëllonte që, të fshehur mirë,
as që na duheshin të tretë!…

Por vjen një dit’ dhe ne na fshehin
diku në dhe në terrësi!…
Atje nuk duhen dhelpëritë…
S’ka një, as dy… As dashuri!…
Ankara, 14.09.2002

Epigram
Shkrimtar’ i juaj mos më keq:
her’ her’ i frytur, radhas shfrytur!
Pa Presidencën nuk ju duhet
as sa një bunker tejet ndytur!
Ankara, 20.09.2002
Shi mbi festë

Ne tham’ ato që s’thamë

Një mbrëmje si të gjitha mbrëmjet…
U duk se ishte mbrëmja jonë!…
Ne tham’ më kot ato që s’thamë…
Kënduam qeshëm deri vonë!…

Por nga që tham ato që s’thamë
ngatrruam koh’ dhe largësi!…
Tashti kujtojm’ atë që humbën,
një dhëmbje në një përjetsi!
Ankara, 26.08.2002

Dy pëllumba

Ra nata. Dy pëllumba në dritare
rrin’ kok’ më kok’ të qet’ e më të qetë!…
Shikojn’ qytetin tej në drita zhdukur,
shikojn’ dhe yjt të shkret’ dhe më të shkretë!…

Dhe ndofta ëndërrojn’ agimin nesër
në kaltërsi dhe paq’ e nisur vetë!
A mundet ikin tej filozofive
të gjejn’ një Zot të drejt’ dhe të përjetë! Ankara, 07.09.2002

Kasëm Trebeshina, përherë i pakorrigjueshëm

-- nga Hans-Joachim LANKSCH

Në kohën e përmbysjes së vlerave letrare dhe njerëzore, gjatë dikt-aturës pra, Kasëm Trebeshina ka qënë një institucion moral. Tashti, ai nuk ka nevojë të trillojë gënjes-htra të tipit „... gjysma e librave të mia kanë qenë të ndal-uara“ sepse gjithë librat e tij kanë qënë të ndaluar. Dhe, librat e tij kanë qenë të ndaluar me të vërtetë.
Trebeshina nuk është nga ata që rrinë sot gju me gju me ata që i shanin dje dhe që i shajnë sot ata me të cilët rrinin dje gju me gju.

Nëse do të ishte fjala për Kasëm Trebeshinën vetëm si anti-k-am-eleon, antipod i shkrimtarisë oborrtare dhe luftëtar i pavarësisë intelektuale dhe morale, ai do të ishte një figurë e adhurueshme dhe ndoshta jo më shumë. Ndoshta nuk do të zinte një vend të spikatur në historinë e letërsisë shqiptare. Dihet se puthjet e para djaloshin s’e bëjnë poet dhe burgjet s’e bëjnë burrin shkrimtar.
Shikimi i veprës së Kasëm Trebeshinës s’e kërkon pretekstin e gërmimit për çfarëdo nëntekstesh të veprës së tij.

Vepra e tij mund të lexohet e të shijohet, si tekst që është. Në të shkruarit e bashk-ëkohësve të Trebeshinës nuk e gjej-më origjinalitetin formal dhe përm-bajtësor që e gjejmë sa të duash në veprën e të papërkulshmit beratas. Trebeshina e liroi letërsine shqip-tare nga burokracia e stereotipikes së poetikës së të „tipikes“. Ai e liroi letërsinë shqip-tare nga monotonia e procedeut mekanik të formës e të narracionit steril të pendave socrealiste. E liroi letërsinë shqipt-are nga primati i përmbajtjes sipas të cilit letërsia shqiptare gjykohej dhe gjykohet në bazë të përmba-jtjes „së drejtë“ politiko-ideologji-ke. E liroi letër-sinë shqiptare nga parimi i mërz-itshëm i homogje-nitetit duke ia risjellë letërsisë kreativ-itetin, imagjinatën e pasur që letërsinë e bën letërsi. Balancimi i autorit tonë me rrafshet e kohës e të vendit (hapësirës), gërshetimi i reales me irrealen - këto janë pika ribashkimi me letërsinë europiane.

Më së miri punët le t’i përc-aktojë vetë Trebeshina me fjalët e një interviste, botuar në revistën gjermane „Neue Sirene“ më 1995: »Unë mendoj se letërsia është një udhëtim drejt së panjohurës për të zbuluar botën e brëndshme të njeriut. Po të shprehesha në mënyrë më simbolike, do të thosha se letërsia është një udhëtim për të zbuluar hapësirat më të panjohura dhe çdo shkrimtar që është me të vërtetë i tillë, zbulon jetë të reja, të veçanta në pafundësinë e tmerr-shme që nuk mund të njihet. Në këtë udhëtim rëndësi nuk ka zbulimi, por dëshira për të zbuluar, duke kërkuar të pamundurën. Ajo dëshirë duhet të jetë e sinqertë dhe në atë sinqeritet qëndron vlera e krijimtarisë.«
Pas këtyre fjalëve të Kasëm Trebeshinës, neve na mbetet vetëm edhe një fjalë: Amin! 19. 02. 2003

Kasëm Trebeshina, profet

-- nga Robert ELSIE

Më 1953, një nga shkrimtarët më të shprehur të Shqipërisë e paralajmëroi Enver Hoxhën duke i thënë se po e çon vendin drejt një rruge të pakthyeshme shkatërrimi. Kjo i kushtoi atij 23 vjet në burg. Sot, ai është një nga të paktët të mbijetuar që nxorën krye nga kampet e përqendrimit prej rënies së diktaturës.

Ndër më të shquarit e figurave të njohura të pak viteve të hershme të letërsisë shqiptare të pasluftës, Kasem Trebeshina lindi në Berat më 8 gusht 1926 dhe studioi në Shkollën Normale të Elbasanit derisa iu bashkua lëvizjes së qëndresës komuniste më 1942. Pas luftës studioi në Institutin e Teatrit Ostrovski në Leningrad. Komunist i përkushtuar, por aspak konformist, Trebeshina e braktisi Partinë dhe më vonë Lidhjen e Shkrimtarëve në Tiranë. Shumicën e veprave ai e kishte shkruar në tevonën e viteve ’40 dhe hershmërinë e viteve ’50, por që s’u botuan kurrë.

Me një veprim tejet të rrallë mospajtimi të hapur në jetën intelektuale shqiptare, Trebeshina i dërgoi një përkujtesë Enver Hoxhës më 5 tetor 1953. E paralajmëroi se politikat e tij kulturore po e çonin vendin drejt rrugës së fatkeqësisë dhe e vuri në dijeni për pasojat e pashmangshme.
“… Le të hedhim një vështrim të kujdesshëm në përmbajtjen e letërsisë së realizmit socialist, bile më të mirës. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq, një i reformuar! Herojtë e kohës janë gjithmonë komunistë. Ata shfaqen në faqet e librave dhe skenat e teatrove thjesht për të recituar monologje heroike!

Le ta hedhim vështrimin mbrapa në histori dhe të shohim si ishin gjërat në kohën e Luigjit XIV. Çdo gjë ishte qartësisht e ndarë. Mbretërit dhe princat i kishin ngulitë rolet e tyre në veprat më të mira. Ata shfaqeshin vetëm në tragjedi, nsa populli i thjeshtë, çdokush që ishte më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishte vendin në komedi. Ata ishin objekt argëtimi, talljeje dhe fyerjeje të çdo lloji. A do ta pranojmë ne që një gjë e tillë të ndodhë në shekullin e njëzet dhe në një shoqëri që mëton të jetë socialiste?
Nga më sipër, është e qartë se realizmi socialist është i lidhur drejtpërdrejt me idetë e absolutizmit francez, si në teori, ashtu edhe në praktikë… Lidhja e Shkrimtarëve vetë është e ndërtuar si një urdhër murgjësh mesjetarë. Në krye t’urdhërit është Mjeshtri i Madh dhe çdokush është i detyruar ta dëgjojë gjithë veshë për sa kohë që kryen funksionin e Mjeshtrit të Madh. A s’e kuptoni se shpërndarja e ‘funksioneve’ dhe ‘privilegjeve’ në këtë mënyrë është mesjetare?

Le t’i shqyrtojmë veprimet tuaja në pak vitet e shkuara. Ju vendosët në Komitetin Qendror që Kolë Jakova duhej t’ishte shkrimtar i madh dhe secili poshtë jush e miratoi vendimin tuaj. Kritikët e shpallën Halili dhe Hajria vepër të madhe arti! Mandej ju ra në sy Dhimitër S. Shuteriqi, që e bëtë kryetar të Lidhjes së Shkrimtarëve, e kështu me radhë.

Por le ta tejkalojmë këtë pikë. Shkrimtarët janë qytetarë me të njëjtat të drejta si çdokush tjetër dhe nuk është e drejtë t’i nënshtrosh ndaj një censure të tillë shtërnguese dhe të paligjshme. Nëse për ndonjë arsye ju këmbëngulni se duhet pasë censurë, atëherë le t’institucionalizohet dhe secili t’i nënshtrohet funksionit të saj. Atëherë do ta dimë se ku duhet të japim llogari dhe nuk do të na duhet të shqetësohemi nga zyrtarë të pazot partiakë që vijnë dhe i mbivendosin mendimet e tyre të padëshiruara… Ju s’duhet ta trajtoni Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë sikur t’ishte thjesht një zgjatim i zinxhirit t’organizatave të themeluara nga Partia e Punës e Shqipërisë. Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë individësh të lirë dhe jo pjesë e një shoqërie feudale në të cilën të drejtat dhe detyrimet feudale bëjnë ligjin.

Sa i përket të drejtave dhe detyrimeve, do të doja t’ju jepja një shembull të diçkaje që nuk duhet të ketë vend në shoqërinë tonë. Dihet mirë se romani im ‘Rinia e kohës sonë’ u shkrua më 1948, dhe që një roman tjetër, ‘Mbarimi i një mbretërie’ u shkrua më 1951. Nuk duhet harruar as që romani ‘Harbutët’ i Sterjo Spasses u shkrua më 1946! Atëherë, pse e tërhoqi kaq shumë vëmendjen Partia dhe i ndaloi këto vepra të hershme dhe i dha Dhimitër S. Shutëriqit kohë më 1952 për të shkruar romanin e tij të pavlerë ‘Çlirimtarët’? Pse e botoi Partia këtë roman me një zhurmë kaq shurdhuese? Pse mobilizoi ajo krejt kalorësit e saj feudalë të kriticizmit për ta shpallë atë si romani i parë në gjuhën shqipe? Dhe jo vetëm romani i parë, por një roman i madh i letërsisë shqiptare, megjithëse dihet mirë që romanet në gjuhën shqipe u shkruan në këtë vend shumë më herët! A është me dinjitet për një parti të tërë dhe zyrtarët e saj të lartë të përfshihen në veprimtari të tilla?

Historia ka ligjet e veta të pashkruara dhe s’ia ka dhënë ndokujt të drejtën të bëjë çfarë të dojë me artin. Bile as Luigji XIV s’e kishte një të drejtë të tillë. Veprimtaritë me themel në një ngrehinë feudale nuk kanë vend në shoqërinë tonë dhe duhet t’u jepen fund. Ju duhet t’i varrosni Epokat e Errëta dhe të ktheheni në shekullin e njëzet n’emër t’idealeve për të cilat u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjëra të shenjta…

Unë besoj që shkatërrimi më i madh që do të ndodhë, do të jetë në jetën intelektuale shqiptare. Njerëzit do të humbin besimin te shteti e drejtimi i tij dhe do të mbyllen në vetvete. Dhe me qëllim të mbajtjes së tyre nën kontroll, do të lindë nevoja të krijohet një polici shtetërore eegër. Ky do të jetë vetëm fillimi.

Ju duhet ta braktisni rrugën e Luigjit XIV të Versajës sa më shpejt e mundur dhe të ndaloni t’i shtypni mendimet, bile edhe brenda rradhëve të Partisë. Nuk është çështja e fëmijëve të vobegët rrugëve; është ajo e shtypjes së mendimeve që po bëhet e rregullt dhe që, në fund, do t’i japë rrugë lindjes së një monarkie të re. Nëse gjërat shkojnë aq larg, do të ketë varfëri të tmerrshme dhe vetëm mbretërimi i terrorit të pashe-mbullt do t’ju mundësojë të rrini në pushtet. Një regjim i tillë do të jetë bile më i rrezikshëm për vetveten.

Shuarja dhe tërheqja e mbështetjes popullore do t’i tronditë radhët e udhëheqjes, gjithashtu, që dalëngadalë do të shndërrohet në një kastë të mbyllur si një monarki që s’i kupton realitetet historike të shekullit të njëzet. Në fund të procesit historik do të detyroheni të vrisni njëri-tjetrin dhe njerëzit do njollosen me gjak. Unë besoj se ende ka mjaft kohë për të shmangë një gjëmë të tillë dhe për këtë kuturisa t’ju dërgoj këtë përkujtesë, shkruar me kaq ngut…’

Diktatori shqiptar nuk u zbavit. Kasëm Trebeshina, autori i pabotuar i 18 veprave në vargje, 42 dramave, 22 romaneve dhe tregimeve, u zhduk nga skena letrare. Trebeshina tash është rishfaqë për të dëshmuar përmb-ushjen e profecisë së tij.
Mes atyre që mbijetuan nga kampet e përqendrimit dhe internimit prej rënies së diktaturës më 1989, janë:

Lazër Radi (l. 1916), që kaloi 46 vjet në burg dhe internim;
Pjetër Arbnori (l. 1935), romancier, tani kryetar i Kuvendit të Shqipërisë;
Kapllan Resuli (l. 1935), romancier, me prejardhje nga Kosova;
Jorgo Bllaci (l. 1938), poet;
Frederik Rreshpja (l. 1941), poet;
Zyhdi Morava, poet, më vonë themelues i sindikatës së parë të pavarur;
Fatos Lubonja (l. 1951), i biri i Todi Lubonjës;
Todi Lubonja (l. 1923);
Visar Zhiti (l. 1952), poet;
Bashkim Shehu (l. 1955), djali i dorës së djathtë t’Enver Hoxha, Mehmet Shehut (1913-1981);
Faslli Haliti, poet nga treva e Myzeqesë;
Ferdinand Laholli (l. 1960), poet që u arratis në Gjermani në korrik 1989 pasi kishte kaluar gjithë jetën në një kamp internimi afër Lushnjës, ngaqë i ati i tij kishte mërguar në ShBA 15 ditë para se ai të lindte.
Shumë nga këta u lëshuan pas një faljeje qeveritare në mars 1991.
[Botuar në Index on Censorship, Londër, 21.9, 1992, p. 13-14.] Përktheu: Blendi Kraja

Krushqit në shtëpinë publike
Historia e nuseve plaka

-Et Tartuffe?
-Tartuffe? Il se porte a merveille, Gros et gras, le tenint frais et la bouche vermeille.
-Le pauvre homme!
Moliere

Kasëm TREBESHINA

Kapitulli i Parë

Një zhurmë e madhe për të mbuluar një turp

Kufoma e Ismail Kadaresë po kalon në disa shtete të Europës e përcjellë me tamtamet e disa pushtetarëve shqiptarë zelltarë të realizimit socialist dhe e mbështetur me të hollat e nxjerra nga lëkurat e shqiptarëve më të varfër. Megjithatë edhe një zhurmë kaq e madhe edhe mali i ngritur me të holla duket nuk po mjaftojnë për të mbuluar turpet dhe krimet e Kadaresë!… Dhe ka shumë të ngjarë që për një gjë të tillë të ishin të vetëdijshëm që në fillim zyrtarët e lartë komunistë, vetë Kadareja dhe disa francezë që besojnë akoma se, po ta mbajnë gojën hapur, mund t’iu bjenë dardhat e pjekura drejt dhe në gurmaz!…
Por si nisi gurguleja?!…

Duket Kadarenë e thirrën andej lart nga Komiteti Qëndror dhe ai nisi të shkruante disa artikuj që më vonë do ta klasifikonin si disident!… Puna herë-herë dukej sikur shkonte mirë, por kishte edhe raste që dyshimet për punën e tij mahiseshin aq shumë, sa mund të vidhisej e gjithë ngrehina kadareane si të mos kishte qënë kurrë! Atëherë ai vendosi të vepronte ndryshe!…

E gjeti atë kuturisje vetë, apo ia shtinë në vesh të tjerë, kjo nuk ka ndonjë rëndësi të madhe! Puna është se që nga gjysma e dytë e vitit 1990 Kadareja filloi të shkruante hapur, në Shqipëri dhe në Kosovë, kundër të burgosurve politikë të periudhës hoxhiane. Që një gjë e atillë ndodhi në Shqipëri nuk çudit as edhe hunjët e gardhit, por që ajo të ndodhte në Kosovë nuk kishte ndonjë arsye për të qënë dhe nuk mund të kuptohet as edhe tashi… Ose më mirë, tashi mund të shpjegohet me logjikën e klaneve që prodhon klima dhe mikroklima shqiptare. Kosovarit që kërkon të verifikojë një gjë të tillë do t’i rekomandoja të lexonte gazetën “Rilindja” 6 dhjetor 1993, për takimin me Ismail Kadarenë në Bernë. Kurse shqiptarin nga Shqipëria e Konferencës së Londrës do ta ftoja të lexonte “Ftesë në studio” të Ismail Kadaresë të botuar dhe të përcjellë me zhurmë.

Për francezin e urtë rruga do të ishte akoma më e shkurtër: atij do t’i mjaftonte të lexonte “Nëndorin” e janarit 1990.
Kuptohet, në Muzeun e Falsiteteve Shqiptare duhej të hynte edhe disidenca tipike shqiptare që profesorë të ndryshëm do ta shpjegonin me ‘ambivalencë’, me ‘hiatus’, me ‘eterodosi’, me kamaleonizëm heroik… Dhe të gjitha këto, për studonjësit e mësipërm, kishin sjellë atë demokraci që kishte lindur në zyrat e Ministrisë së Punëve të Brëndëshme të periudhës hoxhiane.
E çuditëshme, zotrinj!… Hedhin një cinxami në peshoren e madhe dhe pastaj bërrtasin, ulërijnë gjer në kupë të qiellit për t’iu mbushur mëndjen të tjerëve se peshorja lëvizi!… Dhe kur binden se njerëzit largohen me mosbesim dhe qesëndi, e shtyjnë kufomën e qelbur tutje tëhu nëpër disa vende të Europës duke i hedhur parfume nga më të ndryshmet!…

Kur adhuronjësit e Kadaresë gjejnë me se të merren dhe mundohen të nxjerrin ndonjë përfitim për veten e ture, politikanët e parëndësishëm këtu edhe atje mundohen ta vendosin herë pas here në vitrinat e partive të tyre atë që ka mbetur nga kufoma e këngëtarit hoxhian duke u kujdesur që ta mbyllin shumë mirë… Dhe njeriu i thjeshtë nuk arrin të kuptojë pse bëhen të gjitha këto përpjekje të mëdha kur loja e ndyrë nuk vlen as parfumet që paguan populli shqiptar që era e qelbur të mos ndihet në Europë. Aty këtu dëgjon ndonjë shkrimtar që, për të shetitur me tren gratis përmes kontinentit tonë, thotë pa asnjë mëdyshje se erën e qelbur të Kadaresë e pëlqejnë shumë në Europë!…
Gjer në çfarë pike mund të jetë e vërtetë kjo?

Kapitulli i Dytë

Përrallat me Luftën e Trojës

Një njeri që aty më parë sillej rreth oborrit të Enver Hoxhës dhe nganjëherë hynte në të për të kënduar ndonjë këngë të lehtë regjistruar në vëllimet hoxhiane, e ka krahasuar luftën e Kosovës me luftën e Trojës!…
Domosdo!… Atij i duhet krahasimi për të ndihmuar çështjen e mikut të tij që po qelbet mbi tokë!…
Sikur ky menestrel komunist ta bënte një gjë të tillë me ndërgjegje të plotë, nuk do të duhej të merreshin me të!… Mirëpo, duke pasur bindjen se akoma vuan e digjet nga kujtimet e dashurisë së parë, ka të ngjarë se duhet t’i thuhet të mos e kërkojë krahasimin me Luftën e Trojës!… Do të ishte më mirë për të sikur të kujtohej se Europa e tanishme është aq e paaftë dhe e lodhur sa ishte edhe Greqija e Lashtë pas Luftërave të Peleponezit!… Se sot në botë ka vetëm një Superfuqi gjithnjë në rritje dhe kjo Superfuqi mund të krahasohet vetëm me Romën e Lashtë pas Luftës së Dytë Punike!…

Menestreli komunist dhe të gjithë shokët e tij duhet të heqin dorë nga prrofkat politike dhe nga përsheshi politiko- letrar me Luftëra Trojash e tjerë e tjera!… Më mirë le të kujtojnë përrallën e La Fontenit për bretkosën që donte të bëhej sa kau duke pirë ujë!… Në vënd që të merren me prrofkat për Luftëra Trojash, më mirë le të mundohen të kuptojnë pse disa fuqi europiane donin të krijonin në Shqipëri një Havel të vogël të mbështetur nga disa intelektualë si ministra, më lart ose më poshtë!…

Në vëndet e prapambetura një njeri që ka pasur mundësinë të arsimohet shikohet si intelektual, për të mos thënë si gjysëmperëndi!… Dhe atyre fuqive europiane aq iu duhej!… Se me anë të atij njeriu, të mbështetur nga një grup shqytarësh dhe sherbetorësh, ato fuqi do të kishin një ndikim të drejtëpërdrejtë, ose të tërthortë, në jetën e vëndit!… Me anë të atij njeriu ato fuqi jo vetëm që do të ndikonin në zgjedhjen e ndonjë deputeti të rëndësishëm, por mund të arrinin edhe gjer te çfarë duhej të bënte Presidenti i Republikës!…

Llogari të bëra jo keq. Por… Këtu puna ngeci dhe të hollat e papaguara dolën mangut!… Se populli shqiptar i fundit të shekullit ishte i arsimuar!… Nuk ishte si në fillim të shekullit!… Dhe një popull i arsimuar nuk mund t’i respektonte sa i kërkohej as Ismail Kadarenë dhe as shqytarët dhe sherbetorët e tij!…

Kur për ata andej jashtë u bë e qartë një gjë e tillë, vendosën të luanin me kartën e letërsisë të ngarkuar me disidencë dhe më pas lojën e vazhduan duke e kthyer në disidencë të ngarkuar me letërsi!… Dhe punët u shtytën më tej me… Jo me çmime Gonkur por me çmime Nobel!… Se, domosdo, është gjithmonë më mirë kur të hollat i paguajnë të tjerët!
Një punë e nisur në këtë mënyrë kështu edhe do të përfundonte!… Me këta njerëz, ose edhe me të tjerët si këta!… Ajo që e ngatërron studonjësin joshqiptar qëndron në faktin se pse Kadareja dhe jo një tjetër u zgjodh nga francezët për ta tundur këmborën!…
Duket një gjë e ngatërruar, por nuk është aq sa duket po ta marrim problemim lidhur me studentin me moral të dyshimtë, me Enver Hoxhën, që shkoi në Francë dhe nuk pa asnjë nga universitetet e saj!…

Kapitulli i Tretë

Kërcimi lart me shkop dhe pa shkop

… Dhe studenti me moral të dyshimtë, Enver Hoxha, u bë diktatori i Shqipërisë… Dhe Franca nxitoi të ishte shteti i parë perëndimor që e njohur pushtetin e tij!… Një gjë e tillë ishte tërthorazi një mbështetje tejet e fuqishme për shtytjen më tej të punëve të Enver Hoxhës!… Sigurisht kaq nuk ishte e mjaftueshme për të, por duke përfituar nga ngjarjet historike që u krijuan pas Luftës së Dytë Botërore, duke përfituar nga përmbytja klanore e politikës shqiptare dhe sidomos nga servilizmi shqiptar i ngulitur në shekuj, ai arriti hap pas hapi të bënte ato që bëri dhe ta shkatërronte ‘Shqipërinë e tij’ ashtu si e shkatërroi!… Përfundimet janë fare në shesh!… Franca, duke qënë vazhdimisht e pranishme, i ka parë gjërat më mirë se shtetet e tjera europiane!… Për rrjedhojë dinte t’i zgjidhte më mirë kadarenjtë që prisnin të punësoheshin në pazarin e saj!

Kur ishte Enver Hoxha gjallë në Shqipëri, zelltarët e tij trumbetonin me mburrje se në pikëpamje teknologjike Shqipëria kishte se çfarë të mësonte nga vëndet e zhvilluara perëndimore, kurse në ideologji Vëndi i Shqiponjave ishte i pari dhe i vetmi në botë dhe të gjithë duhej të vinin për të mësuar shkencën e revolucionit në Shkollën e Partisë në Tiranë!… Domosdo, shoku Enver nuk do të shkonte vetë që të mbante leksione në atë shkollë!… Atje do të shkonin disa instruktorë që, edhe pse do t’i mbanin në mënyrë të shkëlqyer leksionet, përsëri do të mbeteshin që do të mbeteshin instruktorë… Edhe pse fjala e tyre, për rrjedhojë, do të ishte më e përparuara në botë!…

Mirëpo, duke u shtytur përpara në kohë, puna po bëhej gjithnjë edhe më e vështirë dhe, për ta nxjerrë në bregun që nuk dukej, duhej të gjendeshin disa instruktorë më të mirë. Kështu, në vitet gjashtëdhjetë nevoja nxori te disa shkrimtarë që sollën në Shqipëri një futurizëm italian të rusifikuar.
Ishin me të vërtetë të zotët ata lloj shkrimtarësh!… Se ata i këndonin betonit dhe asfaltit, i këndonin shkatërrimit të blerimit dhe hymnizonin shtyllat e çelikta të tensionit të lartë!… Pale për shqiponjat që fluturonin… Sigurisht në lartësi!…

Punë me të vërtetë të lavdishme dhe Enver Hoxha nuk kishte pse të mos mbetej i kënaqur!… Me të vërtetë që ata shkrimtarët e viteve gjashtëdhjetë vidhnin disa nga format e mallkuara të shkrimtarëve perëndimorë, por me çfarë shkathtësie!… Dhe me çfarë loj zelli mosmirënjohës i mallkonin pasi iu vidhnin format!… Dhe me çfarë mjeshtërie socialkomuniste e mbështesnin punën ideologjike të Partisë së Punës të Shqipërisë, gjë që nuk e bënte dot as Zëri i Popullit!…
Por si arriti Enver Hoxha gjer te letërsia e viteve gjashtëdhjetë?

Më kujtohet, gjatë procesit të parë 1953-1954, në burg erdhën emisarët nga Ministria e Punëve të Brëndëshme dhe më propozuan që të heshtja dhe partia, si shpërblim, do të më përkthente dhe do të më botonte në të gjithë botën.
Kuptohet, nuk pranova!… Por ky fakt tregon se Enver Hoxha e kishte përvetësuar shumë mirë mësimin e sovjektikëve rreth përkthimeve në gjuhë të huaja të të përkëdhelurve, ose të atyre që i duheshin dhe në vitet pesëdhjetë më konsideronte edhe mua si një kandidat të përshtatshëm pasi isha dalluar në mënyrë të çuditëshme në mes të shkrimtarëve të tjerë. Ka shumë të ngjarë që ai lloj suksesi i arritur nga unë t’i ketë prishur punë një tjetri!… Por fjala nuk është për këtë!… Fakti i mësipërm tregon se Enver Hoxhës i duhej një shkrimtar i njohur jashtë… Dhe ai shkrimtar duhej të ishte nga të rinjtë, të njihej me pëlqimin e tij dhe të ishte mirënjohës ndaj diktatorit!… Se të vjetërit e njihnin praktikën europiano-perëndimore dhe nuk i besonin gjer në fund përrallat sovjetike!

Në fillim të viteve gjashtëdhjetë Enver Hoxha e vendosi që të bënte zgjedhjen përfundimtare: njeriu i zgjedhur duhej të kërcente më lart se të tjerët me shkop dhe pa shkop!… Sigurisht do të kishte nga nënbishtja shtytjen e saktë dhe të fshehtë të Enver Hoxhës!… Një gisht përposh që të ngrihej sipër… Dhe të hollat do t’i paguante populli shqiptar!

Kapitulli i Katërt

Një kopje në shkallë më të vogël

Diktatori nga Gjirokastra e njihte shumë mirë servilizmin shqiptar dhe ishte plotësisht i vetëdijshëm se pa Miladin Popoviçin nuk do të kishte arritur kurrë aty ku arriti. Në kuptimin hoxhian zvarritja duke ndjekur hijen e një tjetri ishte një meritë shumë e madhe. Prandaj Enver Hoxha i zgjidhte me kujdes zvarranikët që do të krijonin pafundësisht figurën e tij. Përpara se të vendoste për zgjedhjen, ai siguronte materiale nga më komprometonjëset për jetën e të zgjedhurit dhe, pas vendimit, grumbullonte edhe një numur të domosdoshëm gomarësh që i duhesh për dru dhe për ujë!

Duke u nisur nga kritere të tilla, diktatori nuk e patë të vështirë që të gjente njeriun që i duhej në vitet gjashtëdhjetë.
Dikujt që niset nga vlerësime të pastra letrare mund t’i duket zgjedhja e Enver Hoxhës si një rastësi!… Se në fillim të viteve gjashtëdhjetë u shquan, secili sipas mënyrës së tij, tre shkrimtarë… Dhe ata dihen kush ishin! Mirëpo zgjedhja nuk mund të binte mbi Fatos Arapin, se ishte tepër personal në krijimtarinë e tij… Nuk mund të binte as mbi Dritëro Agollin, se ai i merte tepër seriozisht të gjitha gjërat!… Për më tepër që të dy nuk ishin nga Gjirokastra!… Eshtë e qartë se i vetmi që mund të krijonte pafundësisht figurën e Enver Hoxhës, i vetmi që mund të ndiqte me përuljen e një skllavi plenumet e partisë hoxhiane, ishte Ismail Kadareja!

Ta quash Ismail Kadarenë zvarranik është pak! Ta quash eklektik është shumë!… Se Ismail Kadaresë, megjithëse mundohej ta mbante të fshehtë, i bënin hije edhe të vdekurit!… Enver Hoxha, me shkathtësinë e tij të çuditëshme, këtë gjë e kuptoi që me të parën!… Dhe një njeriu që i bënin hije të vdekurit, të gjallët i kishin ardhur në majë të hundës!… Pastaj Ismail Kadaresë-nxënës i ishte thyer nota në sjellje për një “budallallëk”!… Po, po!… Nuk mund të gjendej një njeri më i bindur se Ismail Kadareja!…

Kështu u krijua një dyshe e re dhe kësaj here të dy njerëzit ishin nga Gjirokastra!… Enveri do të luante rolin e Miladin Popoviçit, duke i vënë tjetrit dorën poshtë për ta ngritur lart, kurse Ismaili, si në Përrallat Arabe, në ndjekje të hijes së udhëheqësit, do të transformohej herë në kulpër rreth trupit hoxhian, duke u munduar të ngjitej sa më lart në sy të bashkëshokëve, kurse herë të tjera do të kthehej në kameleont për t’i gabuar dhe për t’i gëlltitur të gjitha ata që mund t’i bënin hije në mendimet e tija të sëmura!

E tillë ishte gjëndja dhe më kot tashti hidhen e përdridhen pushtetarët paskomunistë për të vërtetuar disidencën e fshehtë të Kadaresë!… Gënjejnë veten edhe profesorët pushakë duke u munduar të gjejnë në fall “alternativat” kadareane!… Gënjen veten me qëndrime “paqësore” edhe ndonjë miku im si Mehmet Myftiu që të kujton “mirësinë” e sekretarëve hoxhianë të rretheve!… Të zhgënjyer gjer ku nuk thuhet do të mbeten edhe adhuronjësit e tij pas një mundimi të gjatë për ta paraqitur kameleonizmin heroizëm!… Këtyre njerëzve unë dua t’iu kujtoj vetëm 7 korrikun 1978 kur, fill pas prishjes përfundimtare me kinezët, emisarët e Tiranës u shpërndanë në kryeqytet e disa vënde të botës!… Të gjithë e dinë emrin e “disidentit” që u dërgua në Paris me materialet propagandistike të P P Sh.

Historia është e bukur se përpara shtyhen ngjarjet me ata që luajnë në to dhe më pas vijnë të tjerët që i shkruajnë. Diktatori nuk i ndryshon dot ato që kanë ndodhur. Por duke qënë se këtu nuk e kemi fjalën për Historinë e Shqipërisë në vitet gjashtëdhjetë, nuk mbetet veç të themi se të dy njerëzit nga Gjirokastra ishin bërë për njëri tjetrin dhe do të shkelnin në faqet e historisë së tyre të baltosur dhe gjakosur të dy bashkë!

Kështu u krijua kopja e saktë e Enver Hoxhës, sigurisht në shkallë shumë më të zvogëluar!… Dhe Enveri i vogël do të vazhdonte t’i shkruante prrallat historike në disa variante… Sipas urdhërave dhe interesave të partive të ndryshme, sipas diktatit të njerëzve në pushtet brënda dhe jashtë!… Edhe tashti Kadareja po vazhdon t’i shkruajë veprat e tija në disa variante: me demokratët si disident, kurse me socialistët i hedh alkoolit pas ujë që të dalë pas më i lehtë në të pirë!… Kujtoni Fluturimin e shtërgut!…
Edhe bujqit, edhe shërbëtorët e Kadaresë po mundohen ta shtyjnë pafundësisht komedinë që ka mbaruar prej kohësh!…

Kapitulli i Pestë

Mumifikimi i disidencës në Shqipëri

Kadareja lëpihej dhe lëpihet, shtihej dhe shtihet sikur nuk e do çmimin Nobel me arsyetimin se gjoja ashtu dhe kështu… Kurse bujqit dhe shërbëtorët e tij, përmes Shtëpive Publike të mediave kadareane, shpallin me të madhe se e quajnë të lauruar me Nobelin të adhuruarin e tyre!… Dhe, si thërrisnin, tashti shtyjnë me ulurima për të shkallët sipërore të mbiemrave në shqip!…
Megjithatë, e kuptojnë se shtëpia nuk mbahet me zhurmët nga nënbishtja dhepo kërkojnë të gjejnë rrugë të tjera për të dalë nga rruga e verbër ku janë futur pas berihajit!…

E vërteta është se tashti e kanë kaluar hutimin e parë pas përmbysjes së socializmit real kur përsërisnin me vete pafund dhe me një shpresë të vakët mësimin gorbaçovjan për mbajtjen me çdo kusht të pushtetit!… Ndaj më tej profesorushët pushakë të social-komunizmit në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë, pas kalimit të atij hutimi, kërkojnë të gjejnë mjetet më të përshtatëshme për të mbrojtur me siguri realizmin socialist në tërësi dhe atë kadarean në mënyrë të veçantë.

Profesorushët pushakë, të çliruar nga tronditja e parë, e kuptuan menjëherë se detyra kryesore e tyre ishte të mënjanonin ne një farë mënyre disidencën e vërtetë shqiptare, duke e hedhur tutje në ndonjë planet të largët, bie fjala tutje Saturnit!… Ose, të pakën, t’i mbanin disidentët e vërtetë diku në formë të mumifikuar!…
Për të realizuar një gjë të tillë duhej më parë të shpallej Kadareja disidenti i parë dhe kjo duhej të mbështetej nga Partia Demokratike dhe nga disa të burgosur si Arbnori, Zhiti, Velua… Dhe të shtërngoheshin edhe disa të tjerë të burgosur që ta pranonin atë gjë si të vërtetë!…

Një të thënë dhe u bë!… Por, për dreq, doli se kjo nuk ishte e mjaftueshme!… U pa qartë se duhej të futeshin në disidencë edhe disa njerëz që kishin ngritur diku dolli me Hrushovin!…
Domosdo!… Dashuri e vjetër dhe nuk mund të harrohej lehtë!… Sa për Presidentin dhe shokët e tij demokratë, ata e prenë vetë biletën dhe u futën në disidencën shqiptare!… Fundja, kjo ishte e drejta e pushtetit të tyre!…
Mirëpo pikërisht në këtë kohë, kur realizmi socialist filloi të ndjehet më i sigurtë, mumjet filluan të flisnin!… Dhe një gjë e tillë nuk kishte ndodhur as në Egjyptin e Lahtë!… Si do t’i bëhej hallit!…

Aty u gjen Agim Vinca, pushak dhe bukur i kënduar në labirintet…
Jo të modernizmit, por të diktaturës!… Dhe ky lloj pushaku shpalli në ‘alternativat’ se mumjet duhej të liheshin të lirë që të bëlbëzonin pak, kurse realistët e socializmit, si socialista realë që ishin, duhej të thërrisnin dhe të bërrtisnin gjer në kupë të qiellit! Po, more, po!… Dhe Vinca dha vetë shembullin i pari duke futur Everestin e tij diku në vëndin e lirë në shtëpinë ku banonte… Ose, ndofta… Ka të ngjarë, që në shtrëngim, e fut në çantën e tij dhe bredh me të nëpër botë!…
I bëri si i bëri Agim Vinca alternativat, le t’i mbeten për veten e tij, se për më shumë ato nuk vlejnë!… Por më tej!…
Puna më tej shkoi ashtu si shkoi dhe ai, më në fund, shpalli me krenari se në Kosovë thoshin: “Në dashtë!…”
Besa bukur!… Por Vinca harroi se andej poshtë në Shqipërinë e Jugut, për njerëz që shkruajnë dhe dërdëllisin si ai, thonë:
“Në të koloit!…”

Si e shikon edhe vetë Agim Vinca, shqipja është shumë më e pasur nga sa kujton ai!… Dhe njeriu që i ka rënë kryq e tërthuar Vëndit të Shqiponjave nuk e ka pasur të vështirë që të shikojë dhe dëgjojë shumë gjëra!… Puna është që nacionalisti i sheqerosur Agim Vinca t’i përvishet punës dhe të mësojë pakëz më mirë si zgjedhohen foljet në shqip!… Kaq besoj se mjafton për Vincën dhe le ta lëmë që të merret edhe më tej me ambivalencat e tija dhe me heroizmat kameleonike!… Se, domosdo, pasi shkruhet fjala ‘came’ vjen fjala ‘leon’!… Profesorushi le ta shkruajë si të dojë!… Fjalorët i ka… I rëndësishëm në raste të tilla është ‘luani’ dhe… Nuk të bën goja ta thuash, por në ndërtime të kësaj natyre ‘luani’ qëndron në fund!… Si mund të bëhet ndryshe?!…

Kapitulli i Gjashtë

Kritika zvarriset pas shqytarit nga Gjirokastra

Realizmi socialist, që në lindje asmatik, e ka pasur gjithnjë dhe kudo jetën të vështirë, por më të padurueshme e ka pasur në Shqipëri… Dhe dihet pse!
Autorët e kësaj shkolle, të lindur në skllavëri, kanë kaluar gati në të gjithë rrathët e poshtërimit njerëzor, prej kontrollit të dhjetra cenzorëve të padeklaruar dhe gjer të metoda e punimit kolektiv.
Megjithatë, më të përkëdhelurit në mes të atyre autorëve, pa pyetur për ligjet ndërkombëtare të autorësisë, përktheheshin gratis në gjuhë të ndryshme nga vetë shtetet komuniste dhe autorët e përkthyer gëzonin privilegjet feudale që iu siguronte socializmi real. Në këto privilegje poshtëruese në kuptim të dyfishtë hynte edhe e drejta e denoncimit për burgosjen dhe zhdukjen e rivalëve të shkrimtarëves më të zellshëm të realizmit asmatik socialist.

Këtë gjë jo se nuk e kishin kuptuar me kohë ata nga Kosova, por, të sëmurë nga dashuria idilike për Enver Hoxhën, bënin sikur nuk e vinin re dhe shtynin më tej provincializmin e tyre drejt një përsheshi modernist dhe shtiheshin sikur nuk dinin gjë për fyerjet që shqytari Kadare nga Gjirokastra hidhte pa kursyer kundër shumë shkrimtarëve të njohur shqiptarë dhe, në masë akoma më të madhe, kundër shkrimtarëve më në zë botërorë të Shekullit të Njëzetë!…
Mirëpo, me përmbysjen e socializmit real si sistem botëror, si për Shqipërinë e trembëdhjetës, ashtu edhe për Kosovën, erdhi ora e provës së madhe!… Dhe, kur mbytet anija, mijtë lëvizin të parët për të shpëtuar!…

Dihet kush ia mbathi në atë kohë!… Megjithatë duhej gjetur çasti edhe për të sharë, edhe për të mburrur!… Dhe feudalët e vegjël të kohës së kaluar social-komuniste sikur u ndanë pakëz në mendimet e tyre! Bujqit e Shqipërisë së trembëdhjetës e kishin si tepër të shtrenjtë të kaluarën dhe nuk iu bënte zëmra që t’i flaknin qershitë e ndytura!… Kurse provincialo-modernistët nga Kosova e ndanë mëndjen që t’i flaknin qershitë e pabëra, ndërsa të tjerat i quajtën të paflliqura!… Dhe shpallë pa mëdyshje se dokumentat të mirëfillta ishin vetëm artikujt që ishin botuar në shtypin e censuarar të Enver Hoxhës!… Për studjonjësit kosovarë veprat e pabotuara nuk ekzistonin dhe nuk mund të studjoheshin!

Në këtë mënyrë lindi, brenda dhe jashtë Shqipërisë së trembëdhjetës dhe Kosovës, ‘studimi biblografik’ i mbushur me Kadare dhe me ca pakë shkrimtarë hedhur në librat e Historisë së Letërsisë Shqipe në formë turshish.
Kështu lindën në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë trimat e letërsisë dhe nderet e turpet!… Dhe patrullat e reparteve të propagandës komuniste nxitonin të zbulonin kundërshtarët e përhershëm të realizmit socialist dhe merrnin nga ata intervista që nuk do të botoheshin kurrë!… Kurse mendimet e atyre kundërshtarëve i jepnin, sipas nevojës, të kthyer dhe të përkthyer në mënyrën më poshtëronjëse!…

Dhe pasi i kryen këto punë në përputhje të plotë me stilin feudal lapurak shqiptar, trimat e letërsisë së realizmit socialist u ndjenë më të sigurtë dhe kujtuan se mund të preheshin bukur mire në hijen e shqytit të Kadaresë!…
Mendim i bukur dhe kalorës të atillë e meritonin atë prehje!… Por ç’e do!… Shqytari nga Gjirokastra dridhej e përdridhej sipas urdhëresave që merrte dhe shkonte të mblidhte qindarkat nëpër vënde të ndryshme të Europës… Dhe ndonjëherë delte në televizionin shqiptar për të çbërë ato që kishte bërë, për të deklaruar se s’kishte marrë honorare dhe për të shpallur se nuk e donte çmimin Nobel!
Të gjitha këto ishin shumë të bukura, por në të njëjtën kohë të gjitha këto po i ngatërronin keq kritikën e përdhunuar social-komuniste!… Kurse letërsia e përbuzur po lundronte e sigurtë nëpër Oqeanin e Artit drejt të ardhmes sido që të vinte!

Kapitulli i Shtatë

Qershitë e flliqura dhe qershitë e pabëra

Nuk ka asnjë rëndësi kush qe i pari që hodhi mendimin për ndarjen e qershive të flliqura nga ato të pabëra!… Edhe sikur të ketë qënë këtejas, edhe sikur të ketë qënë përtejas i lindur dhe i rritur atje dhe pa shkelur kurrë në Shqipërinë e trembëdhjetës, puna nuk ndryshon.
Megjithatë duhet pranuar se shqiptarit këtejas nuk do t’i bënte zëmra që t’i ndante më dysh shkrimtarët e Enver Hoxhës!… Të linte në njërën anë shoferat me kurse të shkurtuara dhe në anën tjetër të mëdhenjtë, sidomos nderi i turpit të kombit!…
Mirëpo ata përtejasit e bënë zemrën gur dhe e ndanë realizmin socialist në dy pjesë… Bajraktarët e letërsisë nuk ishin të realizmit socialist, se kishin ambivalencë, disidencë…

Disidencë?!… Po, more, po!… Në fund të fundit, që disidenca të mos mbetej e fyer, do t’i jepej edhe asaj një vënd andej nga fundi i sallës!… Do t’i jepej edhe Fishtës një dekoratë pune, nga që dikur, në rinis, kishte çarë disa dru plepi!…
Dhe puna u duk se u mbyll në mënyrë të përsosur duke i lënë bagëtitë aq sa ishin dhe ujqit të ngopur!… Sigurisht shpikësit e kësaj teorie shkonin me shpresë se, pasi të hidhnin hendekun, do të ktheheshin sërish për të njësuar në mënyrën më revolucionare realizmin socialist hoxhian!

Mendime tejet të mrekullishme, por që nuk dhanë asnjë përfundim të saktë!… Se nuk mund të ndahen shoferët romancierë nga spiunët romancierë!… Se që të dy palët kërcënonin njëri-tjetrin dhe Enver Hoxha flinte i qetë pa e ndërruar krahun!…
Si i bëhej punës?!… Përsëri njerëzit e zgjuar këtejas dhe përtejas e gjetën zgjidhjen!… Realizmi social-komuniste le të mbetej ashtu siç ishte dhe të gjitha gjërat le të binin mbi kritikën letrare! Ai, Dhimtri i Simon Shuteriqit, me Koço Bihikun dhe me disa të tjerë e kishin të gjithë fajin… Se kishin kritikuar, diku më lart dhe diku më poshtë, Ismail Kadarenë!… Më vonë u kujtuan se kritika kishte fyer edhe Konicën bashkë me disa shkrimtarë të vdekur të tjerë, që të gjithë të rëndësishëm!…

Bre, bre, bre!… Çfarë paskeshin bërë ata kritikë!… Dhe e gjithë ajo punë e keqe dokumentohej në librat shkollore të nxitura dhe të kontrolluara me jo më pas se shtatëqind e shtatëdhjetë e shtatë mënyra nga udhëheqja e lartë!…
Kuptohet, ata e kanë bërë një punë shumë të keqe që nuk mund të lejohet as nga ndërgjegja njerëzore dhe as nga dinjiteti shkencor!… Por më thoni, zotrinj, alternativat që shkruani ju tashi a janë të ndërgjegjëshme dhe a kanë ndonjë fije dinjiteti shkencor?!… A kishte ndërgjegje njerëzore dhe dinjitet artistik shkrimtari kur e mernin me benc për të shkruar ‘dimrat e mëdhenj’ dhe kur i vinin përpara vëllimin e 19-të të veprave të Enver Hoxhës?!… Apo dinjitetin dhe ndërgjegjen e tij kishin ku i fusnin kur ai lloj shkrimtari fyente ndyras Prustin, Xhojsin, Kafkën dhe shumë të tjerë që nuk i kishin faj?!…

Mos tregoni prralla, zotrinj!… Dhe mos u përdridhni si gjarpëri i varë në të perënduar të diellit!…
Ju nuk kishit asnjë nevojë që të dëgjonit deklaratën që bëri ish shefi i Sigurimit të Shtetit në gjyq! Ju i kishit vetë shkrimet e Kadaresë që dëshmonin katërcipërisht ato që tha ish-zyrtari i larë!… Por këty hyn ajo çështja e epokës që duhet patjetër ta përfaqsoni ju, dikur pa mjekrra dhe tashti me mjekrra!… Duket e keni fituar këtë të drejtë nga mjekrrat që keni lënë!… Sikur mjekrrat, duke qënë se Enver Hoxha nuk ju lejonte që t’i mbanit, tashti janë kthyer në një dëshmi demokratizimi!…

Del pyetja, a janë me të vërtetë përfaqësonjës të epokës sundimtarët që kanë mbushur jetën e vëndit të tyre me krime të pashëmbullta? A mund të flitet për një njeri si përfaqësonjës epoke kur ai hyn në qymezin e pulave dhe i lë gratë dhe kalamajtë pa asnjë vezë?!… Dhe shqiptarët e dinë se në qymezin e pulave nuk ka guxuar të hyjë as edhe një okupator!

Kapitulli i Tetë

Dokumenta dhe ‘dokumenta’

Shkrimtarët dhe studjuesit e këtejëm e pranuan censurën enveriste me një ndjenjë të dyfishtë. Nga njëra anë nuk iu vinte mirë që i censuronin, kurse nga ana tjetër lumturoheshin se Enver Hoxha, me anë të censurës, zhdukte rivalët e tyre. Kështu shkrimtarët dhe studjuesite këtejëm jo vetëm u mësuan me censurën, por u shtynë më tek duke e pranuar vetëcensurimin me një kënaqësi tejet të madhe.
Ndryshe ishin punët me përtejasit. Ata gëzonin një lloj lirije dhe mirëqënijeje më të madhe në anën tjetër dhe kërkonin akoma më shumë duke u mbështetur në një nacionalizëm karafilash në Atdheun Mëmë dhe harronin se ashtu po dëmtoheshin të dyja palët.
Nuk ishte puna për të mbajtur, apo për të mos mbajtur mjekrra!… E keqja vinte nga ndryshimi në mirëqënie dhe nga ai i llojit të lirisë për t’u shprehur. Modernizmi provincial nuk do të sillte asnjë të keqe, se, në fund të fundit, do të kalohej pa dhëmbje historike dhe do të sillte diçka më të qëndruarshme. E keqja më e madhe për një popull qëndron te mungesa e lirisë dhe e pavarësisë… Dhe e keqja një letërsie i vjen nga censura dhe nga vetëcensurimi!…

Duke qënë punët kështu, historia për Kosovën po rridhte në mënyrë të pandalëshme brënda brigjeve të saj të natyrëshme. Por nuk mund të thuhej një gjë e tillë edhe për Shqipërinë e trembëdhjetës, ku varfëria u zvarrit nëpër qytete dhe fshatra, gjersa arriti të pushtonte edhe qymezet e pulave!… Prandaj pikërisht në këtë kohë unë përsërita me të madhe rrezikun që vinte nga pabarazia në mirëqënie dhe në fusha të tjera dhe që po copëtonte në mënyrë të pandalëshme gjithë botën shqiptare!… të gjitha këto do t’i lexoni në procesin tim gjyqësor të 1980-tës.

Zotrinjve përtejas që kërkojnë vërtetime për gjëra të tilla do t’iu thosha të shikonin shkrimet e shkrimtarëve kundër meje si dhe proceset gjyqësore!… Apo mos vallë zotrinjtë pushakë nuk përfillin dokumentat gjyqësore?!…
Mbaj mënd në burgun e Ballshit m’u zëmruan keq miqt e mi nga që iu thash se në botë kishte vetëm një supërfuqi. Kjo ka ndodhur më 1982. Atëherë iu thash se nuk do të kishte forca paralele në botë dhe as revolucion botëror komunist!… Se Shqipëria duhej t’i mbante sytë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës!…

Zotrinj përtejas!… A mos doni edhe për këtë një dokument?!… A mos doni ndonjë dokument për atë shkrimin te “Këmbëkryq të rrapi i fshatit” ku, më 1990, ju thosha se liria do t’ju vinte nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës?!…
Kuptohet!… Dokumenta të tillë ju nuk do t’i pranoni!… Si skllevër që jeni, mund të pranoni për të vërteta vetëm ato që shkruheshin në shtypin hoxhian!… Ju nuk mund të pranoni se nga fundi i viteve pesëdhjetë një grup historianësh të rinj iu përveshën punës që ta rishikonin periudhën e pavarësisë dhe figurën e Haxhi Qamilit, por ndërhynë nga lart dhe i bënë që të heshtin!… Ju nuk doni të dini që në Universitetin e Tiranës dhe në Lidhjen e Shkrimtarëve kishte njerëz që mendonin të shkruanin një monografi për Gjergj Fishtën, monografi që u ndalua po ashtu nga udhëheqja e lartësishme komuniste!… Ju nuk doni të dini që Dhimitër Simon Shuteriqi hidhej në drejtim të reabilitimit të Fishtës dhe pastaj tërhiqej!… Ju nuk doni të dini se, më 1953, pasi mbaroi një nga mbledhjet e lidhjes me zhurmë dhe sharje nga më të rëndat, Dhimitër Simon Shuteriqi psherëtin thellë dhe tha me zë të mbytur:

-Të gjitha këto ndodhin nga që nuk kemi këtu Nolin dhe të tjerët!
Del pyetja:
-A e donin Nolin Ismail Kadareja dhe të tjerët?!…
Enver Hoxha i dinte mirë punët e tija. Fuste të ziheshin të vjetërit me të rinjtë, ‘modernët’ me ‘klasikët’, që në fund ai vetë të ndërhynte dhe të deklaronte se të vjetërit dhe të rinjtë partia i donte njëlloj dhe që të gjithë bashkë bënin punën e partisë.
Ja çfarë dokumentash vlerësohen nga pushakët si të vërteta!…

Dhe e gjithë kjo është lavdia e viteve gjashtëdhjetë e dokumentuar nga shtypi hoxhian dhe e mbushur me luftë klasash, me shqiponja që fluturonin lart, me zhdukjen e blerimit, me uzina të zhurmëshme që shkonin gjer në ato për remontin e sonetave!… Me nacionalizëm primitiv, me denoncime për Dhora Lekën, Bilal Xhaferrin dhe shumë të tjerë… Se në vitet gjashtëdhjetë lavdi të tilla nuk kanë të mbaruar!… Dhe nuk kishin të mbaruar as fyerjet për popujt e tjerë!…
Mbajini, zotrinj pushakë, dokumentat tuaja dhe shtyhuni me to nëpër Europë ku, së bashku me disa ambasadorë, mundohuni të gënjeni ndonjë profesor universiteti, se politikanët europianë e gënjejnë vetë veten! Kështu, me siguri, do të siguroni edhe diçka për kuletën!…

Kapitulli i Nëntë

Edhe një herë për kritikën letrare

Popuj të ndryshëm, sipas nisjes historike, kanë treguar prirje të dalluarshme në mes tyre. Izraelitët janë vërtitur më shumë në mes tokës dhe të qiellit, kurse grekët e lashtë u përpoqën të zbulonin çdo gjë!… Romakët u munduarn të përsosnin ligjshmërinë… Vëndet e Ulta anuan më shumë nga artet figurative… Dhe kështu me radhë!… Secili popull e ka pasur më të lehtë të pinte ujë që delta nga toka ku ishte vendosur përgjithmonë!…

Populli shqiptar, nga sa del prej dokumentave historikë, është marrë fillimisht më shumë me prralla dhe më vonë edhe me letërsi. Ndofta nga që u argëtua pakëz si shumë duke treguar prralla në pasdarkat e ‘netëve të mëdha dhe të vogla’, në festat e besimeve të ndryshme sipas feve që ndërronte… Dhe nuk e gjeti dot kohën që të merrej me kritikën letrare dhe me mendimin për botën dhe qiellin. Prandaj edhe sot e këtë ditë në Shqipërinë e këtejme dhe të përtejme dalin profesorë pushakë që shesin përçartjen e tyre për kritikë letrare. Por a do ta vlente që të përmendeshin këto gjëra?!… Them se po!… Se populli shqiptar nuk e ka vendosur të dëgjojë përfundimisht dërdëllitjet e rrakatakeve dhe të kritikëve të tyre!… Prandaj nuk do të ishte keq sikur të fillonin të fliteshin fjalët e para mbi këtë temë.

Dihet që nga kohët e lashta se më parë punohet, mbillet, korret, shihet në lëmë dhe më pas vjen mulliri për të bluar drithin. Kështu ndodh edhe në letërsi! Krijimtaria paraprin, më pas vijnë studjuesit dhe mendimtarët që zbërthejnë veprat dhe nxjerrin ligjmëritë e krijimit duke u shtytur më tej në paraqitjen e gjinive dhe të vlerave.
Të gjithë profesorushët pushakë një gjë të tillë e dinë shumë mirë, por, për arsye kadareane, bëjnë sikur nuk e dinë dhe nxjerrin si përfundim se shkrimtarët e shquar, shkrimtarët e mëdhenj dhe kështu me radhë nuk ishin të realizmit socialist!…

Një shaka shumë e trashë!… Zotrinj, atëhere kush ishte i realizmit socialist?!… Shoferat?!… Mos ishin artikujt bajatë me polemikë gazetash social-komuniste?!… Apo ishin ata njerëz që kërkonin të reabilitonin Fishtën duke tentuar të shkruanin edhe një monografi për të?!…
Për këta lloj profesorushët pushakë, sipas urdhëzimeve të partisë mëmë, kritika letrare i parapriu krijimtarisë letrare duke e ndriçuar dhe pasuruar ideologjikisht atë lloj krimjimtarie. Për këtë lloj profesorushësh pushakë Ismail Kadareja është shkëputur nga realizmi socialist nga që ka sharë tom më top gjithë letërsinë shqipe dhe botërore! Ka sharë në mënyrën më të ndyrë Fishtën, Konicën, Nolin, Koliqin… Ka sharë edhe shumë të tjerë!… Dhe të gjithë këta të sharë duhen dënuar…
Pse?!

Se i ka sharë Kadareja!… Dhe Kadareja, sipas Mehmet Myftiut, është një artist i brishtë!… Dhe kujt iu bë vonë për një gjë të tillë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të sharë të gjithë botën?!… Për të marrë nëpër këmbë njerëz të pambrojtur si Janulla dhe shumë të tjerë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të bërë spiunllëket që ka bërë Kadareja?!…
Për njerëz si Agim Vinca me shokë Ismail Kadareja është disident dhe kaluar disidenti, se ka denoncuar të gjithë shokët e tij të Sigurimit të Shtetit dhe, pasi ka kryer një punë të tillë shumë të lavdërueshme, ka ngulur mirë të dy këmbët në oborrin e Enver Hoxhës dhe ka lëshuar mallimit kundër Prustit, Xhojsit, Kafkës… Dhe të gjitha këto mrekullira i ka paguar populli shqiptar… Megjithëse oborrin e Hoxhës e kishte të tijin!…

De, more, de!… Nga Gjirokastra dhe sa bukur dinte dhe di të shajë!… Tashi sikur dridhet pakëz, po atëherë… Bre, bre, bre!… Si i lëshonte bubullimat kundër Biblës, gjithnjë në vazhdën e Enver Hoxhës!… Sikur ngjallej Marksi vetë kur trumbetonte në mënyrë të madhërishme revolucionin komunist dhe luftën e klasave!…

Tashti më thoni, zotrinj, për këtë lloj disidence të Kadaresë keni grumbulluar gjithë harbutërinë tuaj duke valëvitur me zhurmë dokumentat e botuara në shtypin hoxhian?!… Për këtë lloj disidence i bini më qafë Dhimitër Simon Shuteriqit dhe gjithë të tjerëve?!…
Ndofta ppr të gjitha këto do të mund të përgjigjej Mehmet Myftiu! Le të provojë!…
Zotrinj!… Po të mendoheshit, qoftë edhe për një çast të vetëm, të gjitha do të mund të ndryshoheshin… Dhe për mirë!…

Kapitulli i Dhjetë

Mesia dhe vunderkindët

Por ju nuk u menduat!… Se, duke i shërbyer për një kohë të gjatë diktatorit nga Gjirokastra, harruat që një njësi matjeje, me çfarë metode që të caktohej, do të ishte një gjë e mirë!… Se ashtu njerëzimi do të dëmtohej më pas dhe do të prëfitonte më shumë në marrëdhëniet jetësore!… Ashtu si ishit mësuar ji me njësitë matëse që diktatori i ndërronte sipas rastit, nuk mund të mendoheshit!…

Diktatori nga Gjirokastra, për rreth gjysëm shekulli, e shkatërroi gjithë botën shqiptare të shkallmuar dhe la vetëm vete dhe rrotull pak njerëz që nuk i bënin hije. Nga ji të gjithë u pranua pas asnjë kusht që Hoxha dhe partia solën dritën, historinë, gjeografinë, letërsinë… Edhe ujin e pakët e solli ai dhe partia e tij! Të gjitha lindën me të dhe vetëm në një datë!…
Dhe ku kujtonit se prrallat komuniste do të ishin të përjetëshme! Prandaj duronit me ngazëllim kur hidhte një fjalë për të burgosurit, kur ju fuste që të guduliseshit lehtazi të rinj dhe të vjetër… Kur përkëdhelte hapur disa romancierë shoferë, që romancierët e rëndësishëm spiunë ta kuptonin ku e kishin vëndin!…

Jetuat me të vërtetë kohë të bukura dhe u trishtuat ca si shumë kur ato kohë perënduan përfundimisht!… Ndaj në çastet e para u hutuat aq shumë, sa i flliqët mbarë e prapë qershitë që kishin mbetur.
Mirëpo, fill pas hutimit të parë dhe dëshpërimit duket të kotë, filloi të bëhej e qartë për ju se, me mjete të tjera, mund t’i mbanit më gjatë lavdinë dhe qelepiret!… Se andej nga Europa dinin shumë gjëra, por ndyrësirat tuaja nuk i kishin njohur akoma!… Dhe u vutë me një zell të patregueshëm që epoka e lavdisë tuaj të flliqur të mos vidhisej kurrë!… Shqipërinë e shtytët gjer ku nuk mund të shtyhej… E bëtë vëndin e mrekullirave!… Në vëndin e shqiponjave vunderkindët nuk kishin të mbaruar!… Dhe, kryesorja, pasi i thatë Enver Hoxhës që të kolovitej përkohësisht në dhomën tjetër, ku mund të pinte me qetësi cigarët e tij të zgjedhur, në murin kryesor të Shtëpisë Publike vutë portretin e shqytarit të tij!…

Punë të bukura sa më nuk bëhet!… Ndaj të gjitha ditët e vitit tashti shënohen me emrin e shenjtorit të vetëm!… Dhe ju, me daulle dhe borie, po shtyni tutje britmat tuaja!… Onufri ishte një parakadarean!… Kadareja po niste Luftën e Trojës!… Gjeniu i letrave dhe i kartonit!… Mbreti i letërsisë shqipe…
Gjëra shumë të ndyra!… Po të jenë të vërteta të gjitha ato që trumbetoni, çfarë kombi është ky?!…

Megjithatë, po qe se dikush ju paguan për të tilla gjëra, punët i keni në vijë dhe me të hollat që siguroni ashtu mundohuni ta shtyni jetën sa më gjatë dhe sa më mirë!… Por artin harrojeni!… Për të mirën e kuletës tuaj!… Se vunderkindët nuk mund t’i takosh, edhe sikur me magji të futësh në të njëjtin kosh disa shekuj bashkë!… Mocarti adhurohet se është një i vetëm dhe mund të delte në vëndin e muzikës që quhet Austri!… Kurse në letërsi nuk do të takosh asnjë vunderkind, edhe sikur me një mrekulli të kishte fatin të bashkoje disa dhjetra mijë vite!…

Se letërsia dhe filozofia janë shumë të vështira për të gjithë llojet e fëmijëve, qofshin ata të ministrave, ose edhe më lart!… Po, po!… Qoftë edhe më poshtë!… Filozofia me letërsinë, nga që nisen në drejtim të arsyes me anë të arsyetimit, kërkojnë një moshë disi të pjekur në jetën e njeriut. Në filozofi puna është shumë e vështirë se shkohet në mënyrë të drejtpërdrejtë te arsyeja e pastër duke u mbështetur në arsyetimin e pastër. Mund që në letërsi gjërat të paraqiten më të lehta, se shkrimtari shkon te arsyeja e flliqur me anë të arsyetimit të flliqur të personazheve… Por ndryshimi është shumë i vogël!…

Si?!… Akoma shpreson te vunderkindët në letërsi?!… Duket që i je futur tepër seriozisht punës kadareane… Dhe i pafsh të mirën në të holla!… Po qe se je i vendosur fort për një gjë të tillë, atëherë mos i hidh parfume kufomës së Kadaresë, lëre të qelbet mirë e gjithë Europa! Ndofta ashtu do të binden ata profesorët jashtë se në Shqipëri nuk ka letërsi… Nuk ka as teatër!… Ashtu Kadareja do të mbetet i vetmi shkrimtar nga Vëndi i Shqiponjave dhe, që të mos prishet fare, ata europianët do të gjejnë ndonjë parfum shumë të fortë dhe do t’ia hedhin!…

Kush e di?!… Ka shumë të ngjarë që ai lloj parfumi europian të bëjë të mundur që Enver Hoxha të shfaqet përsëri në dhomën e parë dhe t’i pijë cigaret me duhanin e zgjedhur partizani para dashamirësve të tij!… Atëherë edhe ju të gjithë do të mund të flisni shkoqur për disidencat tuaja dhe mund ta vlerësoni përsëri letërsinë me mjete jo letrare. Padyshim, po t’i puthni këmbët, do ta keni edhe bekimin e Mesisë tuaj!

Kapitulli i Njëmbëdhjetë

Gjithçka fillon te fjala dhe mbaron po aty'

Edhe pse shenjat janë se Shqipëria nuk jeton dot pa rrakataket e panaireve, edhe pse Shqipëria vazhdon njëlloj të mos i kurseje të hollat për parfumet hedhur mbi kufomat e qelbura, edhe pse frika nga kadarenjtë akoma nuk ka vdekur në Shqipëri, përsëri nuk do të ishte keq sikur t’iu kujtohej shqiptarëve ai Shekulli i Katërmbëdhjetë!…
Po, po!… Duhet t’iu kujtohet ai shekull… Dhe ata t’ia përsërisin pafund njëri tjetrit që në atë shekull për herë të parë hynë në faqet e historisë si njerëz që nuk donin të kishin në administratë të tyren!… Të gjitha ato që kishin bërë më parë i kishte mbuluar pluhuri i historisë, kurse ftesa e të huajve për të nxjerrë priftërinjtë nga burgjet ku i kishin futur vetë vëllezërit shqiptarë nuk mund të mbulohej më nga asnjë lloj pluhuri!…

Shekulli tjetër është i mbushur me prralla të bukura që mund të lexohen me ëndje pas një darke të mirë dhe duke pirë verë të vjetër! Kurse te Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë duhet të përqendrohet seriozisht e gjithë vëmëndja e shqiptarëve!… Se në atë shekull, me ëndën e patokut, disa priftërinj shqiptarë shkruan gjuhën shqipe, hodhën bazat e letërsisë shqipe dhe siguruan përfundimisht cilët kishin qënë shqiptarët, cilët ishin dhe cilët duhej të bëheshin!… Nuk duhen harruar as ata fshatarët shqiptarë në jugë dhe në veri që, me kryengritjet e tyre gjatë dy shekujve të fundit i bënë të dashura për njerëzit e vëndit të tyre fjalët Shqipëri dhe shqiptar!…

Nuk duhen harruar këngët që këndoi populli shqiptar për jetën dhe luftën e tij në dy shekujt e fundit!… Populli shqiptar nuk duhet të harrojë as autorët shqiptarë që, krahas këngëve të popullit, shkruan veprat e tyre duke i dhënë gjuhës shqipe një lakueshmëri të mahnitëshme… Aq sa sot çdo lloj rrakatakeje dhe nxënës shkolle mund të bëjë letërsi sipas dëshirës para dhe pas të ngrënit dhe duke u hequr si vunderkind! Të hedhësh poshtë gjithë historinë e Shqipërisë për një gjysëm shekulli të dyshimtë dhe për një Mesia të rremë është krim! Të hedhësh posht gjithë Letërsinë Shqipe për një Rrakatake që nuk i vlen parfumet është çmënduri!… Ndofta ju keni vendosur që ta prishni Shqipërinë!… E keni kot!… Se nuk ju lënë Fuqitë e Mëdha që ta prishni… Dhe për shkakun e vetëm se është shënuar në hartë!… Kaq!… Dhe mblidheni mëndjen!… Se Gjon Buzuku e nisi me fjalën dhe po aty do të mbarojnë të gjitha!
Ankara, 23.07.1999

Një biletë për Dyseldorf
Hoka në mbrëmje
(drame, fragment)

Kasëm TREBESHINA

Dramatis Personae:
Hermesi Izolda
Ëngjëlli
Zeusi

Një park i vogël buzë Rinit. Natë.
Hyn me nxitim një njeri.
Njeriu – Pa, pa, pa!… Këtë nuk e kisha provuar ndonjëherë!… As dëgjuar nuk e kisha!… Një nga Perënditë… Nuk themi!… Nuk jam Zeusi… Hermesi jam… Por jam Hermesi… Dhe në Tokë nuk e kam herën e parë që zbres!… Domosdo!… Kisha dymijë e treqind – katërqind vjet që nuk kisha zbritur… Dhe pastaj?!… Edhe atë tjetrën e kuptoj përmasat që janë atje lart padyshim që zvogëlohen shumë këtu në Tokë, por nuk zvogëlohen gjer në shkallë se ai të më hyjë dorë dhe të më thyejë brinjët… Jo, more dashamir!… Këtë nuk e kupton edhe ai më i marri i të marrëve!…

Herën tjetër, kur zbrita në Tokë për të rregulluar atë dashuriçkën e Atit të Perëndive me gruan e Amfitrionit, me Alkemën e bukur, unë i hyra dorë atij Sozisë dhe e bëra petë sa herë që m’u shkrep në mëndje!… Kurse sotne… Mos qoftë thënë!… Sa nisa unë që ta qëlloj, ai lëshoi një breshëri grushtash dhe gjithë Botët, të njohura dhe të panjohura, më erdhën rrotull!… Po kjo zhurmë?!… Mos më diktoi përsëri ai?!… Jo!… Më duket është një grua!…Grua… Veçse edhe nga gratë duhet të ruhet i gjalli… Qoftë edhe sikur të ketë qëlluar të jetë Perëndi!… Se në Tokë grushtat ndihen njëlloj!…

Hyn një grua.
Gruaja – Zot i mirë!…
Hermesi – Që jam Zot, atë unë e di… Por në jam i mirë, sot për sot nuk mund të thuhet!… Dhe ajo që mua më intereson në kohën e tanishme nuk është të jem i mirë, por të jem mirë!… I mirë bëhem në një kohë tjetër më të mirë dhe kur dua… Dhe, kur të mos dua, bëhem ashtu si do të ma dojë puna!…

Gruaja – Zot gjithnjë i mirë, unë nuk arrij t’i kuptoj të gjitha fjalët e tua, por, duke u gjendur në nevojë, jam e detyruar të kërkoj ndihmën tënde të vyer!… Më thanë që këtu diu duhet të pres një biletë për në Dyseldorf!… Se një grua, kur gjendet në nevojë, duhet t’i bëjë të gjitha!… Ne mund ta kalonim edhe bashkë këtë natë vere, por në këtë vënd të çuditshëm nuk guxoj të rri më gjatë!
Hermesi – Zonja ime!… Unë jo se nuk e kam dëshirën për të ndihmuar një grua në nevojë… Ne mund ta kalonim edhe natën bashkë… Por jam shumë i zënë dhe më duhet të bëj më shumë se një rrugë… Dhe gjer atje ku nuk arrin mëndja e njeriut!… Sigurisht, të gjitha këto janë të pakuptuara… Por kujt i duhet kuptimet kur të gjitha shtyhen më tej pa kuptim, pa fund dhe pa fillimi?!…

Gruaja – Për kuptimet unë nuk di çfarë të them!… Të gjitha m’u ngatërruan!… U nisa diku nga vëndi i Britëve, u mundova të prishja një magji… Dhe nuk arrita të bëja gjë prej gjëje!… U prish martesa e zonjës Izolda me Mbretin Marko!… Unë nuk pata asnjë faj!… Të gjitha erdhën nga ajo pija e magjishme!…
Hermesi – Po ti, zonjë, kush je?!…
Gruaja – Unë jam Izolda tjetër… Izolda Duarbardha, e fejuara e Tristanit!… E kuptoj inatin e Mbretit Marko të Kornuollit… Por çfarë mund të bëja unë?!… Mos doja që ta humbisja burrin tim?!… Tristani me Izoldën e Mbretit Marko e pinë pijen e mrekullishme të dashurisë dhe mbetën përjetësisht të dashuruar me njëri-tjetrin!…

Hermesi – Zonja Izolda Duarbardha… Mos vallë më vonë je munduar të bësh ndonjë magji të fortë për t’i ndarë të dy të dashuruarit?!…
Izolda – Kështu u hap fjala … Por unë nuk kam bërë as edhe një gjë kundër dashurisë së tyre!… Unë humba burrin, Mbreti humbi Mbretëreshën… Dhe, si e sheh edhe vetë, tashi po vij vërdallë nëpër këtë qytet dhe nuk po e gjej dot portin e lumit për të prerë një biletë për në Dyseldorf!…

Hermesi – Dhe pse në Dyseldorf!… Pse të mos presësh një biletë për në Dortmund?!… Ndofta nga që Dyseldorfi është më afër?!…
Izolda – Jo!… Gjersa e humba emrin tim të mirë, gjersa humba burrin dhe vëndin tim të bukur, nuk ka më ndonjë rëndësi të veçantë kush është më afër dhe kush është më larg!… E dua biletën për në Dyseldorf se këtë emër dëgjova të parin kur u zgjova në këtë vënd?
Hermesi – Të kuptoj!… Kur është kështu, merr andej lart dhe do të dalësh te porti lumor!…
Izolda - Po mua më thanë se lumi është këtej poshtë!…