Publicistika elitare shqiptare e viteve 30-të

Një fragment nga vepra e Dom Lazër Shantojës, meshtar, publicist, poet, përkthyes, politikan, patriot shqiptar 7.7.1891-5.3.1945

Në këtë skicë, Shantoja, ky univers mendimi dhe vizioni shoqëror, na fton të shohim traditën dhe origjinën tonë të krishterë nëpërmjet legjendës së vëllezërve të Kabashit; e më pas, ai na fton të kujtojmë e të këndojmë sëbashku kangët e bukura shqiptare, më të vjetrat, më të vyerat ndë popuj. Ato të bekuarat nga vetë Zoti, ato që me forcën e tyre mund ta prijnë popullin tonë ndër virtyte atdhetarie, për me i dhanë nder e lulëzim

POETA I KABASHIT
“I Kabashit?”. Po çka asht Kabashi, e ku rri? A thue kùnd me ndoj skaj të Misirit?
Jo zotni: me pasë kènë n’Afrikë o ma lerg, ja kishim ndìe zanin, pse na gjeografin e huej e dìm ma mirë se t’onen; por t’a dini se Kabashi a nji her bajrakë e Pukës, e prandej nuk kena faj… në mos dishim mirë se kù gjindet.
Kabashi a nji ner bajrakë ma të parë, e motit ner lufta, fillë mas bajrakut t’Oroshit pritè aj i Kabashit. Katundi rri në skaj të Qelzes, shtrìhet për të giatë të Gominës, qi asht nji ujë i rrmyeshëm fort i perbam prej ujit të Blinishtit e ujit të Bhotit të perpjekun në fushë të Shenkollit.

Ka për kufi Palamicajt, Shkallen e Arstit, Lum Shtyllë (pak permì Shkozë), e asht da në kto mahallë: Lushajt, Bicajt, Bhoti, Kokejt, Micojt, Mecajt, Çafalija e Hadrojt. Gjithmarë bahen nja 130 shpì.
Pik ma së parit patne ngullë në Kabash 4 vllazen: Kok Leka, lush Leka, Djegë Leka, Hadar Leka, të krishtènë. Lushi e djega mohuene fèn e të parve e diqne. Hadari desht me ba edhè ky si vllaznit besthyesa, por ju vue mrapa i vllaj Koka, i cili e ndoq deri në Va të Spasit, e si e pau Hadarin andej Vaut, ja lshoj në pushkë të giatë e e la dekun në tok bri kalas. Kshtù të krishtènët e soçem të Kabashit vinë prej Kok Lekës, i cili vetun ndej në fè të parve. Edhe sot vèndasit flasin për burrnì të Kokës, e un prej gojës së tyne i kam marrë kto pak shenime qi po rreshtoj pse nuk do t’i lamë me hupë sèndet qi pak a shumë mùnden me vjeftun per ata qi herët a vonë kan me shkrue historin e Shqipnìs.

Me i pvetë se ç’fisit janë, thonë se vìn prej Kolonjet (Toskënì). Kabshas gjejmë edhe në Prisrènd, në Dardhë, në Hajmel e n’Iballe (zotnit e Halles).

Kishtarisht sot Kabashi shkon me famulli të Qelzes. Në kohna të para qela e famullis ka kènë në Kabash; veç ma von, si met nji vlla i vetun, ky së mujt me e majt meshtarin, e kshtù u ngreh qela në Qelzë. Sot aty qindet nji kishë kushtue Shèjtit SH’Pal. I zellti zotni D. Gasper Thaçi, qi ndej 8 vjet famullitar n’ato ana, kù me veprim të vetin të palodhshem si fetar ashtù edhe atdhetar fitoj nji simpatì të jashtzakonshme, u mundue me grrye bashkë me ata malcorë per brì t’asajë kishë, e kan dalë do mure të gjana e të forta; por masi gropimi nuk u krye, nuk mund të caktohet mirë cilltija e asajë ndertesë të moçme.

Gojdhana difton se Sh’Pali njiherë kishte pasë përpjekë në Kabash e nji herë në Sh’Pal të Mirditës(vèndi i kuvendeve, per fùnd të Oroshit). Kallxohet edhe guri i Sh’Palit e donë me thanë, se u gjet gjurma e mushkut kuer i Sh’Pali ndjekë prej gjurmë, si thonë malcorët. Por asht e ditun se kjo gojdhanë asht pa themel.

Banorët e Kabashit janë burra të naltë, të fortë e të pashem kah trupi , e të ndershem, beset e të meçem fort. Per me diftue se janë të meçem e veleta thohet aty edhe nji fjalë popullore qì asht: Në Kabash pjellë delja pa dash.
Me gjithket njerzt e panafakë do t’i kèn pas edhe Kabashi, pse ata vet thon: mos kènke Koca, Kica, Gjura e Batica (kater shpì) Kabashi kjè t’u ba Vezir në vedi.

Ky Kabashi. Po e poeta?
Kur në dimen qi shkoj u nisa per Pukë, kù ndèja 5 javë pritun krejt vllaznisht prej të Nd. Fam. D. Nikoll Dedës, kishe marrë me vete porosin e kshillin m’u perpjekë me poeten e Kabashit. Kishe ndì edhè parandej se kangët ma të bukura na vìn prej Puket, e tash me shkue shi në Pukë e m’u pa shi me at burrëqi me nji dhantì natyret të bindueshme amshon trimnìt e burrave t’onë, me ndì ket za të gjallë të lahutës shqyptare, ishte per mue, si thonë tash ne Shkoder “il colmo”.

Si mrrita në Qelë, e lypa, e kerkova, por së mujta me e pa kerkund. Kur nji ditë tuj ndejun në Komandë të Pukës, po më thotë nji za: qe, kqyr, tuk a Prendush Gega, poeta i Kabashit! Sillem e shof nji burr të giatë, ende të fortë, sado plak 70 vjeç; ballin e gjanë e si të vrantë: mi sy do vetllatë shpeshta; syt e mdhaj e si xhixha; gojen si në të qeshun nermjet të fjeshtit e t`ironikut. Kjo pershtypja e parë. Masi së paçë kohë me ndejë aty, nuk u ndala me te, veç se i dhamë dorën shoqishojt (me thanë u prezantueme, kishte me kenë tepër elegant per Pukë), e masi m`dha fjalen se do të vite në krye t`javës me m`pa në Qelzë u dame.

U dame por fizionomia e tij nuk u da prej fantaziss`eme. Nuk dishe me e kuptue!Ishte per mue si kashë e lashë!
Më ka ndollë me pa disa pinakoteka e me mbetë para ndoj shtatues o kuadrit porsi i shtangun, pa ba za e pa luejt aspak, kaq e madhee e fortë ishte pershtypja qi më bane ato vepra hartit. Me thanë se pershtypja qi më baniaj të pam i parë e i shpejtë i ftyrës të Prendush Gegës, i giet krejt asajë pershtypje të sprovueme ner pinakoteka të Munchen-it e në Galleria Pitti të Firences, ndokush kishte me qeshë; e pra nuk kje ndryshej. Shkndija e hartistit qi të ndezë prej nji gurit të dekun e nji pelhurës pa shpirt, pse s`ka mujt me më ndezë menden tuj e pa para vedit nji nieri të gjallë? E, ven oroe! M`nji nieri natyret, Narturmensch, si thonë Alemant, m`nji nieri qi së din me shkrue as me kndue, qi nuk njef as Omerin as Vergilin as Dantin, m`nji nieri qi s`din as çka asht vjersha as çka asht rrokja, m`nji nieri per të cilin tetrrokshat e njimdhetrrokshat janë shati e vanga, tamra e lahuta.

Pra mundet m`u marr vesht sa fort m`u ngiat deri sa të vite ajo ditë e premtueme. E erdh! Hinë Prendush Gega me buzë në gaz n`odë, m`a puthë doren, e i tham me ndejë. Ulet e më thotë: Erdha zotni. Por drue se po të bezdisi pse kam nji kangë me m`a shkrue se do të ja çoj dikuej në Naraç.
Un mezi ç`prita me e kondendue; e mandej nisa me e pvetë, e tuj e pvetë çuditej e nuk dite me i dhanë arsye vedit per gjith ato të pvetuna të mija.

Leu pra ky poetë (e emni poetë ma fort se askuj i perket ktyne poetë krejt të natyrshem) ne Kabashsot nja 70 vjet o aty pari. T`et i thoshin Gjek Paloka, e s`amës Lenë Prendja prej Qerretit të Poshter. Më diftoj se edhe i ati kish kenë bejtar, e qi aj vetë bejtat e para i pat qitë kuer ishte 30 vjeç. Asht i martuem por fmi s`ka per posë dy nipa. Kur e pveta se si qitëte bejtat, më diftoj se së mund t`i qittëte, kuerdo por kuer t`i vite ajo terezija e vet (estri poetik). Ma e shuma e kangve të qituna prej ti janë kangë trimninash. Kishte me kenë nji punë shumë e vjefshme e interesante me i mbledhëtë tana këto kangë e me i botue veças me nji komentim letrar-psikologjik.

Nji palë thonë se ne Shqyptarët së kena çka me shkrue!... i kan shkrue të tjerët para nesh gadi gjithçka.
Po, kan shkrue por Shqypnija asht edhe mjeft e panjofun, sidomos në letratyrë të vet, ma fort se në gjeografi. Kangët popullore janë padyshim nji vizar komtar, si bukur mirë pat shenue i permenduni e i vlerti shkrimtar P.A. V. Prendushi, i cilli edhe na e botoj nji ble të par tëkti vizarit. Prandej letrarvet t`onë nuk u mungon landa, por shpesh herë... vullndeti!

Mjaft paçë dishirë me i mbledhë vetë kto kangë, por n`ato pak orë qi mujta me ndejë me ket poetë, si mund të mblidhshe permi 60 kangë të qituna prej tij? Së mujta me shkrue veçse kangen e Gjin Lekës, t`Gjok Dodës, t`Esad Pashës, t`Islam Hajdarit e të Zek Jakinit.
Kanget e Prendush Gegës, më sa ndjeva un, jan kallxime të fjeshta me të tana rrethanet me do thanie të forta e krejt shqyptare. Ka`i herë asht lakonik e si i thon italiant: scultorio: së mundesh as me i shtue as i hjekë fjalë; per pa prish bukurin e poezis.

Kur nji natë ne Bicaj shtrimun në firi e në dushk ndjeva tuj kndue nji kangë të veten percjellun me lahutë,m`u perqeth krejt shtati, e m`u duk se kishe ba në jetë t`eme nji të kthyem mbrapa 4000 vjetësh... e i delshin fjalët kaq natyrisht, kndote kaq me ndjesi, i bite saj lahutë me kaq shijim, qi meta fare i shtangun e i knaqun.
Ky asht pra poeta i Kabashit!

Me ju thanë se nuk asht i pasun nuk asht nevoja. Poetnit e pasun janë të rrallë si mizat e bardha e së gjinden kollaj, anima në Pukë!...
Nuk u bate darsem o gostë pa te, e se të lshote kurr me gjithnduer prrallash e kalxime gazit m`u habitë.

Oh natyrë e poetës! Si kenke gjithkund nji! Çka don me thanë qi poetnit janë kaq fort të kundershtuem gjithkund e gjithherë?

Ja ka gjetë arsyen poeta i ynë At Gjergj Fishta qi shkruen:
...Letrarve të ngratë

Jau ka lanë lija zanatë
Me i thirrë sendet të gjitha me emen
Mashkullin mashkull e femnen femen.
(Anxat e Parnasit)

Qe pra ritrata e poetës së Kabashit. Në mos pastë dal mirë ajo qi bana me makinë fotografike per arsye të shiut qi bite, majë uzdasjë se me kto dy faqe shkrimit ritrata e ti morale do të ken dalë.
Të falem o poeta i Kabashit, e zana shqyptare mas sodit të ndimoftë me amshue në kangë jo ma ata qi derdhin gjak vllaznuer, por vetun ata të ndershem qi me vepra burrnijet e perparimit orvaten me i dhanë atdheut nder e lulzim.