Kosova - një çështje politike apo juridike

Hyrje historike

Që të mund të kuptojmë zhvillimet më të fundit në çështjen kosovare është e nevojshme të njohim historinë dhe ngjarjet historike të lidhura me këtë çështje, dhe në përgjithësi në Europën Juglindore, duke filluar nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX.

Që nga formimi shtetit shqiptar në vitin 1912, shqiptarët jetojnë të shpërndarë nëpër disa shtete. Ndjenja mbiregjionale e përkatësisë së përbashkët, karakteristike për epoken e formimit të shteteve nacionale në Ballkan në shekullin XIX, tek shqiptarët është zhvilluar më vonë. Mobilizimi politik i shqiptarëve ndodhi në vitin 1878 më krijimin e Lidhjes së Prizrenit, e cila pati si qëllim bashkimin e të gjitha territoreve të banuara nga shqiptarët. Lufta në këtë fazë të hershme pra drejtohej kundër ndarjes së territoreve ku banonin shqiptarët dhe kundër bashkangjitjes së tyre në shtetet fqinje Serbi, Mal të Zi, dhe Greqi.

Më 28 nëntor 1912, në Vlorë u shpall pavarësia e Shqipërisë dhe u themelua shteti i pavarur shqiptar, ndersa pak kohe më pas ky shte u njoh ndërkombëtarisht. Megjithatë, Shqipëria e vitit 1912 ishte një shtet i cunguar; në qendër të kritereve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër 1912-1913, në caktimin e kufijve nuk qendruan konsideratat etinike, por interesat e fuqive të atëhershme balancimi i tyre dhe ruajtja e status quo-së. Shteti shqiptar përmblidhte vetëm përafërsisht gjysmën e regjioneve të banuara me shqiptarë në Ballkanin e Jugut. Më shumë së 50% të popullsisë shqiptare mbeti jashtë kufijve të shtetit kombëtar. Këto territore iu dhanë në pjesën më të madhe Serbisë, e një pjesë më e vogël Greqisë Veriore.1)

Një copëtim tjetër2) i popullit shqiptar ndodhi shumë kohë më vonë, me rastin e shkatërrimit të Jugosllavisë së Dytë,3) shkatërrim që la si më përpara të papërgjigjur, jo vetëm çështjen shqiptare, por edhe çështje tjera, pikërisht në Kosovë, në Kosovën Lindore,4) Maqedoni dhe Malin e Zi.5) Kjo ndarje çoi gjithashtu tek një ndarje e mëtejshme e familjeve shqiptare, e cila ka domethënie shumë të madhe për shqiptarët.

Shqiptarët në të kaluarën e tyre nuk e kanë përjetuar kurrë të jenë qytetarë në një shtet, i cili e siguron mbrojtjen dhe të drejtat e tyre. Ata ishin gjithmonë objekte të njërës apo tjetrës formë të pushtetit politik, duke u nisur nga feudalizmi e deri tek komunizmi. Me fjalë të tjera: ata nuk kanë mësuar kurrë për të zhvilluar besnikëri dhe besim ndaj shtetit nga pozita e subjektit prej një shoqërie bashkëpërgjegjëse.6)

Zgjatja e shekullit XIX

Një duzinë e konflikteve me dhunë e madje me luftëra kombëtare ekziston që nga fundi i ndarjes së Europës në blloqe, që nga Sllovenia deri tek Moldavia dhe Maqedonia.7)

Sipas pikëpamjes së Ernst-Wolfgang Böckenförde-s, në paraqitjen e lëvizjeve kombëtare dhe nacionaliste në Europë dhe në ballafaqimin me problemet e nacionalizmit ekzistojnë dy koncepte të ndryshme: kemi konceptin e kombit të orientuar politikisht-voluntativisht, që mbretëron më së tepërmi në Francë, por edhe në SHBA, dhe konceptin e kombit të përcaktuar në mënyre etniko-kulturore në Gjermani, në Europën e Mesme dhe atë Lindore. Ndërkohë që koncepti francez, kombin e përkufizon si një bashkësi politike vullneti dhe rrëfimi, i cili qëndron në dashjen për të jetuar bashkë në dhe nën një rend të caktuar shtetëror-politik, koncepti gjerman i kombit niset nga një bashkësi e shënuar nepërmjet karakteristikave parashtetërore, të ashtuquajtuara natyrore, si gjuha e përbashkët, origjina dhe kultura, bashkësi kjo, së cilës njeriu i takon pavarësisht nga vullneti vetjak.8)

Edhe popujt e ish-Jugosllavisë u orientuan, si p.sh. Gjermania, në kriteret më shumë natyrore që i paraprijnë shtetformimin, si p.sh. gjuha, origjina, historia dhe kultura e jo si për shembull Franca, ku kombi ekziston dhe krijohet si bashkësi politike rrëfimi: Në të njeriu don të jetojë në dhe nën një rend të caktuar shtetëroro-politik, i cili garanton lirinë politike dhe vetvendosjen.9)

Pas kësaj kthese nacionalizmi në Jugosllavi u bë instrument i luftës për pushtet.10)

Kosova - një çështje politike apo juridike

a) Zhvillimi kushtetues i Kosovës

I gjithë zhvillimi politik, nga viti 1987 kur në pushtet në Serbi erdhi Sllobodan Millosheviqi11), deri tek shkatërrimi i shtetit të dytë federativ komunist, domethënë i Jugosllavisë, s'mund të kuptohet pa rëndësinë ideologjiko-psikologjike si dhe politike të konfliktit të Kosovës, i cili pas vdekjes së Titos në vitin 1980 u fut në një "fazë të ashpër".12) Kosova, me nenet 2 dhe 106 të kushtetutës së Jugosllavisë së vitit 1946 dhe me kushtetutën republikane serbe të 1947, sipas modelit të Bashkimit Sovjetik, fitoi vetëm të drejtën e një autonomie territoriale. Në këtë mënyrë Kosova dhe Metohija morën statutin e një "regjioni autonom".13)

Pas rënies më 1966 të shefit të shërbimit sekret jugosllav Aleksandër Rankoviqit,14) në vijim të ngjarjeve të përgjithshme politike më 1968 edhe në Kosovë, filluan demonstratat me kërkesën kryesore politike, që Kosovës në mënyrë juridike-kushtetuese t'i njihej statuti i një republike të 7-të të barazvlefshme, brenda federatës jugosllave.15) Pas shumë përpjekjeve16), më në fund, sipas kushtetutës federale më 1974, krahinës së Kosovës iu zgjerua autonomia në atë mënyrë, që kjo ishte baraz me republikat, si element përbërës i federatës nga pikpamja institucionalo-organizative.

Statuti i autonomisë i garantuar me kushtetutën federale të vitit 1974, në kuadër të federatës, parashikonte së paku një vetvendosje të barabartë të brendshme politike, si edhe për republikat e tjera. Pikërisht kjo formë e organizimit të një shteti ligjor të autonomisë territoriale, sipas kushtetutës federale jugosllave të vitit 1974, që nga mesi i viteve 80-të, bëri që "çështja serbe" të instrumentalizohej si pikënisje për një konflikt politik, me qëllim që të arritej një ricentralizim.17)

Ligjet federale në krahinat autonome duhet të zbatoheshin në mënyrë të drejtëpërdrejtë nga organet e tyre, pa shkallë të ndërmjetme dhe autorizim direktivash nga ana e republikës së Serbisë, dhe në aspektin e ndryshimeve kushtetutuese, Kosovës iu dha një e drejtë absolute vetoje. Si përpjekje e parë për ta mënjanuar këtë mosbaraspeshë institucionale në kuptimin e "çështjes serbe", mund të vlejë ndryshimi i kushtetutës federale në vitin 1988. Në këtë mënyrë u bë i mundshëm që ndryshimi në raportin republikë-krahinë autonome në kushtetutën serbe, për të cilin ishte i nevojshëm miratimi i parlamenteve të krahinave, të realizohej vetëm pas presionit masiv kundër përfaqësuesve të zgjedhur të krahinave (Kosova dhe Vojvodina).

Këtë shqiptarët e refuzuan. Pastaj erdhën demonstratat e shumta në Kosovë kundër ndryshimit kushtetues, dhe pas shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme dhe fillimit të arrestimeve masive, përfaqësuesit kosovarë u detyruan të japin dorëheqje dhe u zëvendësuan me politikanë që i ishin besnikë të Millosheviqit.18) Pasi më 26 qërshor 1990 në parlamentin serb u aprovua një "ligj mbi procesin e organeve të republikës në rrethana të jashtëzakonshme" dhe zbatimit të tij në Kosovë, edhe pse një "gjendje" e tillë nuk gjeti kurrëfarë mbulese nga ana kushtetuese-ligjore, më 2 korrik 1990, 114 delegatë shqiptarë të parlamentit të Kosovës, duke "shpallur kushtetutën" shpallën njëkohësisht pavarësinë e Kosovës, si një njësi të barabartë brenda federatës jugosllave, në një shkallë të barabartë kontitucionale me republikat tjera.

Pas kësaj, më 13 korrik, Serbia e shpërndau parlamentin e Kosovës, qeveria u shkarkua nga detyra dhe krahina u vendos nën një administratim të veçantë. Mbi këtë bazë filloi të zbatohej një politikë e mirëfilltë pushtuese.19) Më 7 shtator delegatët kosovarë të parlamentit të shpërndarë prej Serbisë, rishtas e shpallën pavarësinë e Kosovës dhe e miratuan kushtetutën e Kaçanikut20). Më 23 tetor u formua një qeveri e zgjedhur nga parlamenti "në ilegalitet". Më 24 maj 1992, më në fund, u zhvilluan zgjedhjet parlamentare dhe ato presidenciale. Dr. Ibrahim Rugova u zgjodh president i Republikës së Kosovës. Që nga ky moment në Kosovë organet shqiptare dhe serbe filluan të punonin në mënyrë paralele. Zgjedhjet e organizuara nga autoritete serbe, shqiptarët i bojkotuan përherë. Qeveria e re e zgjedhur e Republikës së Kosovës u arratis në diasporë (në Bonn) dhe atje vazhdoi ta kryejë punën e saj.21)

b)Përshkallëzimi i situatës

Pasi që udhëheqësia kosovare u përpoq vite me radhë që me rezistencë pasive ta zgjidhë Çështjen e Kosovës me mjete paqësore, dhe pasi që kjo çështje në marrëveshjen e Dejtonit mbeti e patrajtuar,22) vullneti i gjymtë i serbëve për të filluar një dialog serioz me udhëheqësinë e zgjedhur kosovare, bëri që dy vite më vonë të shfaqet Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK). Në vitin 1998 situata në Kosovë u përshkallëua në sensin negativ: policia, ushtria dhe paramilitarët serbë filluan ta dëbojnë me "spastrime etnike" një popull të tërë nga vendlindja e vet.23)

Pas dështimit të përpjekjeve24) njëvjeçare për një zgjidhje politike paqesore, mbeti përsëri pa përgjigje pyetja se si duhej të ndalohej vrasja e pandërprerë sistematike dhe dëbimet etnike.

Edhe pse NATO-ja tashmë në vjeshtën e vitit 1998 pati kërcënuar me sulme ajrore, Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (më tej KS) ishte bllokuar me veton e parashikueshme të Rusisë25) dhe të Kinës për marrjen e masave të detyrueshme sipas kap. VII të Kartës së OKB-së. Mëgjithatë, KS në rezolutën 1203 të datës 24. 10. 1998 konstatoi në rastin e Kosovës, një kërcënim të paqes ndërkombëtare, prandaj në mesin e marsit 1999 u shtrua pyetja: a do t'i realizojë NATO-ja kërcënimet e saj, apo do të tërhiqej prapa, për të fituar kohë për përpjekje të mëtejme ndërmjetësimi? Ndërkaq serbët i vijonin pa pengesa "spastrimet" e tyre "etnike" (dëbimet, masakrat) në Kosovë. Por më 24 mars filluan26) sulmet ajrore.27)

Ky intervenim i NATO-s në nivelin ndërkombëtar shkaton një debat të përkundërt. Ne mund të dallojmë dy grupe: domethënë grupin që u deklaruan kundër sulmeve ajrore,28) dhe atyre (shumica) që i konsideronte se këto sulme ajrore ishin ilegale por legjitime dhe e kualifikonin ndërhyrjen si "intervenim humanitar"29).

Kosova e pasluftës

Pas disa modeleve,30) që u propozuan për zgjidhjen e çështjes së Kosovës, me anë të rezolutës 1244 të Kombeve të Bashkuara, Kosova u bë de facto një protektorat, d.m.th. në të vërtetë u bë një "Big Brother"* projekt i Kombeve të Bashkuara.31). Një koalicion me Kfor-in32) dhe me UNMIK-un33)- së bashku me OSCE34)dhe BE35)- morën përsipër përgjegjësinë për rimëkëmbjen e Kosovës.

Rezoluta 1244 (36) parashikon një implementim civil, d.m.th. ndërtimin e strukturave civile. Pas luftës u krijua një "Këshill Kalimtar për Kosovën" dhe me këtë janë hequr strukturat e deritanishme paralele. Më tej filloi ndërtimi i policisë së Kosovës, d.m.th. SHPK-së Police Sevice (KPS)37). Një ndër problemet më të mëdha të implementimit civil i Rezolutës të Kombeve të Bashkuara 1244 paraqet pa dyshim ndërtimi i sistemit ligjor. Me deklaratën e datës 21. qershor 1999 UÇK-ja është obliguar për demilitarizimin e vet. Me UÇK-në, nëpërmjet një marrëveshjeje me UNMIK-un dhe Kfor-in u caktua krijimi i Trupave Mbrojtëse multietnike të Kosovës (KPC-TMK)38) Edhe kjo fazë tashmë ka përfunduar. Një pikë tjetër është rimëkëmbja, e cila vijon shumë shpejt dhe mirë. Deri tani janë vënë në lëvizje investime të mëdha.

Përveç përparimeve të qarta të ravijëzuara këtu, zgjedhjet lokale, mund të vlerësohen si përparim esencial për krijimin e strukturave demokratike dhe të një shteti juridik, edhe për paqen në regjion.39)

Në saje të Rezolutës së Kombeve të Bashkuara 1244, UNMIK-u gëzon pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv mbi Kosovën. Me përfundimin e fazës së parë të parashikuar në atë rezolutë, administrata e Kombeve të Bashkuara për Kosovën ka shpallur zgjedhjet parlamentare dhe i ka zhvilluar ato më 17 nëntorin 2001.

Ligji themeltar e Kosovës: "Korniza kushtetuese për vetëqeverisjen e përkohshme" 40)

Për zgjedhjet e përgjithshme parlamentare në Kosovë ishte e nevojshme një kornizë ligji për t'i definuar kompetencat e qeverisë së re.41) Ky ligj themeltar (Grundgesetz) duhej të hartohej në kuadër të rezolutës 1244 të KS(42) dhe nuk mund ta tejkalonte atë.43) Pikërisht kjo e vështirësoi punën e ekspertëve, sepse duhej të përpilohej një ligj themeltar, i cili vërtet për nga përmbajtja dhe forma (preambula, organet, parimet kryesore, të drejtat e njeriut, të drejtat e pakicave) i përgjigjej një kushtetute, por nuk guxonte të quhej si kushtetutë.44) Korniza Kushtetuese e Kosovës i ka të gjitha elementet shtetërore: presidentin, parlamentin, qeverinë - përkatësisht pushtetin legjislativ, gjyqësor dhe ekzekutiv.

Sipas saj, Kosova është demokraci parlamentare. Kërkesa e shqiptarëve për ta lidhur vetëvendosjen me aktin kushtetues, u refuzua. Forca themelore e pushtetit si dhe kontrolli mbi një pjesë të madhe të buxhetit në punët civile do të kalojnë prej UNMIK-it tek përfaqësuesit kosovarë në Prishtinë.

UNMIK-u vërtet do të qendrojë përsëri në Kosovë, por do t'i dorëzojë një pjesë të madhe të kompetencave. "Burri i fortë" i ardhshëm i Kosovës do të jetë kryeministri, ndërsa presidenti do të ketë një funksion përfaqësues. Parlamenti i Kosovës parashikohet të ketë 120 vende. Prej tyre 100 mandate zgjidhen sipas sistemit proporcional, 10 vende për përfaqësuesit e serbëve të Kosovës dhe 10 vendet tjera mbeten të rezervuara për përfaqësuesit e grupeve të popujve tjerë.45) Me formimin e një qeverie, administrata e OKB-së do të tërhiqet hap pas hapi. Trupat Mbrojtëse të Kosovës46), sipas kornizës kushtetuese, duhet të mbeten një organizatë e ndihmës qytetare për katastrofa. Administratori i Kosovës do të vazhdojë ta ruajë një pushtet të gjerë, i cili ia jep edhe të drejtën ta shpërndajë parlamentin. Veç tjerash, UNMIK-u do ta ushtrojë pushtetin policor dhe juridik.47)

a) Perceptimet lidhur me ligjin themeltar të Kosovës

Korniza kushtetuese për një vetëqeverisje të përkohshme është nënshkruar nga administratori i asokohe i Kombeve të Bashkuara për Kosovën, Hans Hekeroup, më 15 maj 2001. Reagimet dhe opinionet e aktorëve politikë lidhur me kornizën kushtetuese ishin të ndryshme:

a.a. Reagimet e palës shqiptare

Të fillojmë me shfaqjet e mendimeve të partive më të mëdha në Kosovë.

Partia e tretë për nga madhësia, Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës (AAK) e ka pranuar kornizën kushtetuese pa koment me arsyetimin se, mungesa e institucioneve e vështirëson jetën në Kosovë dhe përndryshe ngadalësohet procesi i kalimit të kompetencave prej UNMIK-ut tek përfaqësuesit kosovarë.48) Partia Demokratike e Kosovës (PDK) e Hashim Thaçit e akuzoi administratorin Hakeroup se ai e ka marrë pëlqimin e Beogradit para se ta ketë nënshkruar kornizën kushtetuese në Prishtinë. Sipas vlerësimit të Thaçit, me këtë kornizë kushtetuese për administrimin e përkohshëm, është humbur përsëri e drejta e vetvendosjes që ishte fituar në marrëveshjen e Rambujes.49) PDK-ja nuk e pranon këtë kornizë kushtetuese, por ajo do të marrë pjesë në zgjedhjet parlamentare. "Unë them me plotë përgjegjësi se ky dokument nuk përputhet me interesat e qytetarëve të Kosovës", ka deklaruar Thaçi.50)

Administratori i Kombeve të Bashkuara Hakeroup i hedhë poshtë akuzat e Thaçit me deklaratën se këto pohime nuk janë korrekte. "Më duhet të them se Beogradi nuk e ka miratuar këtë dokument. Më duhet të them thjesht se kjo nuk është e vërtetë. Këtë ligj themeltar e ka miratuar pjesa më e madhe e shteteve të Kombeve të Bashkuara. Ky është një dokument i përkohshëm, një gurthemel i rëndësishëm për zhvillimin e mëtejmë të Kosovës. Nuk është puna e mandatit tim të vendosë për statutin e Kosovës", thotë më tej administratori i Kombeve të Bashkuara për Kosovën.51)

Partia më e madhe në Kosovë, Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK) e pranon kornizën kushtetuese. Lideri i kësaj parie Dr. Ibrahim Rugova shprehet se te korniza kushtetuese, para së gjithash në fushën e të drejtave të njeriut dhe të drejtave të pakicave, bëhet fjalë për një tekst shumë modern. Edhe pse me rezerva LDK-ja , megjithatë, e pranon këtë ligj. Mirëpo ka pasur edhe zëra që mendonin se "kushtetuta kornizore nuk është gjë tjetër më shumë sesa një "Terms of Reference," pra një përshkrim i punës.52)

a.b. Reagimet e anës serbe

Ministri serb i Drejtësisë Vladan Batiq deklaron: "Administratori i Kombeve të Bashkuara Hakeroup gjatë përpilimit të kornizës kushtetuese të Kosovës nuk e ka marrë parasysh as qëndrimin e serbëve të Kosovës dhe të parlamentit të Serbisë, dhe as qëndrimin e qeverisë federale të Jugosllavisë," dhe për këtë arsye shtoi më tutje se "kjo njëanësi do të ketë pasoja të padëshirueshme".53)

Pakënaqësinë e Beogradit për kornizën kushtetuese e ka shprehur edhe ministri i Punëve të Brendshme i qeverisë jugosllave Zoran Zhivkoviq. Sipas mendimit të tij, kjo kornizë kushtetuese e Kosovës është "kundërthënëse". Zëvendëskryesuesi i Partisë Socialiste të Serbisë (SPS) Zhivorad Igiq theksoi se korniza kushtetuese e Kosovës është hapi i parë "në drejtim të ndarjes së Kosovës (...) prej sistemit të së drejtës kushtetuese të Serbisë. (...) Ky është një atentat me artilerinë më të rëndë kundër kushtetutës së Serbisë, e cila është miratuar në vitin 1990", shprehet Igiq.54) Presidenti jugosllav Vojisllav Koshtunica ka kërkuar për serbët në Kosovë të drejten e vetos në parlament, mirëpo ajo është refuzuar.55) Sipas Koshtunicës, për shkak të shumicës së madhe të popullsisë shqiptare në Kosovë, në këtë rast nuk do të funksiononte sistemi parlamentar me vendime të shumicës. Qeveria jugosllave kritikoi se ky plan de facto çon në pavarësinë e Kosovës.56)

b) Dokumenti mes UNMIK-ut dhe udhëheqjes së Beogradit lidhur me pjesëmarrjen e serbëve në zgjedhjet parlamentare në Kosovë

Më pak interesant në këtë dokument të nënshkruar mes UNMIK-ut dhe Beogradit është përmbajtja e tij. Më me interes është mënyra se si u interpretua nga të dy anët, nga serbët dhe shqiptarët e Kosovës. Dokumenti i përmbahet rezolutës së OKB-së 1244, por i trajton edhe çështjet e diskutueshme, si për shembull, kthimin e serbëve në Kosovë, çështjet e sigurisë dhe të lirisë së lëvizjes së serbëve, të administratës lokale në vendet me shumicë serbe dhe problemin e kombinimit etnik të policisë në këto komuna.57)

Frika më e madhe të serbëve të Kosovës dhe e Beogradit ishte që me zgjedhjet krijohet një paravendim i parë në rrugën për pavarësinë e Kosovës.

Në televizionin shtetëror (17.10.2001) kryeministri i Serbisë Gjingjiq është shprehur se pjesëmarrja e serbëve të Kosovës në zgjedhje do të shoqërohej me një falje të konsiderushme borxhi. Nga Klubi i Parisit, i huadhënësve të bashkuar, Gjingjiq qenka njoftuar se në rast të një rekomandimi për pjesmarrje në zgjedhje, do të falëshin 2/3 e borxheve të Beogradit, domethënë 4,4 miliardë dollarë.58)

Pas negociatave të gjata mes UNMIK-ut dhe Beogradit lidhur me pjesëmarrjen e serbëve të Kosovës në zgjedhjet parlamentare më 5.11.2001 u nënshkrua një dokument prej udhëheqësisë së Beogradit dhe UNMIK-ut, përmbajtja e së cilit çoi në reagime të ndryshme si nga ana serbe, ashtu edhe ajo shqiptare.

Marrëveshja e nënshkruar është "fillimi i kthimit të Serbisë dhe i Jugosllavis në territorin e tyre" ka deklaruar pas nënshkrimit të kësaj marrëveshje Nebojsha Çoviq. "Ky dokument tregon se ne nuk ndahemi nga Kosova". Gjithashtu edhe qeveria në Beograd me nënshkrimin e marrëveshjes për bashkëpunim me UNMIK-un, ka dhënë prova se ajo vërtet është e gatshme për të kooperuar me bashkësinë ndërkombëtare", por gjithashtu "se ne nuk jemi të gatshëm t'i nënshtrohemi bashkësisë ndërkombëtare", thekson Çoviqi. Më tej, konstaton ai, tani do të marrë pjesë një numër aq më i madh i qytetarëve në zgjedhjet e 17 nëntorit, dhe se fushata elektorale i partive të serbëve të Kosovë që janë bashkuar në koalicionin "Povratak" (Kthimi) do të jetë "maksimalisht pozitive".59) "UNMIK-u garanton se Kosova pas zgjedhjeve nuk do të bëhet e pavarur" kështu shprehet Çoviqi60.) Presidenti i Jugosllavisë Vojisllav Koshtunica mendonte se "megjithë vështirësitë në Kosovë, për serbët është më mirë të marrin pjesë në zgjedhje". Po edhe vetë fakti se presidenti jugosllav Vojisllav Koshtunica ua dha rekomandimin serbëve të Kosovës të votojnë, nuk çoi në unifikimin e qendrimeve të përfaqësuesve serbë të Kosovës.

Në mendimet e tyre lidhur me zgjedhjet, serbët e Kosovës ishin të përçarë. Millan Ivanoviq, lideri i serbëve në veriun e Kosovës e kritikoi thirrjen dhe apeloi për bojkot, meqë Beogradi paska vendosur pa pëlqimin e serbëve të Kosovës. Zgjedhjet do të çojnë në formimin e "një shteti të pavarur shqiptar", kështu thotë Ivanoviqi. Ambasadori jugosllav në Vjenë, Mihajllo Kovaq, ka mbrojtur mendimin se nëse ata, d.m.th. serbët e Kosovës, e dëshirojnë sinqerisht vazhdimin e qendrimit të Kosovës në Serbi dhe Jugosllavi, duhet ta ndjekin rekomandimin e kryetarit të shtetit dhe të kryeministrit, meqenëse këta janë përherë të gatshëm që me angazhim të përditshëm politik t'i mbrojnë të drejtat e tyre. Natyrisht duhet ditur se serbët e Kosovës janë mashtruar mjaft herë prej regjimit të Millosheviqit dhe se sot nuk ia falin besimin asnjë premtimi - e gjithashtu as qeverisë së re në Beograd.61)

Peshkopi Artemije, kryetari i Kuvendit Serb të Kosovës (SNV) e lavdëroi thirrjen e Beogradit për dalje në zgjedhje: "Vetëm ashtu ne mund t'i ndihmojmë vetes dhe ta ruajmë Kosovën tonë të shenjtë".62) Lideri me ndikimin më të madh të serbëve të Kosovës, Momçillo Trajkoviq, udhëheqësi i Lëvizjes Serbe të Rezistencës, në fillim qe shprehur kundër pjesëmarrjes në zgjedhje, me arsyetimin se marrëveshja e përfunduar tani nuk ofron garanci të mjaftueshme63). Katër ditë më vonë tremijë serbë në veriun e Mitrovicës protestuan kundër Kombeve të Bashkuara dhe kundër Beogradit, për shkak të rekomandimit të tyre që ata të marrin pjesë në zgjedhjet parlamentare.64)

Sondisti i opinioneve nga Beogradi Srbobran Brankoviq vlerëson se ndër serbët e Kosovës qenka edhe më tej mbizotëruese "gjuha e ndjenjave". Propaganda e regjimit te Sllobodan Millosheviqit vite me radhë i ka ndarë vendasit në patriotë (ndjekës të regjimit) dhe tradhëtarët (opozita). Një kompromis mes dy grupeve do të ishte i paimagjinueshën, gjë që ndër serbët e Kosovës kjo shfaqet ende në një masë të fortë.65)

Tre udhëheqësit politikë të shqipëtarëve në Kosovë në shenjë proteste bojkotojnë një takim me administratorin e OKB-së Hans Hekeroup kundër marrëveshjes me administratës së OKB-së UNMIK-ut dhe Beogradit. Partia e Ibrahim Rugovës (LDK), e udhëheqësit Ramush Haradinaj (AAK) dhe partia e Hashim Thaçit (PDK) e kritikuan marrëveshjen në Prishtinë si të papranueshme. "Ky dokument është i rrezikshëm për Kosovën", paralajmëroi politikani i AAK-së Muhamet Kelmendi. Beogradi është një fqinj dhe s'duhet të përzihet në punët e brendshme të Kosovës. Thaçi protestoi personalisht duke e përfunduar takimin me Hakeroup-in brenda pak minutave.66) Kritika e palës shqiptare shprehej se ky dokument nuk përputhet me rezolutën 1244 të KS, dhe me këtë UNMIK-u i ka tejkaluar kornizat e saj. Sipas Veton Surroit, marrëveshja është vetëm një përsëritje e rezolutës 1244 me formulime, të cilat u ndihmojnë politikanëve serbë për t'i thirrur serbët e Kosovës të marrin pjesë në zgjedhje.67)

Vërejtjet e Çoviqit i kritikon administratori i OKB-së në Kosovë dhe i quan shumë herë si të pavërteta. Ky dokument sipas tij është në përputhje të plotë me rezolutën 1244. Sipas të gjitha këtyre reagimeve shefi i misionit të KB në Kosovë Hans Hekeroup shprehet, për t'i qetësuar shqiptarët, se ai nuk e përjashton një pavarësi të Kosovës, që administrohet nga OKB-ja. Rezoluta e OKB-së 1244 qenka, sipas Hakerupit, neutrale dhe nuk përjashton kurrëfarë mundësie. Mirëpo, statusi përfundimtar i Kosovës s'do të vendoset prej qeverisë së ardhshme që do të zgjidhej më 17 nëntor 2001.68)

Në ditën kur moren pjesë në zgjedhje serbët e Kosovës, Klubi i Parisit ia fali Jugosllavisë 66% të borxheve, domethënë 4,4 miliardë dollarë. Boris Todiq thotë se prej 55% të borxheve do të lirohen menjëherë, ndërsa shuma tjetër në një afat prej një viti.69)

Gjendja sot

Lufta kundër terrorizmit ndërkombëtar70) i ka mbuluar në njëfarë mase problemet e Ballkanit, por nuk i ka zgjidhur problemet e vatrës së paqetësisë.71) Udhëheqësit politikë të Vojvodinës janë të pakënaqur me autorizimet aktuale të autonomisë dhe kërkojnë prej parlamentit serb që në fillim të shfuqizohen përafërsisht njëqind ligje, me të cilat regjimi i Sllobodan Millosheviqit e pat zvogëluar autonominë e Vojvodinës në vitin 1990 nëpërmjet kushtetutës serbe. Udhëheqësit e partive më të mëdha politike në Vojvodinë kanë vendosur në një takim më 12.11.2001 në Suboticë, që të përpilojnë një kushtetutë të re të kësaj krahine. Sipas fjalëve të zëvëndëskryeministrit serb dhe udhëheqësit të Lidhjes së Hungarëzëve të Vojvodinës Jozef Kasza, bëhet fjalë për përshpejtimin e të gjitha proceseve në Jugosllavi dhe në Serbi, ku priten gjithashtu përpilime të kushtetutave të reja. Kasza tha gjithashtu se udhëheqësit e partive më të mëdha të Vojvodinës e kanë mbështetur shpalljen e një referendumi të autonomisë.72) Nga ana tjetër edhe Mali i Zi po kërkon gjithnjë e më forcë pavarësi nga federata.73)

Në konferencën e parë për shtyp pas zgjedhjeve parlamentare, Dr. Rugova deklaroi: "Ne insistojmë për pavarësinë e Kosovës, duam sa më parë që të jetë e mundur të na njohin, gjë që do të jetë pozitive për të gjithë qytetarët e Kosovës dhe do të qetësohet gjendja në këtë pjesë të Evropës dhe të botës". Për arsye të përparimit që është arritur brenda këtyre dy vjetë e gjysmë në të gjitha fushat e jetës, populli i Kosovës kërkon më në fund edhe njohjen formale të pavarësisë së Kosovës. "Ne jemi de facto të pavarur dhe e presim, e kërkojmë prej SHBA-ve dhe BE-së edhe zyrtarisht që të na njohin. Vetëm atëherë do të na njohin edhe shtetet tjera. (...) Serbët dhe pakicat tjera do të integrohen në të gjitha fushat. Do të jetë një shoqëri multiektnike."74) Këshilltari politik i Rugovës Skender Hyseni shprehet se "Beogradi s'ka më ndikim në Kosovë. Parlamenti i ardhshëm do të formohet edhe prej serbëve të Kosovës. Ne jemi shumë optimistë se parlamenti do të bëjë gjithçka që serbët dhe pakicat tjera në të ardhmen të ndjehen në shtëpinë e tyre"75). Pavarësia e Kosovës është dëshira e të gjitha forcave politike shqiptare në Kosovë, shprehet këshilltari i Rugovës.76)

Reagimet e serbëve ndaj kërkesës së Rugovës

Nëse shqiptarët në mënyrë të njëanshme e shpallin pavarësinë e Kosovës, serbët e atjeshëm do ta organizojnë autonominë e tyre, deklaron në Beograd Boshko Niçiq nga shtabi i zgjedhjeve i koalicionit serb "Povratak". "Në këtë rast do ta organizojmë autonominë kombëtare serbe dhe një parlament serb të Kosovës dhe Metohisë".77) Pas zgjedhjeve në Kosovë politikanët udhëheqës serbë dhe jugosllavë janë shprehur rishtas se Kosova mbetet pjesë e Jugosllavisë. Presidenti jugosllav Vojisllav Koshtunica theksoi se s'mund të ketë diskutime lidhur me kthimin e serbëve në Kosovë dhe kthimin e Kosovës në Serbi dhe Jugosllavi. Ministri i jashtëm i Jogosllavisë Goran Svilanoviq përgëzon kryetarit të LDK-së Ibrahim Rugovës për fitoren e tij në zgjedhje dhe thekson njëkohësisht se për pavarësinë e Kosovës s'do të ketë bisedime. Garancitë për integritetin e Jugosllavisë u dhanë me anë të rezolutës së OKB-së 1244 dhe me anë të kontratës mes Nebojsha Çoviqit dhe Hans Hekeroup-it, kujton Svilanoviqi.78) Ndërsa Çoviqi vlerëson se politikanët shiptarë në Kosovë do të zgjoheshin nga gjumi tek pas zgjedhjeve. "Jam i mendimit se ata edhe më tutje gjenden në gjumë dimror", shënon ai.79)

Kryeministri serb Zoran Gjingjiq ia ka ofrua një bashkëpunim qeverisë së ardhshme të Kosovës. Gjingjiqi garanton se do të njihet qeveria që del prej zgjedhjeve të 17 nëntorit. "Kur flasim për interesat politike, s'do të gjejmë kompromis. Lidhur me këtë në fillim s'do të flasim aspak. Ne e dimë se 200 për qind të shqipëtarëve s'shohin një ardhmëri të përbashkët me ne. Po të diskutonim lidhur me këtë, do të diskutonim 100 vjet", ka thënë Gjingjiqi. Çështjet e suverenitetit dhe të tërheqjes së kufinjve në bisedime në fillim duhet të përjashtohen. Ai e paralajmëron udhëheqësinë e shqipëtarëve të Kosovës që të mos e shpallin në mënyrë të njëanshmë pavarësinë e Kosovës, edhe po qe se kjo do të mbetej pa efekt, siç mendoi ai. Një pavarësi e Kosovës në regjionin e Ballkanit do të krijonte më shumë probleme, sesa t'i zgjidhte ato. "Kjo praktikisht na sjell në një qorrsokak historik" vlerson Gjingjiq.80)

Çfarë presin shqipëtarët?

"Meqenëse ne pavarësinë e kemi shpallur në vitin 1992, presim në një njohje formale, sepse në fakt ne jemi të pavarur, por po presim vetëm njohjen formale. Ky është programi i partisë sonë LDK".

"Në dy vjet e gjysmë të fundit është arritur një përparim i madh me UNMIK-un, KFOR-in dhe OSCE dhe me miqtë tanë. Ky proces është i njohur në gjithë botën. Në janar të vitit të ardhshëm në Evropë do të futet valuta e Euros. Kosova gjendet në rrugën drejt integrimit në Evropë. Në dy vitet e fundit e kemi përdorur markën gjermane si valutë dhe ajo krijoi stabilitet në Kosovë dhe prej vitit të ardhshëm do ta fusim valutën e euros dhe ligjet evropiane. (...) Programi i LDK-së mundohet për një Kosovë të lirë, të pavarur dhe demokratike, të integruar në Evropë dhe në NATO dhe për miqësinë e përhershme me SHBA-të. Njëra prej prioriteteve të LDK-së është zhvillimi ekonomik që qëndron si temë qendrore në programin tonë."81)

Një kërkesë që gjendet tek të gjitha partitë shqiptare si lajtmotiv i paprekshëm në të gjitha programet tyre është pavarësia. Diferencime gjinden vetën në nuancat se si duhet arritur ky qëllim. Lidhur me çështjen e pavarësisë, LDK-ja është e mendimit se vetëm vullneti politik mjafton si argument për të treguar se s'ka alternativë tjetër.

PDK-ja (Partia Demokratike e Kosovës): partia e Hashim Thaçit mendon se politikanët kosovarë duhet që pas zgjedhjeve t'i sjellin prova bashkësisë ndërkombëtare, se Kosova është e pjekur për pavarësi. AAK (Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës): Programi i saj kërkon përsiatje konkrete se si mund të bëhet e pjekur shoqëria për pavarësi. "Prej të gjithëve kërkohet punë e rëndë nëse në tri vite duam ta krijojmë bazën për një shtet të pavarur të Kosovës", formulon kryetari i kësaj partie. Bashkësia Ndërkombëtare praktikisht duhet të vihet para fakteve të kryera.82)

Sjelljet e partive politike shqiptare në Kosovë, duke pasur parasysh ngecjen e ndërtimit të institucioneve të Kosovës, nisur nga deklarimet e lartshënuara po e tregojne të kundërtën. Kohët e fundit vërehet një kristalizim i qëndrimeve të partive shqiptare, të cilat po tregojnë haptazi mosgadishmërinë e pranimit të rezultatit të zgjedhjeve dhe luftës së tyre për pushtet. Politika s'është gjë tjetër veçse lufta për pushtet. Se cilat janë rregullat e kësaj loje politike varet nga sistemi e organizimit shtetërorë. Në shtetet demokratike kjo praktikohet me principin e shumicës, ose me fjale te tjera, pushteti ndahet në bazë të përqindjes se votës së fituar nga elektorati. Ardhja deri te kompromisi per ndarjen e pushtetit në baza demokratike dhe marrjes së pushtetit sipas përqindjes, në shoqëritë në tranzicion është shumë i vështirë dhe i mundimshëm, ndersa ky proces bëhet edhe më i mundimshëm atëherë kur në politikë kemi subjekte të tilla që u mungon edukimi dhe përvoja e mjaftueshme politike dhe mendimet e ndryshme politike i marrin si diçka "personale".

Megjithatë, çështja e pasqaruar e statusit ndërkohë e pengon normalizimin politik si edhe zhvillimin ekonomik. Sa kohë duhet të varet Kosova nga Beogradi dhe njëkohësisht, sa do të qendrojë diku pezull në ajër ajo ? Kur do të përfundojë frika ndër shqipëtarët e Kosovës për një rikthim të munshëm nën sundimin serb, atëherë do të përmirësohej më të vertetë edhe gjendja për pakicën serbe në Kosovë.83) Mali i Zi ka vendosur mbajtjen e një referendumi për pavarësinë nga Jugosllavia. Përfaqësuesi i politikës së jashtme të BE-së, Javier Sollana, nuk i shkoi për dore ta shtyjë Gjukanoviqim të tërhiqet nga referendumi i pavarësisë i planifikuar për pranëverën e vitit 2002.(84)

Nëse në pranverën e këtij viti në Mal të Zi shumica shprehet për një ndarje nga Serbia, atëherë s'do të ketë më Jugosllavi. Kosova atëherë do të jetë de jure pjesë e një shteti që nuk ekziston. A do të mund të mos ua pranonte OKB-ja edhe në një rast të tillë shqipëtarëve të Kosovës të drejtën për vetëvendosje?85)

"Pavarësia e Kosovës është një prej opcioneve të hapura në ardhmëri dhe ajo nuk është kurrsesi një gjë e ndaluar" tha udhëheqësi i OSCE-së në Kosovë Daan Everts.86) Prof. Dr. Esat Stavileci në Fakultit Juridik të Universitetit të Prishtinës e mbron mendimin se pavarësia e Kosovës është vetëm "një zgjidhje e drejtpeshuar e kohës".87) Protektorati i Kombeve të Bashkuara, sipas vlerësimit të Paddy Ashdown, shefit të dikurshëm të partisë së demokratëve liberal në Britani të Badhe, duhet të zgjasë edhe një çerek shekulli, me qëllim që të garantohet një paqe e qendrueshme në rajon.88) Edhe ky mendim, edhe pse jo i paqëllueshëm, megjithatë nuk mund të kontribuojë edhe shumë, ngase edhe mëtutje për Kosovën, kur është fjala për statusin final të saj, do të mbetej edhe më tej i padefinuar dhe bashkësisë ndërkombëtare do t'i kushtonte shumë. Nga ana tjetër, bashkësia ndërkombëtare do ta humbiste "durimin" nga përzgjatja e çështjes së Kosovës dhe shqiptarëve si problem në rajon.

Protektorati i arritur pas luftës së Kosovës në vitin 1999, që ushtrohet nga trupat e KFOR-it të drjetuar nga NATO-s, bazohet në rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit i OKB-së. Përfundimi i tij sigurisht do ta presupozonte një vendim të ri të OKB-së që në rrethana të caktuara do të mund të dështonte në një veto të një anëtari të përhershëm.

Protektoratet në parim duhet të përfundojnë me një ekzekutim të të drejtës për vetëvendosje të atij populli që është marrë nën mbrojtje. Kosova duhet ta fitojë të drejtën për vetëvendosje, pavarësisht nga jetëgjatësia e federatës serbo-malaziase.89) Kjo logjikë është e qëlluar, mirëpo kur jemi tek Kosova, kjo bëhet relative ngase me rezolutën 1244 del se Kosova është vetëm de facto nën protektorat ndërkombëtar. Ky protektorat nuk është i shënuar në rezolutë shprehimisht, se Kosova është protektorat çka edhe e bën relative këtë argument.

Rezoluta 1244 e merr përsipër obligimin për "ruajtjen e suverenitetit dhe të integritetit territorial të Jugosllavisë". Kosovës i premtohet vetëm "autonomia substanciale dhe vetëadministrimi" pas një periudhe të mbikëqyrjes ndërkombëtare. Njëkohësisht § 10 i Rezolutës së Këshillit të Sigurimit e përdor konceptin "people" (popull) për emërtimin e banorëve të krahinës. Me zgjedhjen e këtyre koncepteve, kosovarëve mund t'u pranohet e drejta për vetëvendosje. Sepse sipas doktrinës së të drejtës ndërkombëtare vetëm popujt ("peoples") janë të autorizuar ta pretendojnë të drejtën për vetëvendosje; ndërsa pakicat ("minorities") e posedojnë vetëm të drejtën për ruajtjen e veçorisë së tyre kulturore.90)

Që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore shqiptarët kanë qenë të detyruar t'i përjetojnë edhe dy persona që mendonin dhe vepronin si Millosheviqi: Vaso Çubrilloviq pas Luftës së Dytë Botërore dhe Aleksander Rankoviq91)në vitet 60-të. Me Sllobodan Millosheviqin përndjekja dhe dëbimi i shqipëtarëve përmbushi më shumë se njëqind vjet dhe arriti kulmin e vet. Tani bashkësisë ndërkombëtare duhet t'i shtrohet pyetja se a munden SHBA-të dhe BE-ja t'iu garantojnë shqiptarëve se në të ardhmën nuk do t'u vijë një Millosheviq tjetër, nëse shqiptarët pranojnë të mbesin brenda Jugosllavisë së sotme?!

Vërtet rezoluta e Kombeve të Bashkuata 1244 Kosovën e definon formalisht si një pjesë përbërëse të Jugosllavisë, por Beogradi prej kohësh e ka humbur kontrollin mbi këtë krahinë. Dhe qëllimi i përbashkët i të gjitha misave të shqiptarëve të Kosovës pas represionit dhjetëvjetësh të serbëve është Kosova e Pavarur. Është në pyetje vetëm koha se kur shqipëtarët e Kosovës do ta bëjnë hapin tjetër drejt pavarësisë. Si BE-ja ashtu edhe SHBA e dinë se përpjekjet e shqipëtarëve të Kosovës për pavarësi s'mund të ndalen.92)

Raporti i një komisioni të pavarur të Kombeve të Bashkuara, i udhëhequr nga kryeministri i Suedisë Goran Person, Sekretarit të Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara ia ka rekomanduar një "pavarësi të kushtëzuar" për Kosovën. Ndër kushtet paraprake për këtë kemi garantimin e sigurisë dhe garancisë së të drejtave të njeriut për serbët, romët dhe pakicat tjera në Kosovë.93)

Andaj thënë shkurt, fatin e Kosovës tani e kanë në duart e tyre përfaqësuesit politik të Kosovës. Nëse ata edhe më tutje vazhdojnë luftën e tyre për pushtet, i cili për momentin është i kufizuar me rezolutën 1244, dhe nuk i japin përparësi trajtimit të problemeve konkrete që po e preokupojnë Kosovën, si papunësia, plotësimin e zbrazëtirave ligjore, zhvillimin ekonomik, stabiliteti politik, respektimi i plote i të drejtave të njeriut, e në veçanti t'u sigurohen të drejtat pakicës serbe edhe në praktikë, kjo do të ndikonte negativisht në të ardhmën e Kosovës.

Prej gjermanishtes e përkthyen Kristë K. Shtufi &Z.A.

Ky është një punim seminarik, i referuar nga Zef Ahmeti, para njohësit të mirë të çështjes shqiptare, Prof Dr. Joseph Marko, në Fakultetin Juridik të Karl Franzens Universität Graz, Austri.

REFERENCAT:

1) C.Sr. Die zersplitterte albanische Nation - Unterschiedliche Forderungen in den einzelnen Ländern. Te: Neue Züricher Zeitung, Internationale Ausgabe, 16 mars 2001, Nr. 63, fq.5. Krah. Frank Münzel, Lässt sich die Unabhängigkeit Kosovas völkerrechtlich begründen? Te: Dardania, Zeitschrift für Geschichte, Kultur, Literatur und Politik, Nr. 10/2000, Vjenë 2001, fq. 234vv. edhe te: Joseph Marko (Ed.) Gordischer Knoten Kosovo/a: Durchschlag oder entwirren? Völkerrechtliche, rechtsvergleichende und politikwissenschaftliche Analysen und Perspektiven zum jüngsten Balkankonflikt, 1. Aufl. - Baden-Baden: Nomos Verl.-Ges., 1999, fq. 199vv. Petritsch, Kaser, Pichler, Kosovo/Kosova, Mythen, Daten, Fakten, Wieser Verlag, Wien 1999, fq. 73vv. Noel Malcolm, Kosovo: A Shorts History. London 1998. Robert Elsie, (Ed.) Kosovo. In the heart of the powder keg, Boulder 1997. Krah. Über die Grundlagen zu Geschichte, Kultur, und Recht Kosovos, Konrad Clewin, James Pettifer, Armin Hetzer, Georg Bruner, Te: Der Kosovo Konflikt, Ursachen, Verlauf, Perspektiven, Jens Reuters/Konrad Clewin (Ed.), Wieser Verlag 2000, prej fq. 17-117.

2)Një ndarje e dytë e popullit shqiptar u bë brenda ish-Jugosllavisë me lindjen e Maqedonisë si komb dhe republikë. Maqedonia në vitin 1912-13 u nda mes Greqisë, Serbisë dhe Bullgarisë. Maqedonasit sllavë si komb u njohën vetëm prej Titos në Jugosllavinë socialiste. Greqia dhe Bullgaria nuk deshën të dinin për ekzistencën e tyre. Athina vërtetë e ka njohur shtetin maqedonas, mirëpo jo nën emrin, Republika e Maqedonisë'. Edhe Bullgaria e ka shumë vështirë me njohjen e kombit maqedonas; Sofia e vështron këtë kohë të gjatë si një prodhim artificial të krijuar prej Titos nga perspektiva e llogaritjes politike.

3)Mbi shkatërrimin e Jugosllavisë shih: Viktor Meier, Vor 10 Jahren zerfiel Jugoslawien në: Europäische Rundschau, Vierteljahreszeitschrift für Politik, Wirtschaft und Zeitgeschichte, Nr. 3/2000, fq.97-106. Krahaso. Christian Schmidt Höuer, Willkommen Serbien In: Die Zeit, Nr. 42, 12 Oktober 2000.

4)Presheva, Medvegja und Bujanovci thirren nga shqiptarët si Kosova Lindore, ndërsa nga serbët Jugu i Serbisë.

5)Qeveria e Gjukanoviqit është përpjekur të qendrojë asnjanëse gjatë luftës në Kosovës. Sot shqiptarët e Kosovës janë pjesa dërmuese e turistëve, të cilët i kalojnë pushimet verore në bregdetin e Malit të Zi.

6)Christine von Kohl, Hätte der Kosovo-Krieg verhindert werden können? Në: Kosovo und die Folgen - Friedenspolitik im Zeichen des Kosovo-Konfliktes, Franz Leidenmühler/Reiner Steinweg (Hrsg.-editor) im Auftrag der Friedensinitiative der Stadt Linz/Donau, Idstein, Meinfhardt 2000, fq.78.

7)Wofgang Höpken, Die Flucht der Ungleichzeitigkeit - Der Balkan im Zeichen des Erbes der Nationalismen, në: Neue Züricher Zeitung, Internationale Ausgabe, e shtune/e diele, 13./14. tetor 2001, Nr. 238, fq.55.

8)Ernst- Wolfgang Böckenförde, Staat, Nation, Europa / Studien zur Staatslehre, Verfassungstheorie und Rechtsphilosophie, Suhrkamp Verlag am Main 1999, fq.35- 58.

9)Krahaso. Ernest Renan, Was ist eine Nation? Und andere politische Schriften, 1. Auflage 1995, FOLIO Verlag, Wien-Bozen 1995, prej fq. 41 deri 58. Krahaso. Wörterbuch des Christentums, Orbis Verlag für Publizistik GmbH, München, Sonderausgabe 1995, fq.854. Clifford Geertze, Welt in Stücken, Kultur und Politik am Ende des 20. Jh., Passagen Verlag, Wien 1996, Was ist ein Land, wenn es keine Nation ist? Prej fq.39.

10)He. Virus Nationalismus në: Neue Züricher Zeitung, Internationale Ausgabe, 13./14. tetor 2001, Nr. 238, fq.55.

11)Mbi nacionalizmin në Serbi krahaso. Wim van Meuers Nationalismus und Transformation in Serbien në: Europäische Rundschau, Vierteljahreszeitschrift für Politik, Wirtschaft und Zeitgeschichte, Nr. 1/200, fq.57-67. Tre shtyllat e regjimit të Millosheviqit, sipas van Meuers, ishin: represioni, nacionalizmi stagnimi në reforma.

12)Joseph Marko, die staatliche Entwicklung des Kosovo/a von 1913-1995 në: Joseph Marko (Hrsg.-editor) Gordischer Knoten Kosovo/a: Durchschlag oder entwirren? Völkerrechtliche, rechtsvergleichende und politikwissenschaftliche Analysen und Perspektiven zum jüngsten Balkankonflikt, Botimi i parë - Baden-Baden: Nomos Verl.-Ges., 1999, fq.15. Krahaso. poashtu H.Treter/J.Marko/T.Boric, Perspektiven des zukunftigen politischen und rechtlichen Statut Kosovos, në: Dardania, Nr. 3/3, prej fq. 222.

13)Joseph Marko, die staatliche Entwicklung des Kosovo/a von 1913-1995 në: Joseph Marko (Hrsg.-editor) Gordischer Knoten Kosovo/a, fq.15.

14)Aleksander Rankoviq në kohën e tij zhvilloi një politikë brutale represive ndaj shqiptarëve. Krahaso po ashtu fusnotën 12.

15)Joseph Marko, die staatliche Entwicklung des Kosovo/a von 1913-1995 në: Gordischer Knoten Kosovo/a, fq.16. Kërkesa për statunin e Kosovës si republikë e 7-të e federatës Jugosllave në njërën anë arsyetohet me atë se, thelbësisht për nga numri ka më shumë shqiptar se malazez, poashtu edhe më shumë se maqedon, ndërsa në anën tjetër realiteti i mëvetësisë së popullit malazez dhe maqedon vihet në dyshim me argumentin se, këta "popuj" me të drejtën për Republikë, e drejt që i ngrit në "nacion", janë krijuar tek pas vitit 1945 si "etni artificiale". Krahaso fusnotën nr. 7.

16)Pas ndryshimeve kushtetuese të viteve 1968, 1969 dhe 1971.

17)Krahaso. Joseph Marko, "Kosova Republikë!" zwischen Recht und Moral, në: Dardania Nr. 10/2000, Wien 2000, fq.70. Sipas shkrimeve të juristëve serbë të së Drejtës Kushtetuese dhe filozofëve, ata vlersojnë në "Memorandumin e Akademisë së Shkencave Serbe" në vitin 1986, se po bëhej një diskriminim i Republikës së Serbisë brenda federatës Jugosllave.

18)J. Marko (Hrsg.-editor) Gordischer Knoten Kosovo/a, fq. 20-21.

19)J. Marko (Hrsg.-editor) Gordischer Knoten Kosovo/a, fq.22. Krahaso Violeta Demaj, Vorgeschichte eines Krieges, në: Juridikum 1999, prej fq.50, i njëjti po ashtu edhe në: Gordischer Knoten, fq.127.

20)Krahaso. Elmar F. Pichl, Kosovo in den jugoslawischen Verfassungssystemen: 1974 bis 1998 në: J. Marko (Hrsg.-editor) Gordischer Knoten Kosovo/a, prej fq. 75.

21)Qeveria e Kosovës ne egzil ia del të organizojë e të mbledh 3% nga të ardhurat e kosovarëve në diasporë, si tatim ky i padetyrueshëm, ku pjesa më e madhe e kosovarëve këtë përqindje edhe e kanë paguar, për të financuar shkollimin, shëndetësinë etj.

22)Mbi marrëveshjen e Dejtonit shiko: Wofgang Petritsch, Bosnien und Herzegovina 5 Jahre nach Dayton në: Europäische Rundschau, Nr. 3/2000, prej fq.4.

23)Krahaso. Petritsch, Kaser, Pichler, Kosovo/Kosova, Mythen, Daten, Fakten, prej fq.209.

24)Kujto marrëveshjen e Rambujes, afër Parisit. Kjo marrëveshje është nënshkruar vetëm nga pala shqiptare në mes të muajit shkurt 1999, ndërsa pala serbe nuk e nënshkroi atë. Mbi detajet dhe ecurinë në Rambuje shiko: Kosovo 1997 bis 1999, Die Internationale Gemeinschaft und die Krise im Kosovo në: Kosovo/Kosova, Mythen, Daten, Fakten, fq.209-355. Mbi vet dokumentin krahaso po aty: Interim Agreement for Pease and Self-Government In Kosovo (Ramboulliet, 13 February 1999), prej fq.364.

25)Këtu duhet cekur se politika ruse mbi Ballkanin ka dështuar. Nuk është bërë asgjë për ta menjanuar konfliktin në Kosovë. Rusia është treguar indiferente përballë vuajtjeve të shqiptarëve të Kosovës dhe nuk ka qenë në gjendje të paktën ta kritikojë sjelljet serbe në Kosovë. Dhe kështu sot Nato është në Kosovë. Nervozizmi përbrenda politikës dhe opinionit rus për intervenimin e Natos është përdorur nga organet ruse për ta shtyrë fajin për dështimin e politikes së jashtme ruse në të tjerët. Më gjërsisht për këtë shiko. Oleg Levitin, ish ekspert i Ballkanit në Ministrinë e Jashtme Ruse si dhe në ambasadën Ruse në Tiranë dhe Beograd, Moskau und der Kosovo në: Europäische Rundschau, Nr. 2/2000, prej fq.73. Moska ka akuzuar Naton edhe për ndodhitë në Maqedoni. Iwanow shkon aq larg me diplomacinë e tij duke thënë se ka ardhur koha për secilin shtet dhe bashkësinë ndërkombëtare të vendosë se në cilën anë qëndrojnë. Në anën e atyre që dëshirojnë të ndërtojnë një Jugosllavi paqësore dhe të mirëqenies, apo në anën e atyre që mbjellin urrejtjen etnike dhe vdekjen. Iwanow është përpjekur që ta shfrytëzojë situatën e krijuar në Maqedoni për ta fuqizuar pozitën e Beogradit në arenen ndërkombëtare. Krahaso. Süddeutsche Zeitung Nr. 66, fq.10.

26)Mbi ecurinë e sulmeve ajrore shiko: Rudolf Scharping, Wir dürfen nicht wegsehen, Econ Verlag, München, 2001.

27)J. Marko, Kosovo/a - Ein Gordischer Knoten?, Zusammenfassende Analysen und Politikempfehlungen në: Gordischer Knoten, prej fq.231.

28)Sulmet ajrore kundësr Jugosllavisë janë shkelje e nenit 2 Nr. 4 të Kartës së OKB-së.

29)Mbi intervenimet humanitare krahaso. Jana Hasser/E. Müller/ Patricia Schneider (Hrsg-editor), Humanitäres Välkerrecht, politische, rechtliche und strafrechtliche Dimensionen, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden, 2001. Për intervenimin humanitarë në Kosovë dhe mendimet mbi këtë krahaso.: Suen Chajnocki/Wolf -Dienter Erbwein, Kosovo-Indonesien, Tschetschenien: Sind alle Menschen gleich? Prej fq.179. Krahaso. Po ashtu: Franz Leidenmühler, Menschenrechtsschutz durch den SR de VN: Work in Progress, von der Kurdenfrage im Irak 1991 bis Osttimor 1999 në: Kosovo und die Folgen, Franz Leidenmühler/reiner Steinweg((Hrsg.-editor), Idstein, Meinhardt, 2000, prej fq.97. Armin A Steinkamm, Völkerrecht, Humanitäre Intervention und Legitimation de Bundeswehr- Einsatzes; Völker- und wehrrechtliche Aspekte des Kosovo- Konflikts 1999, në: Kosovo Konflikt, Reuters/Clewing (Hrsg. editor) prej fq.335. Krahaso. Knup Ipsen, Der Kosovo-Einsatz - Illegal? Gerechtfertigt? Entschuldbar? Në: Die Friedens- Warte, 1999, Band 74, nr.: 1-2. Prej fq.19. Daniel Thürer, Die NATO Einsätze in Kosovo und das Völkerrecht- Spannungsfeld zwischen Gewaltverbot und Menschenrechte, 29. qershor 1999 në: http//nzz.ch/online/02_dossier/kosovo/kos990403thuerer.htm. Otfried Höffe, Humanitäre Intervention? Rechtsethischen Überlegungen në: Neue Züricher Zeitung, Internationale Ausgabe, 8/9 maj 1999, Nr. 105.

30)Modelet e propozuara për zgjidhjen e problemit të Kosovës ishin: Südtirol-i, Katalien, Tatarstan. Themelimi i një Këshilli shqiptar sipas modelit të Britanisë së Madhe dhe Republikës së Irlandës ku çështjet nacionale do zgjidheshin në organe binacionale. Të dy shtetet nacionale Britania e Madhe dhe Irlanda janë organizata shtetërore të cilat bashkohen në një Këshill të përbashkët. Aty irlandezët trajtojnë çështjet nacionale mes Irlandës Veriore dhe të Republikës së Irlandës. Vendimet merren në bazë të konsensusit të të gjithë pjesëmarrësve krahaso. Horst Grabner, Die Kriegslogik durchbrechen në: Kosovo und die Folgen, Franz Leidmüller/R. Steinweg (Hrsg.-editor), fq.68. Christine Von Kohl në një intervistë dhënë gazetës ditore autriake "Kleine Zeitung" , 10 tetor 2000, fq.12 shprehët: "i vetmi kompromis është një republikë përbrenda një konfederate të re jugosllave ku askush nuk do të ketë më shumë të drejta se të tjerët".

* "Big Brother" ështe një program televiziv i transmetuar ndër televizionet perendimore. Në një kontenjer-shtepi janë future disa kandidatë, të cilët janë përgjuar nga kamerat në çdo kohë. Pjesë nga keto përgjime janë publikuar në ekranet televizive. Keshtu sjelljet e kandidatëve janë vlerësuar nga shikuesit. Fituesi ka marre një shpërblim për fitoren e tij. Keshtu e kemi edhe Kosoven. Nje kontanjer me njerez ku po pergjohet nga bashkesia ndërkombëtare sjellja e aktorëve (popullates dhe përfaqësuesve të tyre).

31)http://balkans.unep.ch/

32)http://www.nato.int/, http://www.kforonline.com/

33)Mbi UNMIK-un shiko: http://www.un.org/peace/kosovo/pages/kosovo1.htm

34)http://www.osce.org/kosovo/index.php3

35)http://europa.eu.int/index_en.htm, http://www.euinkosovo.org/.

36)Rezoluta 1244 ne gjuhën gjermane në:
http://www.kosova-info-line.de/php/show.php3?id=397&kat=k&schwer=, ndërsa në gjuhën angleze mund ta gjeni në këtë adresë : http://www.un.org/Docs/scres/1999/99sc1244.htm

37)http://www.iom.int/

38)http://www.civpol.org/unmik/

39)Zhgjedhjet Komunale janë mbajtur më 28. nëntor 2000.

40)Constitutional Framework for Provisional Self-Government në: http://www.un.org/peace/kosovo/pages/regulations/reg01.09.html, auf Albanisch in: http://www.trepca.net/politike/korniza-kushtetuese.htm

41)Sipas nenit 5 të korrnizës kushtetuese të Kosovës qeveria e do të ketë këto Kompeteca: a. Economic and financial policy; b. Fiscal and budgetary issues; c. Administrative and operational customs activities; d. Domestic and foreign trade, industry and investments; e. Education, science and technology; f. Youth and sport; g. Culture; h. Health; i. Environmental protection; j. Labour and social welfare; k. Family, gender and minors; l. Transport, post, telecommunications and information technologies; m. Public administration services; n. Agriculture, forestry and rural development; o. Statistics; p. Spatial planning; q. Tourism; r. Good governance, human rights and equal opportunity; and s. Non-resident affairs.

42)Sipas rezolutës 1244 për statusin e Kosovës do të vendosët në një "kohë më të përshtatshme". Së këndejmi bashkësia ndërkombëtare ka dy qëllime të Rezolutës: implementimin e një "autonomie substanciale" dhe një vetëqeverisje për Kosovën.

43)Në vitin 2000 një grup ekspertësh ndërkombëtar morën inisiativen për përpillimin e një dokumenti "kushtetues" pa pjesmarrjen e shqiptareve të Kosovës. Si reagim, Forumi për Kushtetuten e Kosovës del me projekt të vetin në lidhje me dokumentin në fjalë. E kështu, i derguari special i OKB-së për Kosovën, Hans Hakkerup detyrohet të thërrasë një grup punues prej Kosovarëve dhe ekspertëve ndërkombëtarë. Ky proces i veçantë filloi me 6 mars 2001 dhe u udhëhoq nga Johan van Lemoen.

44)Krahasos. Blerim Reka, Një Proces negociator dhe një Kushtetutë Kalimtare në: Exsklusive, revistë e ilustruar kosovare, maj 2001, fq.36-37.

45)Kërkesa e presidentit jugosllav Kostunica për të drejtën e vetos për serbët në parlament refuzohet.

46)Në Kosovë TMK-ja kuptohet si ushtri e ardhshme e Kosoves.

47)Krahaso, http://de.news.yahoo.com/010514/71/1llqi.html

48)Koha Ditore, Hakerupi, Thaçi, dhe Haradinaj nënshkruajnë korrnizën kushtetuese të Kosovës- Thaçi refuzon, 16 maj 2001, fq.1.

49)Në pjesën 4 pika 3 e Marrëveshjës së Rambujes nuk bëhet fjalë "për të drejtën për vetvendosje", por vetëm për një "will of the people", që do të merret parasysh në vendimin përfundimtar të statusit të Kosovës. Të njejtin përpilim e kemi edhe në nenin 7 të kornizës kushtutetuese të Kosovës ku thuhet: do të merret parasysh deshira e popullit dhe faktorëve të tjerë. Krahaso. Rexhep Kastrati, Korniza Kushtetuese dhe referendumi në: Bota Sot, 8. qershor 2001, fq.6.

50)Koha Ditore, 16 maj 2001, fq.1.

51)Po aty.

52)Thore Fender-Hajrizi, Kushtetutë apo "Job Describtion" në: Koha Ditore, 24. prill 2001, fq.9.

53)Beogradi paralajmëron mosdaljen e serbëve në zgjedhjet e Kosovës, nga BETA, botuar në: Koha Ditore, 16 maj 2001, fq.3.

54)Po aty.

55)www.derStandard.at i datës 09.05.2001

56)Reuters, 9 maj 2001.

57)Wolfgang Libal, Demokratische Schlacht am Amselfeld në: Die Furche, Nr. 48/15.11.2001, fq.3.

58)Krahaso, Aufweichung der Fronten in Kosovo në: Neue Züricher Zeitung, 19.10. 2001, fq.3.

59)www.derStandard.at i datës 06.11.2001. Krahaso http://www.borba.co.yu/ të datës 05.11.2001 dhe 6.11.2001.

60)dpa e datës 3. nëntor 2001, në: http://de.news.yahoo.com/011103/3/2a3wz.html. Krahaso. AP 3. nëntor 2001, në: http://de.news.yahoo.com/011103/12/2a2rs.html

61)Intervista me ambasadorin e Jugosllavisë në Austri Mihajlo Kovac në: Die Furche, Nr. 48/15.11.2001, fq.3 dhe 4.

62)Stephan Israel, Ein Wahlaufruf mit beschränktem Echo në: Salzburger Nachrichten, e mërkurë, 7. 11. 2002, 63)Kosovo-Serbenführer sind weiterhin für Wahlboykott në: Wiener Zeitung, e mërkurë, 7.11.2002, fq.2.

64)www.KosovaLive.com, e datës 9.11.2001

65)Niedrige Beteiligung bei Kosovo- Wahlen befürchtet në: www.derStandard.at, 13.11.2001

66)APA/dpa në: der Standard.at te datës 06.11.2001. Krahaso. Kosova Live e datës: 06-Nov-2001; APA në: www.der Standard.at të datës: 06.11.200; QIK-u e datës: 06.11.2001 në:
http://www.kosova.com/cgibin/viewnews.cgi?category=4&id=1005037321

67)Koha Ditore, 9. nëntor. 2001, fq.1 dhe. 3.

68)dpa e datës 6. nëntor 2001 në: http://de.news.yahoo.com/011106/3/2aeve.html. Krahaso. Gertraud Illmeier, Belgrad unterschreibt Kosovo-Abkommen në: Die Presse, 7. 11. 2001, fq.6.

69)www.borba.co.yu, e datës 16-18.11.2001

70)Lufta kundër Afganistanit, Talibanëve dhe Bin Ladenit.

71)Aleksander Orsisch, Die Krisen Serbiens sind im Oktober heiß geworden në: Kleine Zeitung, 28. tetor 2001, fq.10.

72)APA, Vojvodina: Ausarbeitung einer neuen Verfassung beschlossen në: www.derStandard.at, 13.11.2001.

73)Krahaso. Abspaltung (Montenegros) würde Kettenreaktion auslösen në: DER STANDARD, 21./22. 4. 2001. Balkan-Experte rechnet "Bildung eines Micky-Maus-Staates", Reuters 20.04.2001, në: www.derStandard.at. Ist die Jugoslawien-Idee tot, APA, 17.04.2001, në: www.derStandard.at. Montenegro: Neue Grenzbalken - von Gerhard Plott në: DER STANDARD, 21./22. 4. 2001. Interview mit Djukanovic, "Unser Modell hat Vorbildwirkung" në: DER STANDARD, 21. 4. 2001.

74)QIK-u, 18. 11.2001.Krahaso. Aleksander Orssich, Rugovas Sieg bringt Kosovo einer Lösung nicht näher në: Kleine Zeitung, 20. 11. 2001, fq.4. Shqiptarët e Kosovës në fillim duhet që në praktik të dëshmojnë ata pushtetin politik e kuptojnë ndryshe dhe se dryshon nga ai i serbëve në fillim te viteve të 90-ta. Vetëm nëse qeveria e re e Kosovës në mënyrë argumentuese e bën këtë, vetëm atëherë ekziston një shans për pavarsi. Për këtë mendim krahaso. C.Sr., Ein Schrit zur Unabhängigkeit Kosovos? në: Neue Züricher Zeitung, , 20. 11.2001, fq.3.

75)Exit Polls: Rugova siegt im Kosovo, APA në: www.der Standard.at, të datës 19.11.2001.

76)Ein Votum für Unabhängigkeit ? në: Wiener Zeitung, 20. nëntor 2001, fq.4.

77)Im Falle der Unabhängigkeit Kosovos werden Serben Autonomie ausrufen në: www.derStandard.at, të datës 18.11.2001

78)Kostunica: Kosovo bleibt Teil Jugoslawiens, në: www.derStandard.at të datës 19.11.2001, krahaso. Frankfurter Allgemeine, Streit um Statut des Kosovo, Kostunica wendet gegen Unabhängigkeitsbestrebungen, 20.11.2001, fq.2.

79)http://www.borba.co.yu/, të datës 19.11.2001

80)Djindjic macht künftiger Kosovo-Regierung Angebot zur Zusammenarbeit, në: derStandard.at, 26.11.200.

81)Pjesë nga fjalimi i Rugovës në fushatën parazgjedhore të mbajtur në Podujevë, QIK-u, Prishtinë, 9. 11.2002. në:
http://www.kosova.com/cgibin/viewnews.cgi?category=9&id=1005310500. Krahaso. Interview mit Ibrahim Rugova, DER STANDARD, e datës 19. Juli 2000.

82)APA, Wahlen im Kosovo: Die wichtigsten Parteien und ihre Programme, 13.11.2001 në: derStandard.at

83)Krahaso mbi këto mendime Matthias Rüb, Der ungeklärte Status In Frankfurter Allgemeine, 20. 11. 2001, fq.1.

84)Krahaso AP, Djukanovic besteht auf Unabhängigkeitsreferendum Gespräche mit Solana gescheitert, 28. nëntor 2001.

85)Krahaso C.Sr., ein Schritt zur Unabhängigkeit Kosovos në: NZZ, 20. 11.2002, fq.3, fjalia e fundit.

86)Interviste dhënë Radio 21 në: http://www.radio21.net/ të datës 29.11.2001.

87)Prof. Dr. Esat Stavileci, Pavarësia e Kosovës ështe vetëm një zgjidhje e drejtpeshuar e Kohës në: Bota Sot, 10. qershor 2001, fq..5.

88)DER STANDARD, 22. nëntor 2000.

89)Krahaso. Shkëlzen Maliqi, çdo protektorat përfundon me vetëvendosje në: Koha Ditore, 28 prill 2001, fq.10.

90)APA/dpa në: der Standard.at të datës 2.2.2001.

91)Krahaso: fusnotat 12 dhe 18.

92Krahaso: Der Kosovo-Mythos - nga Andrej Ivanji në: DER STANDARD, 5.11.2001.