Demokracia në gjuhësi?

Pjesëmarrjet e Ardian Vehbiut në debatet tona mediale janë gjithnjë të mirëpritura; aq më shumë si në rastin e djeshëm, kur u shpreh për demokracinë në gjuhësi. Jo vetëm pse është në themel gjuhëtar e filolog, por edhe pse ka punuar në vitet ’80 në Institut të Gjuhësisë, në periudhën më të ashpër të gjuhësisë kostallariane, i njeh pra problemet së brendshmi e së jashtmi, së poshti e së larti.

Më duket megjithatë – le të vlejë edhe ky shkrim për pasurimin e debatit dhe të njohjes sonë, dhe jo për ndonjë mistrecllëk polemizues, aq më shumë që me Vehbiun jemi miq të vjetër – se shkrimi i djeshëm kishte një pikënisje të gabuar: fliste për demokracinë në gjuhësi dhe ia besonte këtë demokraci pikërisht institucionit të vjetër, të cilin ai e ka braktisur me kohë. Qysh në fillim Vehbiu qesëndiste debatin që është zhvilluar kohët e fundit (e kish fjalën për debatin e dt. 4 maj në Top Channel? se tjetër nuk di të jetë zhvilluar; me këtë rast gëzohemi që diaspora, edhe ajo përtej Oqeanit, ndjek talk-showt, shpresojmë të lidhet së shpejti drejtpërdrejt në video-konferencë) dhe thoshte se këto lloj diskutimesh nuk mund t’u lihen akademikëve, publicistëve, kombëtaristëve profesionistë etj. por, citoj: “E ardhmja e standardit të shqipes... përcaktohet nga institucione të specializuara, të cilave republika u ka përcaktuar një përgjegjësi kësisoj”.

Ndërkaq institucionet e specializuara në gjithë këta vjet të tranzicionit janë të zgërlaqura, ato nuk u janë përgjigjur aspak kërkesave të një gjuhe në ndryshim: pikërisht kjo paaftësi që natyrisht lidhet me kushtet e ndryshuara të Shqipërisë dhe Kosovës, por edhe që artificialisht lidhet me konservatorizmin e ndryshkur të një grupi specialistësh, të cilëve u ka mbetur sahati në vitin 1972, mblidhen vetëm për të përkujtuar atë e festuar vetveten, dhe nuk duan ta shohin realitetin – e pra është kjo paaftësi që i ka dhënë shtysë dhe përmasa jo të vogla shqetësimit. Vetëm gazeta “Shekulli” ka botuar një sërë artikujsh, pjesa më e madhe e të cilëve me një nivel mjaft të mirë shkencor. Atëherë, si mund ta presë Vehbiu rregullimin e gjendjes cok prej atyre institucioneve? Pse kërkon ai që aktorë të tjerë, të cilët mund të jenë specialistë-gjuhëtarë, por mund të jenë edhe shkrimtarë, gazetarë etj., të shmangen nga këto debate, mundësisht të qepin gojën sidomos në media të tilla të fuqishme si televizioni?

Për mua çështja, ose nyja kryesore e diskutimit, është e thjeshtë: Kemi mënjanë një gjuhë standarde, e cila ka të meta jo të paka: nga ato që i kish që në krye të herës (përmend vetëm shkrimin e ë-së jotheksore, të cilin 95% e shqiptarëve nuk e zotëron) e nga ato që janë evidentuar dora-dorës në afër 35 vjet përdorim (përmend vetëm shkrimin e fjalëve të huaja): Le të mblidhen pra, specialistë, shkrimtarë, gazetarë, mësimdhënës e të shprehin me mirëkuptim mendimet se si do mund t’u jepej shqiptarëve, në radhë të parë fëmijëve në shkolla, një kod më i mirë, më i thjeshtë e i zhdërvjellët. Natyrisht jo sot dhe menjëherë, se këto punë duan kohë. Por jo t’i thuhet debatit që në krye plaç! Edhe në Kongresin e Drejtshkrimit të 1972-shit kishte më shumë demokraci sesa rekomandonte dje Vehbiu me institucionet e tij shtetërore të specializuara, pasi aty ishin thirrur mësues, shkrimtarë me emër (tjetër gjë pse të tjerë specialistë e shkrimtarë me emër dergjeshin burgjeve ose në kampe internimi, por ata që kishin mundësi të venin, pse me brinjë të pathyera, vajtën).

Pika e dytë që kam kërkuar në një numër shkrimesh e prononcimesh është çështja e gegënishtes letrare: Nuk mund t’ua ndalojmë, aq më pak nuk mund t’i veshim me përbuzje gjithë ata përdorues, poetë, publicistë etj. që duan ta përdorin. Është një traditë e madhe, të cilën standardi, ose siç quhej dje “gjuha e njësuar”, pra toskërishtja që përdorim sot, e dëshmoi se nuk mund ta ndërthurë në gjirin e vet, aq më pak ta sheshojë. Ne duhet të ndihmojmë në lavrimin e kësaj tradite, qoftë dhe për hir të atyre vogëlushve, të cilëve Fishta e Migjeni sot në shkolla po u duken më të vështirë sesa Harry Potter anglisht. Të ndihmojmë që të ketë edhe ajo një kod të saj letrar. Askush nuk duhet të ketë frikë se kjo punë po rrezikoka standardin dhe të shgjetojë me ironi të sforcuar, se kemi të bëjmë me foklorizëm etj.

Pasi thotë se çështja e ë-ve ose e paskajores “janë çështje minore”, Vehbiu thekson se “gjuha sot nuk po funksionon dot mirë jo për shkak dobësish strukutore siç duan të argumentojnë disa studiues” (kush janë xhanëm këta studiues, kombëtaristë etj. se ndihemi si në fjalimet e plenumeve të dikurshme kur goditeshin burokratët, indiferentët etj. dhe pyesnim njëri-tjetrin: ta ketë vallë fjalën për Fadilin apo për Mihallaqin?) “por për arsye se shqipja e shkruar letrare në Shqipëri gjatë tridhjetëvjeçarit 1960-1990 u nyjtua (pa ë!) së brendshmi si formë shprehëse e ideologjisë së drunjtë totalitare... mori goditje të rëndë prej formave të ngurtësuara e shterpa të mendimit totalitar”.

Së pari, gjuha nuk po funksionon mirë vende-vende pikërisht për dobësi strukturore dhe zgjidhje të pamira ortografike, ndër të cilat natyrisht shkrimi i ë-ve të patheksuara etj. nuk hyn aspak te çështjet minore.

Së dyti, nuk mund t’i përfytyroj se si janë format e drunjta. Ai që e shkruante mirë shqipen para 1972-shit vazhdoi ta bëjë këtë gjë edhe më pas, sidomos kur ishte me prejardhje toske. Në vitet që veçon Vehbiu janë krijuar disa nga kryeveprat e prozës shqipe si “Kronikë në gur”, “Lumi i vdekur”, “Pashallëqet e mëdha”, “Viti i mbrapshtë”, por edhe shqipërime mjeshtërore. Për mua “Don Kishoti II” i Petro Zhejt është gjuhësisht më lart se “Don Kishoti I” i Fan Nolit dhe kjo e rrëzon lehtë pohimin e Vehbiut. Se ç’gjuhë shkroi dhe shkruan sot “Zëri i Popullit”e me radhë, kjo nuk na intereson.

Problemin më të madh e patën autorët që vinin nga Veriu, ndaj dhe prurjen më të lartë krijuese për periudhën në fjalë e kemi pikërisht nga një autor që qëndroi në traditën e vet: Martin Camaj.
Mbasi skualifikon, nga pozita së largu ose së larti, debatin aktual për nevojën e përmirësimit të standardit dhe kultivimit të gegënishtes letrare, Vehbiu përshëndet iniciativën për katalogimin e shqipes bashkëkohore. Them se iniciativë më të mirë nuk ka dhe si do mos e përshëndetësh. Vetë katalogimin nuk e njoh si fushë, por ma merr mendja se sondazhet do të bëhen në më të mirën mënyrë të mundshme. Sa kohë do të duhet për këtë ndërmarrje? Sa gjithpërfshirëse do të jetë ajo? Duhen pritur rezultatet që të punohet për përmirësimin e standardit tonë? Nuk di të them; nuk di të them as se si veprohet kur gjejmë, bie fjala, që 90% e shqiptarëve thonë “shpi” dhe jo “shtëpi”: do të kemi atëherë në drejtshkrim “shpi”?

Le t’ia lëmë së ardhmes këtë punë, por ndërkaq nuk mund ta përfytyroj se mbledhja e ususit apo katalogizimi i gjuhës, edhe sikur në të të angazhohen forcat më të mira e më të shumta, duhet t’i lërë në gjumë të gjatë të gjithë ata që janë të shqetësuar për shqipen, për faktin e thjeshtë se në punën e tyre të përditshme ata e ndiejnë dhe e dinë që kjo gjuhë mund të shkruhet, drejtshkruhet dhe drejtshqiptohet shumë më mirë sesa ndodh sot.

Ka ndonjë të keqe psh. sikur specialistë, shkrimtarë e pedagogë të mblidhen për të vendosur një Drejtshqiptim të këtij standardit tonë që sot është krejt në tym? Nxënësit dhe prindët e tyre do t’i falënderonin: sasia e ë-ve që shqiptohen në shkolla do t’i afrohej sasisë natyrore të ë-ve nëpër shpia. Ndaj jam për Tryezën e Rrumbullakët, ku shteti me institucionet e tij ka një pjesë, por jo gjithë pjesën, ku ai e shumta mund të moderojë. Shteti ynë që nuk funksionon dot në gjymtyrët e tij më esenciale, nuk ka si funksionoka mirë në politikat dhe organizimet gjuhësore. Demokracia jonë, sa e re aq dhe e brishtë, kërkon edhe në këtë fushë forma të reja.