Shteti laik dhe anmiqtë e tij

«Shqipëria: u ngjall nga idealistët, u ruajt nga rastet, u vra nga politikanët»

Individualizmi dhe nevoja për nji shtet
Individualizmi i tepruem asht sëmundje që na ka pengue vazhdimisht me krijue dhe me mbajt Shtetin tonë. Ne shqiptarët jemi të primë me afirmue vetveten dhe jo bashkësinë së cilës i përkasim, e kur bahet fjalë me zgjedhë ndërmjet interesave personale e atyne të përgjithshme, rrallëherë kemi dyshime rreth përparësisë së interesave personale. E kemi të vështirë me ul në kuvend dhe me ndigjue njeni-tjetrin, pse jemi të bindun se sidomos prej kundërshtarëve tanë, të cilët i përbuzim me gjithë zemër, nuk kemi asgja çka me mësue.

Kuvendet tona përgjatë historisë mâ së shumti kanë qenë kuvende katundesh apo në rasën mâ të mirë kuvende ndërkrahinore të kufizueme. Numrohen me gishta kuvendet relativisht mbarëshqiptare: Kuvendi i Lezhës i vitit 1444, ai i Arbnit i vitit 1703, Kuvendi i Prizrenit i vitit 1878, Kongresi i Monastirit në vitin 1908, ai i Lushnjes në vitin 1920. Pra, në pesë shekuj histori shqiptarët janë mbledhë me hiri a me pahiri katër pesë herë për me diskutue për fatin e tyne. Ndërkaq fatin tonë e kanë vendosë të tjerët, e ardhmja jonë asht mvarë prej humorit dhe prej simpative të mâ të fortëve. Mungesa e protagonizmit në historinë tonë kombtare ka krijue gjithmonë vështirësina të mëdha për me organizue jetën e bashkësisë me anë të institucioneve shtetnore. Kjo gja ka ndikue edhe në vetë pasqyrimin e së kaluemes sonë. Ankohemi se nuk kemi nji histori dhe se për shekuj me rradhë kanë qenë të huejt që janë marrë me historinë, gjuhën, zakonet dhe doket tona.

Kemi kronika gojore e të shkrueme, kemi folklor por jo mendim historik, mbasi mungesa e lirisë dhe pavetëdija e shtypin individin dhe s’e lejojnë me krijue nji horizont historik dhe kritik ndaj vetvetes. Historinë e bajnë njerzit e lirë dhe popujt e lirë, prandaj mbas Historisë së Skënderbeut të Barletit duhet me pritë ardhjen e Fan Nolit për me pasë nji Histori tjetër të denjë për këtë emën. Parenteza ndërmjet dy veprave asht nji labirint ku shpirti shqiptar mâ së shumti gjindet i shqymbun, i trembun apo edhe i tjetërsuem rranjësisht. Pra, pa u krijue ndërgjegja se kemi nevojë për nji Shtet nuk mund të kemi as mendim historik dhe ide për të ardhmen.

Mjerisht ende sot lëvizim symbyllë mes disa të vërtetave të idhta dhe shumë rrenave gjumëndjellëse që s’na lejojnë me shikue larg. Edhe sot kemi përshtypjen se jemi rishtas tek e njejta fushë betejet, me të njejtat probleme të pazgjidhuna, me të njejtat kryevepra të çoroditjes kombtare që na shtijnë pareshtun shkopinjt ndër rrota. Besoj se këtë pamje kanë pasë para syve Faik Konica e Gjergj Fishta kur kanë stigmatizue inercinë dhe topitjen shpirtnore të shqiptarëve.

Nevoja e shtetit lind prej arsyes, por ne e dijmë mirë se ndër ne hyjnesha Arsye s’ka gjetë kurrë shumë idhtarë të devotshëm. Mospasja e nji ideje të qartë rreth Shtetit në vetvete ka ba që përvoja e shkurtë e demokracisë të kthehet në nji pistë akullit ku kanë thye kryet njena mbas tjetrës andrrat tona mâ të mira. Mâ së shumti tek ne Shteti ngatërrohet me përdorimin e forcës, prandaj ndijmë dendun tue u shprehë: “ky asht shtet, të shtin në burg”, ose “shtet ka qenë ai..., ke dalë në mesnatë e kurrkush s’ka guxue me ta thanë nji fjalë” etj. Shteti s’asht tout court ushtrim forcet, por asht zotnimi dhe përdorimi i arsyeshëm i saj. Ata që qahen e kanë mallë për shtetin e forcës, tregojnë se at’ shtet kanë meritue dhe meritojnë, pse ashtu si kafsha që nuk ban nji hap përpara pa pasë ngucjen e hostenit dhe nxitjen e reflekseve të kushtëzueme prej ushqimit, ashtu edhe ata kujtojnë me ngashnjim kohën e dajakut dhe të kafshatës së sigurt nën dajak. Ky asht shenj i dukshëm se çdo epokë ka skllevnit e vet, të cilët kërkojnë pronarët e tyne.

Me i përdorue gjanat lirshëm asht me të vërtetë e vështirë, por me qenë vetë i lirë asht gjaja mâ e mundimshme, sidomos për ne të pamësuemit, këtë gja e vërente me kohë Faik Konica: “Skllavëria, si çdo pësim tjatër, pasi rëndon ca kohë në kurriz, bëhet më në funt një zakon i pëlqyer, dhe ata që e mbajnë mi xverk e durojnë me gëzim ë...] Kur qënka ashtu natyra e njeriut, a është çudi që një shumicë Shqipëtarësh të kenë në shpirt të tyre adhurimin e zgjedhës? Bij, nipër, stërnipër skllevësh, skllev vetë, fjala liri nuk është për ta veç një gjë misterioze dhe e rezikshme, e cila duhet ose lëftuar ose pritur me të ftohtë”. (Shqiptari i Amerikës, 1.12.1923)

Rreziqet e shtetit laik

Korrupsioni i naltë i njerzve të politikës, vlerat e ulta morale që njerzit e saj dishmojnë përpara masave, niveli i papërfillshëm intelektual i përfaqsuesve të popullit dhe trajtimi i kundërshtarëve politikë si anmiq personalë çojnë drejt daljes në pah në jetën politike të grupimeve me baza fetare dhe me tendenca integraliste që paraqiten si shpëtimtare të gjendjes së krijueme.

I vetmi «shpëtim» që ato sjellin me vete asht pezullimi i të drejtave dhe i pluralizmit politik dhe afirmimi i nji shteti integralist që ka tendencën me kontrollue në mënyrë kapilare jetën private dhe politike të personave, shijet e tyne, veshjet, kulturën letrare, muzikën, tue kufizue çdo shfaqje të ndryshme nga vetvetja. Në çdo shoqni ka kontraste me ngjyrime fetar, mbasi ka gjithnji elementa të ekzaltuem që e interpretojnë besimin të cilit i përkasin si mohim praktik të çdo besimi tjetër dhe mbërrijnë deri atje sa me konsiderue pjestarët e besimeve të tjera si qytetarë të kategorisë së dytë. Këto probleme që rrjedhin prej keqinterpretimit të besimit fetar, duhet medoemos të transformohen në probleme politike, pra të zgjidhen me mënyra demokratike tue i pre rrugën akumulimit të tensioneve të rrezikshme.

Shteti demokratik bazohet tek arsyeja se liria e personit asht themeli i jetës së çdo bashkësie dhe se ruejtja e kësaj lirie duhet të jetë objektivi primar i sistemit demokratik. Laiciteti i shtetit shpreh faktin se në nji regjim demokratik ekzistojnë së bashku të gjitha ato komponente që nuk cënojnë parimin themelor, lirinë e përbashkët. Bashkëjetesa e feve apo edhe e ideologjive të ndryshme tregon se asnji prej tyne nuk mbizotnon, por secila përpiqet me marrë pjesë në sintezën e jetës qytetare. Laiciteti asht nji parim plotësues i pluralizmit demokratik, ai synon me afirmue se në kufijtë e jetës civile nuk ka asnji besim fetar apo ideologji politike që mund t’i imponohet të tjerëve si model me forcë, qoftë kjo verbale, fizike, psikologjike apo edhe me presion ekonomik.

Roli i besimit fetar në kuadrin e sistemit demokratik asht mjaft pozitiv, sidomos atëherë kur ky raport ushqehet me tolerancë reciproke dhe me bashkëpunim të sinqertë. Tue qenë se liria e besimit pasqyrohet në jetën private dhe publike, Shteti, i cili garanton këtë liri me ligj, nuk mund të jetë indiferent ndaj keqpërdorimit të saj (ashtu si ndaj çdo lloj lirie tjetër). Në qoftë se Legjislatori do të pyeste veten se cili asht besimi mâ i mirë që ekziston, ai do të përgjegjej se besimi mâ i mirë asht ai që ndihmon me formue qytetarët mâ të mirë, pra mâ të drejtë, mâ tolerantë, të pajisun me virtyte civile, të lirë prej çdo forme nënshtrimi privat apo publik.

Edhe Kushtetuta e Republikës shqiptare tue njohtë barazinë e feve (neni 10, § 1-3) pohon se tek ne nuk ka asnji fe zyrtare dhe se Shteti asht asnjianës dhe garant i lirive fetare. Gjithashtu Shteti përjashton çdo diskriminim për arsye bindjesh fetare (neni 18, § 2), dhe shprehet se: “Secili është i lirë të zgjedhë ose të ndryshojë fenë ose bindjet, si dhe t’i shfaqë ato individualisht ose kolektivisht, në publik ose në jetën private, nëpërmjet kultit, arsimimit, praktikave ose kryerjes së riteve”. (neni 24, § 2). Shteti laik pra asht neutral ndaj besimeve por jo indiferent, mbasi ai ka për detyrë me vigjilue dhe me mbrojtë pluralizmit fetar dhe ideologjik, tue përfshi edhe qëndrimet tjera afetare në gjinin e shoqnisë.

Juristat e kanë përkufizue qëndrimin e drejtë të Shtetit si nji “neutralitet aktiv” – i cili siguron barazinë kundër çdo tendence për supremaci të ndonji elementi të shoqnisë. Mekanizmi asht i tillë: parimi demokratik i shoqnisë çon drejt pranimit të nji pluralizmi institucional dhe politik. E kundërta e Shtetit laik asht shteti fetar, teokratik dhe integralist, ai që tregon me ligje normative dhe me ndërshkime penale rrugën e vetme që duhet të ndjekin individët për me u bâ qytetarë të denjë. Modeli në këtë rasë asht unik dhe i pakundërshtueshëm, ai nuk mund të përmirësohet prej vetë qytetarëve, por vetëm mund të aplikohet dhe të interpretohet prej nji pjese të veçantë të shoqnisë, e cila komandon gati krejt e pakontrollueme.

Ndërsa mbrenda Shtetit demokratik nuk mund të ketë pozita të privilegjueme fetare, të bazueme në përqindjen e popullatës apo në shkaqe të tjera me natyrë historike, dinastike, etnike apo krahinore. Nji prej formulave mâ të suksesshme për harmonizimin e raporteve institucionale të shumë demokracive perëndimore ka qenë kjo: besimi fetar i lirë në nji Shtet të lirë. Në këtë kontekst Shteti mbron interesat e përgjithshme dhe tue qenë neutral nuk mund të marrin pjesë në asnji organizëm ndërkombtar me karakter fetar, aq mâ pak mund të siglojnë marrveshtje apo rezoluta me natyrë orientative apo obliguese që dalin prej këtyne organizmave.

Çdo vepër e tillë do të kishte karakter antikushtetues dhe do të ishte e pavlefshme. Shqyrtimi i çdo veprimi antikushtetues siç asht pjesmarrja në organizma me karakter fetar dhe gjykimi i papajtueshmënisë së tyne duhet të sqarohet ex officio prej Gjykatës Kushtetuese në bazë të ligjit themelor (neni 131, pikat a,b); ndërsa mekanizmi i vumjes në lëvizje të kësaj Gjykate mund të bahet prej subjekteve të parashikueme me ligj (neni 134, § 1/a-g), që mund të jenë 1/5 e deputetëve, individë të thjeshtë apo bashkësi fetare, parti politike etj.

Agresiviteti ndaj Shtetit laik rrjedh shpeshherë prej paaftësisë së besimit fetar me u përballue me të rejat e kohës, me sfidat që ndryshimet epokale sjellin me vete. Atëherë ndodh që të braktiset rruga e bashkëpunimit dhe të zgjidhet ajo e sulmit dhe e provokimit, që mund të jetë gradual dhe i rregulluem simbas rrethanave dhe dobësisë së rendit demokratik. Por si duhet të sillet nji sistem demokratik tolerant ndaj atyne që kërkojnë me minue institucionet dhe vetë tolerancën?! Në emën të lirisë dhe tolerancës Shteti demokratik nuk duhet të tolerojë asnji shfaqje intolerancë, kur kjo i kalon kufijtë e pranueshëm me ligj. Lirija absolute dhe toleranca pa kufi – ka vërejt K. R. Popper - çojnë drejt mohimit të vetë lirisë dhe tolerancës; ndërsa për demokracinë ai shkruen:
“Edhe pse jam i ndërgjegjshëm për shumë të meta që ka, mendoj se demokracia asht forma mâ e mirë dhe mâ fisnike e bashkëjetesës shoqnore që asht realizue ndonjiherë përgjatë historisë së gjinisë njerzore”.

Demokracia nuk asht thjesht çeshtje zgjedhjesh të lira dhe përqindjesh numerike, ajo para së gjithash mvaret prej ndërgjegjes së qytetarëve dhe prej idesë që kanë zgjedhësit rreth lirisë. Kur liberali Benedetto Croce shkruente në shekullin e kaluem për «besimin e lirisë» (religione della libertà) kishte parasysh faktin se ekziston gjithnji rreziku i kthimit në gjinin e nji shoqnie primitive, e cila e tjetërson demokracinë në diçka formale, pa vlerë – mbasi njerzit e formuem në shkollën e nënshtrimit, të konformizmit dhe të bindjes së verbët nuk janë në gjendje me bâ që sistemi demokratik të funksionojë në rregull.

Në nji kohë kur ideologjitë e forta totalitariste (nazizmi dhe komunizmi) janë dekompozue si shpresa, përballë Shtetit liberal-demokratik qëndron rreziku i fondamentalizmit, i cili shpreh në rrafshin fetar të njejtat karakteristika negative që shfaqnin diktaturat në planin ideologjik. Atëherë, qytetarët dhe besimtarët kanë vetëm nji detyrim për të krye, e po s’e plotësuene rrezikojnë me u kthye në qenje të pakuptimta, në instrumente të pavullnetshme, pa liri dhe pa shpresa. Po s’e plotësuene atë detyrim do t’u hiqet deri edhe e drejta me gabue, pse s’do të jenë mâ në gjendje me marrë asnji vendim.
Detyrimi i tyne i vetëm asht me u përballue me të vërtetën dhe me ruejt me të gjitha mjetet lirinë.

*Artikulli u botua edhe në revistën “Hylli i Dritës"