Tiranë-Prishtinë, ose kthimi në shtëpi!

Mjaftojnë 30 minuta, më shumë se gjysma e të cilave për manovrat e uljes dhe ngritjes, që avioni i nisur nga Rinasi të mbërrijë në Prishtinë, nën një peizazh të ngjashëm, dhe mbi maja malesh kërcënuese, pas të cilave shfaqet befas fusha e Kosovës. Një fushë e gjerë, me relievin e kërcënuar aty-këtu nga pak kodra të buta, por e rrethuar krejt nga male.

Mëngjesin e 15 qershorit, në një udhëtim të herët të “Albania Airlines”, kujdesi ishte më shumë se i veçantë. I ulur në sedilien e parë, së bashku me bashkëshorten, udhëtonte për vizitën e tij të parë zyrtare në Kosovë, Kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha.

Të shoqërosh një Kryeministër në një vizitë zyrtare jashtë, nuk është asnjëherë kënaqësi. Nëse nuk të duhet të raportosh në kohë reale, udhëtimi bëhet më i mërzitshëm, për të mos thënë monoton. Rend me ngut nëpër një maratonë takimesh kortezie, ku thuajse nuk ka kurrë asnjë mesazh politik dhe ku mbizotëron mirësjellja. Takimet janë identike dhe midis njërit e tjetrit, punonjësit e terrorizuar të ambasadave thërrasin me forcë për të hyrë në makina dhe kërkojnë të duken sa më të angazhuar në sytë e shefit. Shumë syresh fillojnë të sugjerojnë se çfarë duhet të shkruash ose çfarë të fokusojë kamera, ndërsa në fund, drejtuesi i delegacionit bën një deklaratë publike nga ato që nuk thonë po ashtu asgjë. Ajo që mund të mësosh vjen më pas, është pjesë e bisedimeve të stafeve dhe është kryer përpara se sa vizita të marrë formë.

Por mëngjesin e 15 qershorit, padyshim që ndryshonte diçka. Isha nisur drejt Kosovës jo në një vizitë të Kryeministrit të Shqipërisë, por të një lideri të rëndësishëm, njeriut që kishte ditur të dominonte ndjesitë dhe emocionet pozitive dhe negative të dy anëve të kufirit për një kohë të gjatë në 16 vitet e fundit; që kishte pasur adhurim në Shqipëri, pikërisht për atë që kishte rezerva në Kosovë, rrënimin e sistemit dhe mitit të Enver Hoxhës. Por, që e kishin dashur në Kosovë pikërisht për atë, ndaj të cilës kishin qenë skeptikë në Shqipëri, dashurinë e spikatur për Kosovën e nacionalizmin e afishuar.

I mbështjellë më një entuziazëm të çuditshëm, por edhe një emocion evident, Berisha zbriste në Kosovë në një vizitë të vonuar, padyshim të ëndërruar, por që si asgjë tjetër kishte qenë e vështirë për të. Njeriu që kishte arritur të prekte mjaft nga ëndërrat e tij politike në jetë, befas, kishte qenë i limituar, i paragjykuar dhe çuditërisht i penguar në një prej ëndërrave më të mëdha të jetës së tij. Dhe jo vetëm politike! Në fillim të vitit ’90-të, ndërsa era e ndryshimeve e kishte shënjuar si një njeri që do të kishte rol në politikën që vinte më pas, e kisha ndjerë emrin e tij gjithnjë me cilësimin “njeh mirë Kosovën”. Në bulevardin e Tiranës, mes studentëve të interesuar për politikë, qarkullonte një shkëmbim replikash mes tij e Ramiz Alisë për Kosovën në takimin me intelektualët në gusht 1990. E kisha dëgjuar të fliste për Kosovën me një ekzaltim që shpesh ngjante edhe jonormal, që e nxirrte nga vetvetja.

E kisha parë në takimet informale në selinë e vjetër të PD-së, kur citonte emra fshatrash dhe luginash, kur fliste për personalitete kosovare e të tjerë dhe nuk arrija ta kuptoja këtë pasion. E dija se e njihte Kosovën më mirë se kushdo tjetër; se kishte kontakte me shumë prej personazheve kyç të saj; se njihte prapaskenat politike, por fati e kishte sjellë që të ishte ndër shqiptarët e fundit që do të shkelte aty. Më 2000, kur ishte nisur për një vizitë entuziaste, UNMIK-u ishte trembur prej tij. Ishte trembur prej gjuhës, prej banderolave që po përgatiteshin, prej ekuilibrit mjaft të brishtë që ekzistonte në vend. Liderët politikë të Prishtinës kishin qenë aty, përballë Kushnerit, kur kishin ngritur dorën njëri pas tjetrit për ta ndaluar vizitën e ish-presidentit shqiptar, përfshi edhe Rugovën.

Berisha qe kthyer, edhe pse ndodhej fare pranë, në Morinë. Më pas, ai vetë kishte hezituar. Kishte pritur rikthimin politik në Shqipëri, për të hyrë sërish në Kosovë, kësaj here me një kartë të re. Kishte llogaritur një vizitë zyrtare më 25 Janar 2006, por ajo nuk u bë dot. Ai ishte ulur realisht në Prishtinë po atë ditë, më 25 janar, dhe vizita e tij ishte as më shumë e as më pak, një vizitë për mort. Bashkë me gjithë dinjitarët më të lartë të shtetit shqiptar, asistonte në vdekjen e Rugovës, Presidentit të Kosovës, njeriut simbol të qëndresës paqësore, miqësia me të cilin, për hir të së vërtetës, kishte njohur jo pak oshilacione publike në këto 15 vjet.

Tani, gjashtë muaj më vonë, rikthehej sërish. Në një vizitë të vërtetë, të parën, në vendin, që padyshim kishte pasur një dimension të rëndësishëm në jetën e tij. Dhe jo vetëm atë politike…

Mëngjesi në Prishtinë qe i nxehtë, ndryshe nga zakonisht. Makinat e ceremonialit, bashkë me 8 motora shoqërimi, që prinin e mbyllnin karvanin, qenë rreshtuar në pistë, ndërsa makina policie kishin bllokuar që herët rrugën nga Sllatina për në kryeqytet. Në dy anët e rrugës, postera gjigantë uronin mirëseardhjen. Berisha buzëqeshte në një pozë të njohur të fotografit Fadil Berisha, nën përshëndetjen: “Mirë se erdhe Prof. Dr. Sali Berisha, Qytetar Nderi i Prishtinës!”. Ishte po ajo foto e posterave të 3 korikut dhe po ai qiell i kaltër nga pas që qe transferuar tashmë në Kosovë. Hyrja në Prishtinë qe e qetë, por mosndjekja në kohë e karvanit më kishte penguar të shihja një pamje që më erdhi pasdite përmes RTK-së e që dy ditët e tjera ishte e zakonshme në Kosovë.

Me mijëra vetë kishin dalë t’i uronin mirëseardhjen makinës së Kryeministrit shqiptar, duke valëvitur flamuj kombëtarë dhe duke u ekzaltuar nga simboli që valëvitej në krah të makinës së Kryeministrit. Në hotel “Grand” situata ishte po aq ekzaltuese, për të mos thënë gjysmë komike. Posterat e Berishës qenë stolisur me trëndafilë, ndërsa qilimi i kuq, i shtruar nga dera hyrëse deri tek ashensorët, qe mbushur me petale trëndafili. Të dukej vetja më shumë në një vizitë të një star-i kinemaje, se sa në një vizitë politike. Dhe e gjitha kjo në një hotel krejt të rrënuar, që jeton më shumë me lavdinë e shkuar se sa me realitetin.

Një orë në vonë, në qytet flitej më shumë për pritjen e Berishës se për gjithçka tjetër. Disi më e ftohtë, Prishtina lëkundej mes debatit nëse pritja më madhështore i ishte rezervuar atij apo Titos gjatë vizitës së vitit 1978. I dëgjoja me vëmendje pa kuptuar gjë, ndërsa miq të mij të vjetër, zgjateshin për të treguar segmentin e rrugës ku kishte qenë shkolla e tyre atë ditë të largët të vitit 1978. Ishte një debat surreal, që u bë befas më i prekshëm gjatë pranisë së Berishës në Parlament. Me një ceremonialitet të spikatur, me një qëndrim të ngrirë, sa befas më bëri të kujtoj se Kosova nuk kishte model tjetër. Pritja e Titos kishte qenë ajo më ceremonialja, më madhështorja dhe krahasimi me të, nuk ishte një provokim, por një tentativë e sinqertë për të treguar se kjo vizitë dallonte nga të tjerat.

Berisha vetë ishte i emocionuar, por i kontrolluar deri në detaje. Druante të thoshte diçka që dilte nga kornizat e bisedimeve, fliste shpesh, shumë shpesh për tolerancë dhe për vlerat e monumenteve fetare serbe, për bashkëjetesën etnike, për integrimin e përbashkët, por druaj se pak vetë e merrnin seriozisht. Vështirë që dikush tjetër të ishte nacionalisht më i paragjykuar se sa ai. Duke e ndjekur me vëmendje, duke parë qeshjen e sinqertë të sallës në një moment që ai donte, por nuk mundi ta përmendte emrin e Beogradit, nuk e di pse pata përshtypjen se prania e tij aty, ishte sinjali më i fortë për atë që po ndodh; sinjali më i fortë për pavarësinë.

Fjalët nuk kishin më vlerë, fjalët qenë një kopje e deklaratave gjithnjë të kontrolluara të komunitetit ndërkombëtar, por pa një kulm. Sfida ishte ajo, prania. Ai qe ngjitur në tribunën e Kuvendit të Kosovës, qëndronte përballë atyre që përfaqësonin Kosovën e lirë dhe kjo ishte gjithçka. Druaj se edhe ai vetë donte të qeshte me fjalët e tij, siç qeshte pa dashje, një ditë më pas, me titullin e madh të gazetës “Ekspres”: “Berisha: si President i gjithë Shqiptarëve”! A beson edhe vetë në këto që thotë?, - pyesja veten pak kohë më vonë? A është ky fjalori dhe stili që ai do të kishte dashur të fliste në Kosovë?

Me atë buzëqeshje të ëmbël para komunitetit serb; me atë përshëndetje “Dobërdan” ndaj priftit serb në Fushë-Kosovë; me atë vëmendje ndaj kishës së Svjeti Nikollës, me premtimin se do të jepte lekë nga të qeverisë shqiptare për të restauruar kishën e Fushë-Kosovës, dëmtuar kohë më parë. Vendit ku faleshin përfaqësuesit e komunitetit më radikal serb! Druaj se jo! Po ai kishte ardhur në një moment të tillë dhe me një fuqi të brendshme e kishte bindur veten se duhej të fliste kështu; se kjo ishte më e mirë dhe kështu duhej bërë. Ai kishte ardhur në një moment që Kosova kishte nevojë për këto fjalë, për këtë stil dhe ai besonte me gjithë zemër se kështu po i bënte asaj edhe një shërbim të fundit para pavarësisë.

Në mbarim të fjalës në Parlament, qëndrova ende pak çaste mes politikanëve kosovarë, të njohur të vjetër. Shumica e tyre reflekton gjithë kontradiktat e një vendi ku paqja dhe lufta janë parë që të dyja si mjete të suksesit dhe ku ithtarët e njërës dhe tjetrës besojnë se kanë po atë meritë në çlirimin e vendit. Nuk e di pse shumë prej tyre nuk m’u dukën të kënaqur nga e gjithë kjo; disa po e përdornin për fushatë, por druaj se ardhja dhe stili i Berishës kishte defaktorizuar shumë prej tyre. Pak minuta në vonë, ndërsa ecte 200-300 metra së bashku me Thaçin nga selia e Parlamentit për në Selinë e PDK- së, Berisha e shndërroi gjithçka në një show. Hidhej nga njëra anë e rrugës në tjetrën, tundte dorën në përshëndetje të qytetarëve që qenë mbledhur për ta përshëndetur, përqafonte fëmijët dhe fotografohej me ta. Në një vend ku modeli i liderit kishte qenë vetëm ai i Rugovës, me një kult të ngritur mbi mospraninë, stili i Berishës ishte një risi. Një moment m’u duk se do të tërhiqte me vete në selinë e Thaçit gjithë atë turmë dhe në fund, kur doli, se do ta kishte të vështirë të shkëputej prej saj.

Në mbrëmje, u ula së bashku me Baton Haxhiun, Aleksandër Frangajn dhe Andi Bushatin në restorant “De Rada”. Një lokal i ri, tipik, por me një shije fine, nga ata që mungojnë tashmë në Shqipëri. Një lokal i mbushur me fotot e mrekullueshme të Marubit, me portretet e personaliteteve të shtetit shqiptar. Ashtu si restorant “Renesansë”, ku një ditë më pas, në mbrëmje, do të dëgjoja këngën “Lemza” të Agim Krajkës, një perlë e muzikës sonë të lehtë, por fare pak prezente në Shqipëri. Nuk e di pse në këto vite që udhëtoj në Kosovë ka dy gjëra që më kanë bërë përshtypje të thellë. E para, kafenetë si model i qëndresës dhe rezistencës kosovare; dhe e dyta, dashuria e tyre për Shqipërinë që është shumë herë më e fortë se ajo që ne shfaqim për Kosovën.

E para është e thjeshtë. Bojkotimi që ata i bënë gjithë institucioneve serbe dhe papunësia e provokuar prej kësaj, ose prej politikës serbe i detyroi shqiptarët e Kosovës të transferojnë jetën e tyre publike në kafene. Me një filxhan makiato përballë, dita endej nga debatet politike, qëndresa apo ato profesionale gjithnjë në kafene. Kafeneja ishte element grumbullimi, takimi, debati, qëndrese, ishte gjithçka. Shtatë vjet pas çlirimit, ato kanë ende një rol të veçantë. Në kafene bëhen bisedat më të rëndësishme, debatet politike, bisedat e biznesit dhe gjithçka.

E dyta është më e komplikuar, por më e njohur. Në Prishtinë gjen gjithnjë më shumë vëmendje ndaj Shqipërisë se sa kemi ne ndaj Kosovës. Njerëzit jetojnë më shumë me debatet tona, janë më pasionantë ndaj asaj që ndodh te ne, personazhet e Tiranës janë më të njohur në Kosovë, edhe pse shpesh janë intelektualisht dukshëm inferiorë ndaj tyre, ata e njohin historinë më mirë se ne. Sa herë udhëtoj dhe kthehem, ndiej një lloj keqardhjeje për indiferencën refraktare të kolegëve, për frazat standard të justifikimit dhe mbi të gjitha për politikën. Për atë që s’ka kuptuar asgjë, mbi të gjitha për faktin se së bashku jemi një popull 6 milionë!

Mëngjesin e datës 16, kolona e stolisur me flamuj dhe nën mbrojtjen e rreptë të UNMIK-ut lëviz drejt qendrës së KFOR-it. Një vizitë e mërzitshme për ne. Duke përfituar nga bujaria e eskortës hipim në një makinë që na drejton për në Fushë-Kosovë, stacioni i ardhshëm i Berishës dhe padyshim një nga më intresantët e tij politikisht. Baton Haxhiu më jep shpjegimet e rastit, ndërsa më rrëfen me dorë ballkonin, ku mesditën e 27 Qershorit 1987 ka nisur karriera politike e Millosheviçit. Një godinë e ulët, me një arkitekturë mizerabël që ka shërbyer e shërben ende si qendër kulture. E kam ende në sy përshkrimin që një gazetar britanik i bën asaj. Ai foli dhe një moment, ndërsa dilte nën thirrjet e serbëve të inatosur, vuri re kameran e televizionit jugosllav. U vërtit drejt saj dhe me një ton të frikshëm deklaroi: “Që sot, askush nuk do guxojë t’ju prekë as një qime floku”. Në mbrëmje, u prit në Beograd si hero. Kishte nisur ylli i tij, ylli i njeriut që do të shkatërronte ish-Jugosllavinë, që do të regjistronte krimet e reja etnike në Ballkan, që do të dënonte me izolim e përçmim popullin e tij e që së fundi, do të zhdukej me turp nga skena politike, pikërisht këtu ku nisi, në Kosovë.

Me të mbërritur, një mik i vjetër i imi na ftoi në sallën e Kuvendit komunal. Një komunë ku shqiptarët, serbët, ashkalitë, romët dhe etnitë e tjera janë të dënuara të jetojnë dhe të punojnë së bashku. Salla ishte as më shumë e as më pak zyra e Skënder Zogut, një miku të vjetër të Rugovës dhe Kryetar Komune. Në një hapësirë të ngushtë janë ulur përfaqësuesit e gjithë kombësive, duke nisur nga imami i zonës dhe prifti serb. Të gjithë flasin shqip. Atmosfera qe e nderë dhe nëse Baton Haxhiu nuk do të kishte ndërhyrë sa në shqip dhe në serbisht për ta normalizuar, do të ishte më e vështirë. Nuk kishte si të ndodhte ndryshe.

Me 17 500 serbët e saj, Fushë-Kosova ka qenë jo vetëm një nga qendrat më të mëdha ku banonin serbë, por edhe pika e radikalizmit serb në Kosovë. Historikisht, trupat e princit Llazar qenë nënshtruar këtu nga turqit e Sulltan Muratit I, në 1389, duke i hapur rrugë pushtimit të Ballkanit; një pjesë e eposit dhe folklorit serb nis këtu dhe po nga kjo zonë numërohen kuadro të rëndësishëm të ushtrisë dhe politikës serbe. Serbët e Fushë-Kosovës kishin qenë të parët që kishin nisur çmontimin e autonomisë kosovare në 1989, dhe tani, historia qe transformuar. Njerëzit që kishin pritur Millosheviçin si hero, qenë ulur në një sallë për t’i uruar mirëseardhjen në serbisht jo thjesht Kryeministrit të Shqipërisë, por njeriut që kishte qenë simbol i betejës politike me Millosheviçin. Historia qe përbysur thellë dhe ata qëndronin tani nën peshën e saj. Do ta ndjenin këtë edhe më vonë, kur Berisha do të ngulej pikërisht nën ballkonin e tyre historik, i rrethuar nga mijëra shqiptarë e serbë, por duke folur për tolerancë.

Gjithçka atje kishte diçka që e bënte surreale. Buzëqeshjet e njerëzve, duartrokitjet e serbëve, shqipja e çalë e priftit, vizita në kishë.

Këta janë njerëz të mirë dhe hallexhinj, më tha një këshilltar shqiptar, emrin e të cilit nuk e mësova. Janë ndarë në dy fraksione dhe të dyja janë në konkurrencë kush të ketë marrëdhënie më të mira me ne shqiptarët. Ata janë pakicë dhe pa ndihmën tonë nuk ecin dot. Por Beogradi i trazon shumë, i ngacnom dhe i përdor gjithnjë.

Më 17 qershor, jemi ngritur po ashtu herët. Gazetat e Kosovës janë hapur me tituj të mëdhenj për Berishën, por komentet mungojnë. Shumica e frazave i referohen deklaratave për tolerancë etnike, fetare dhe integrim.

Në ora 8:30, autokolona e makinave lëviz nga kryeqyteti drejt qyteteve lindore dhe verilindore në Kosovës, sipas një turi, që e prek pothuaj gjithë kufirin e saj. Rruga është e shtruar mirë dhe duket se zonat rurale të Kosovës janë dukshëm më të zhvilluara se sa ato të Shqipërisë. Më kujtohet se në vitin 1999, pas vizitës së tij në Kosovë, Ambasadori amerikan Limpreht më kishte thënë:
Fshatarat e Kosovës ngjajnë me ata të Evropës Qendrore. Ka shtëpi të larta, të ndërtuara mirë, toka të punuara dhe gjithsecili ka përpara shtëpisë një traktor.

Por peizazhi është vetëm njëra anë. Dita e fundit do të ishte edhe më mbresëlënësja për ne. Pas një vizite të shkurtër dhe të rastësishme në Gjakovë dhe në Prizren në 1991, kur qëndrova vetëm 1 natë, gjithë vizitat e mia të mëpasme, që nga 1999, ishin përqendruar vetëm në Prishtinë. Ajo që do të gjeja në qytetet e tjera ishte dukshëm më e ndryshme dhe besoj se mjaftonte për të vërtetuar një hamendësimin tim të vjetër.

Nga Prishtina për në Pejë pritja ishte po ajo, por shumë herë më entuziaste. Në të gjitha qendrat e banuara, pikat e tregtisë dhe fabrikat, njerëzit kishin dalë anës rrugës. Kishte nga ata që prisnin me orë kalimin e autokolonës dhe ndalimet e saj filluan të shpeshtohen befas. Berisha ndalonte për të kënaqur çdo grupim, që nga ato të punëtorëve dhe deri tek shkollat që kishin ndërprerë mësimin për ta takuar. Dukej tejet euforik dhe besoj se për herë të parë, që nga rrëzimi i komunizmit në Shqipëri, kishte të drejtë. Atëherë, ai kishte mishëruar dikur ëndrrën e atyre njerëzve për një sistem të ri, të drejtë, të lirë! 15 vjet më pas, ai po mishëronte në Kosovë, as më pak dhe as më shumë ëndrrën e bashkimit! Pa e thënë, pa e prekur, por duke u ndjerë kudo. Vizita e tij nuk ishte një vizitë, ishte një sfidë!

Një sfidë për atë që mund të quhet liria nga Serbia, por dhe bashkimi me Shqipërinë. Në Pejë u gjenda befas në mes një turme që tentonte të prekte Berishën. U vërtita si një centrifugë për të dalë pak sekonda më pas në trotuar. Kamerat vërtiteshin mes njerëzve pa arritur të filmonin gjë; kryetarët e bashkive mbanin disa fjalime plot retorikë nacionaliste dhe me fraza demode, por tejet të sinqerta; njerëzit flisnin pikërisht për atë që Berisha nuk donte të fliste, për bashkimin. Në Gjakovë, në sallën “Asim Vokshi”, dukej se nuk kishte asnjë cm katror të lirë.

Askush nuk dëgjonte se çfarë po thoshte njeriu që qenë mbledhur të prisnin. Shumë veta qanin. Përlotja e tyre nuk kishte lidhje me frazat, me idetë politike që ai po elaboronte. Përlotja e tyre kishte lidhje me shpresën që ata nuk e kishin braktisur kurrë, me besimin se kjo që po ndodhte, do të ndodhte një ditë. Nuk e di pse e gjitha kjo po mishërohej te Berisha. Një grua e përlotur m’u afrua me një fëmijë në krah:
Zoti Blendi, më tha. Serbët më kanë vrarë tre djemtë. Sot, kam ardhur me nipin, për t’ju treguar se nipi jeton dhe se shkjatë nuk na kanë bërë dot asgjë.

Ishte krejt e përlotur. Iku të takonte Berishën, por druaj se e pati vështirë ta bënte këtë. Gjakova numëron afro 2 500 të zhdukur dhe jam i bindur se shumë prej atyre që ishin në sallë kanë humbur dikë nga të dashurit e tyre në atë luftë.

Në Prizren, padyshim i gjithë qyteti ishte në shesh. Ashtu si në Deçan. Në Shtëpinë e Lidhjes Shqiptare, që ka qenë padyshim qeveria e parë serioze e shqiptarëve, edhe pse e panjohur ndërkombëtarisht, ishte e pamundur të kaloje mes turmës. Thirrjet: “Berisha! Berisha!”, me theks tek a-ja fundore, mbysnin muzikën popullore të mirëseardhjes. Në vizitën, në një kafe të qytetit, ishe e pamundur të afroheshe.

Në Prizren, besova se ajo që po ndodhte në këtë vizitë ishte as më shumë e as më pak, një manifestim i ëndrrës për bashkim. Në të tre qytetet, njerëzit na flisnin me emër, dinin gjithçka për ne, jetonin me Shqipërinë. Siç kemi filluar të jetojmë edhe ne, pakuptuar me Kosovën. M’u kujtua një shkrim i Andi Bushatit që nënvizonte pak a shumë këtë. Kemi bashkuar muzikën, konkurset e bukurisë, kemi bashkuar ekipin kombëtar, tifozët, median, spektaklet. Kemi hyrë de fakto drejt një bashkimi, që siç po e shohnim tani, ata e ëndërronin të gjithë.

I ulur në një kafe të Prizrenit, befas mendova se midis klasës politike, elitave kosovare të Prishtinës dhe qytetarëve të saj kishte një hendek. Një hendek që Prishtina nuk po e kupton dot. Nga frika e defaktorizimit, nga një lloj nostalgjie e holluar jugosllave apo nga ideja e pangjizur për identitetin kosovar, në Prishtinë ka shumë teori, ka shumë debate dhe stërhollime. Poshtë, gjithçka është ndryshe. Njerëzit nuk shohin asnjë alternativë tjetër veç bashkimit dhe janë të bindur për këtë. Jo thjesht sepse jemi një popull i ndarë më dysh forcërisht; jo vetëm sepse Kosova, me përjashtim të një periudhe 13 vjeçare liberalizmi (1968 – 1981) duhet konsideruar një shekull e pushtuar, jo thjesht sepse banorët e shumicës së krahinës kanë refuzuar sipas mënyrës së tyre të jenë pjesë e shtetit jugosllav, jo sepse kështu e kërkon retorika nacionaliste.

Por, sepse pa njëri-tjetrin do ta kemi shumë të vështirë të ecim përpara, të mëkëmbemi ekonomikisht dhe të kemi atë rol që meritojmë të kemi në Ballkan. Sepse pa njëri-tjetrin, edhe integrimi aq i përfolur evropian do të jetë i cunguar për ne. Sepse bashkimi është mënyra e vetme për t’i kthyer kombit dinjitetin e nëpërkëmbur, jo vetëm politikisht. I mendoja të gjitha këto duke kujtuar debatet në Prishtinë dhe i bindur se bashkimi ka nisur. Në dhjetëra detaje që ne nuk i vëmë dot re, por që janë atje realisht. I vija re te njerëzit që përkuleshin përpara makinës me targat TR 011 Z të Kryeministrit shqiptar, të bindur se nuk përkuleshin përpara një njeriu, por përpara një ideje. Fati e kish sjellë që Berisha të gjendej aty për të mishëruar atë ide, pavarësisht deklaratave të tij. Ose, se kosovarët kishin zgjedhur atë për ta kthyer në një simbol.

Ndërsa hynim për Morinë, ndërsa policët e mrekullueshëm kosovarë përshëndesnin ushtarakisht të rreshtuar dhe seriozë, ndërsa policët shqiptarë, gjysma të paqethur dhe sehirxhi, rrinin anës rrugës në hije, kisha bindjen se Berisha kishte lënë pas në Kosovë një borxh të madh. Pata bindjen se pas kësaj, siç thotë Baton Haxhiu, Kosova nuk mund të jetë më për të thjesht një obligim politik, si për çdo Kryeministër shqiptar, por mbi të gjitha një obligim moral. Kosova zgjodhi ta kthente në simbol, por ai nuk mund të mbetet thjesht në simbolikë.