Ngritja e Flamurit shqiptar në istikamin e Deçiqit

Në historinë e popullit shqiptar, trimëria, besa, dëshira e zjarrtë për liri e pavarësi, flamur dhe përparim kanë qenë shtyllat, në të cilat janë mbështetur të gjithë kryengritjet para vitit 1911, kundër Portës së Lartë të Perandorisë Turke.
Sikurse dihet vrasja e marshallit turk Mehmet Ali Pasha, që vepronte ushtarakisht në krahinën e Gjakovës, e rriti edhe më shumë zemërimin e Perandorisë pushtuese në tokat shqiptare. Nga ana e tjetër turqit, nuk ishin të interesuar të respektonin marrëvëshjen ose detyrimet territoriale, që buronin nga Traktati i Berlinit. Presioni politik i diplomacisë malazias ishte shumë i madh, për t’i dorëzuar pjesë nga trojet shqiptare, duke i kujtuar Fuqive të Mëdha që Turqia të mos harrojë t’i jap malaziasve edhe Ulqinin, Dinoshen e Bregun e Bunës, që ende ishin nën zotërimin e turqve.

Nacionalistët shqiptarë të ndodhurt përballë këtyre kërcënimeve të hapura malaziase, përmes Lidhjes së Prizrenit (1878) dhe vitëve të mëvonshme mori më seriozitet mbrojtjen e territoreve që populloheshin nga shqiptarët, duke mos penguar nga ana e tjetër dorëzimin e trevave të tilla, si: Podgoricën, Shpuzën dhe Zhabjakun, mbasi ata banoheshin në pjesën më të madhe nga popullsia sllave, ndërsa do të mbronte për jetë a vdekje Placën e Gucinë, që ishin tërësisht shqiptare.

Në fshatin Vir-Pazar, më 1879 nënshrkuhet marrëveshja dypalëshe turko-malaziase, për të dorëzuar brenda një jave krahinat e vilajetit të Shkodrës, në bazë të Traktatit të Berlinit. Duke e parë zemërimin dhe mundësinë e një kryengrtje të armatosur, Turqia, marrëveshjes së mësipërme, nuk i bashkëngjiti njësitë gjeografike territoriale shqiptare Plavën e Gucinë, çështje të cilat ajo mendonte ta zgjidhte më vonë, ndërsa Ulqini, Dinosha e Bregu i Bunës iu kalua autoritetëve malaziase.

Sërisht diplomacia malaziase, kërkonte me një gur të vriste dy zogj, duke mos e lënë problemin që të ftohet dhe Plavën e Gucinë i donte në tabakanë e saj sa më shpejt, sepse zgjatja e kësaj çështje ishte në dëm të saj. Por protestat e shqiptarëve, filluan, duke i treguar Fuqive të Mëdha, se shqiptarët nuk duan të jetojnë në zgjedhën e një pishtuesi të ri malazias.
Duke e parë vendosmërinë e shqiptarëve, Kjaz Nikolla, filloi sulm të hapur ndaj shqiptarëve në territorin e Plavës, të cilët dështuan para vendosmërisë së vendasve. Tashmë e gjithë Shqipëria, ishte ngritur në këmbë, për të ruajtur copëtimin e trojeve të veta.
Fitoret e shqiptarëve, kundër ushtrive malaziase dhe jehona e tyre në arenën ndërkombëtare, u shoqëruan me ndikim të madh në Shqipëri, duke rritur dhe zgjeruar zërin e ndërgjegjës nacionale, vendosmërinë për të luftuar, kundër çdo armiku të ri, që kërkonte të shkelte e asimilonte pjesët e trungut të saj.

Kushtrimi që lëshuan banorët e Malësisë së Madhe, vuri në lëvizje popullsinë e të gjithë krahinave të Shqipërisë. Gjatë asokohe, shqiptarët katolikë, orthodoksë, protestanë, muhamendanë dhe bektashi, u lidhën më tepër se kurrë me njeri tjetrin. Kudo u shpreh vendosmëria për të mbrojtur Hotin dhe Grudën për vdekje a liri.
Edhe në vitet në vijim të shekullit XX, autorë të huaj e vendas në buletinet e përditshme informative, përshkruajnë qëndresën e vendosur të Malësisë së Mbishkodrës për terësinë tokësore shqiptare, ndaj synimeve gllabëruese të shteteve fqinj e më sëshumti ndaj serbomalaziasve. Filluan të krijohen shtabet ushtarake vullnetare shqiptare, për të qenë të gatshëm ndaj çdo të papriture që mund të vijnë nga shtetet fqinje.

Kështu sipas zakonit, nga çdo shtëpi do të dërgohet në burrë, kurse në viset e Malësisë së Madhe, do të jenë nën armë të gjithë burrat. Epiqendra e kësaj lëvizje si gjithënjë do të jetë qyteti veriperëndimor i Shqipërisë, Shkodra e lashtë e Gentit dhe Teutës e dalluar historisht për frymë liridashëse dhe atdhetare ndër shekuj. Zemërimi dhe vendosmëria e shqiptarëve arriti kulmin.
Studiuesi Pader Angelo Buona, përshkruan luftrat e vilajetit të Shkodrës në vitet: 1906, 1907, 1908, 1911, në librin e tij: “Drita” në Athinë në vitin 1918. ACIAT, 12, #16. Midis të tjerave, autori Buona, përshkruan luftrat e malësorëve dhe gjakderdhja në kalanë e Deçiqit, kundër ushtrisë otomane turke. Ai përshkruan rrethimin e kalasë në orën 11 e 15 minuta të mbrëmjes. Gruda, Trieshi e Koja, ishin të parat që vunë gjoksin me armë në dorë në ballë të frontit të luftimit. E gjithë Malësia ishte në këmbë dhe mbronte tokat e stërgjyshërve Ilirë. Midis shumë patriotëve asokohe, ishte edhe liberatori demokrat Luigj Gurakuqi.

Disa nga luftatarët më të dalluar, kur u ngrit flamuri shqiptar në istikamin e Deqiqit ishin: Nikë Gjelosh Luli, Dedë Nikë Bajraktari i Grudës, Zef Prelë Marashi Ivezaj, Nikë Smaka, Luc Gjeloshi i Grudës, Nik Zeka i ushtrisë së Trieshit, Pretash Zeka i Kojës së Kuqit me heroinën kombëtare Tringa e Smajlit, me komandatin e ushtrisë së Grudës Kolë Zefi Ivezaj, e shumë e shumë luftwtarë të tjerë prej malëve të Malësisë. Ata me gjoksin e tyre të zjarrtë për lirinë e pavarësinë, luftuan heroikisht e trimërisht për 6 orë të plota, si luani me luanët, deri sa i dhanë ikjen e arratinë ushtrisë turke nga istikami i Deqiqit, ku ngritën flamurin e lirisë me kryetrimin e patriotin shqiptar të Malësisë Dedë Gjon Lulin e Hotit.

Në Kryengritjen e Mëlësisë së Madhe, në analet e arta të historisë së lavdishme të malësorëve kanë mbetur të gdhendur emrat e trimave herok të lirisë, të cilët e kishin “ba deken si me le”, sikurse shkruan poeti ynë kombëtar At Gjergj Fishta (1870-1940).
Për t’u përgatirur sa më mirë për lëvizjen e fuqishme mbarëshqiptare në një bllok të vetëm u realizua plani i luftës sesi duhet sulmuar postat turke, për t’i dalë përballë mizorisë së përbindshit Turgut Pashës. Shqiptarët, themelojnë menjëherë Komitetin e Podgoricës, me antarët e mëposhtëshënuar, kryetar i sëcilës u zgjodh trimi Sokol Baci Ivezaj nga Kshneva.
Për këtë, u shfrytëzuan edhe marrëdhëniet miqësore, që ekzistonin midis trimit shqiptar dhe Krajl Nikollës, të cilit, iu kërkua ndihmë në armatime. Pushkët, që do të merreshin në Mal të Zi, u kërkuan përmes ndërmjetësimit të vetë Sokol Bacit Ivezaj dhe djalin e Sokolit, Nikollën (Kolin) e zgjedhin sekretar.

Komitetit të Podgoricës përbehej:

1. Sokol Baci, kryetar
2. Nikolla (Koli), sekretar
3. Dedë Gjon Luli
4. Nikë Gjelosh Luli
5. Tomë Zoli me vëlla Lekën
6. Gjon Nikë Plluci
7. Gjekë Marash Gjeloshi
8. Kolë Marash Vata
9. Lucë Muç Elezi
10. Mehmet Shpendi

Kryengritja e Malësisë së Madhe

Djemtë atdhetarë e trima të Hotit, Grudës dhe Kelmendit, ishin të parët që i vunë gjoksin frontit të përgjakshëm të luftës për liri dhe indipendencë kombëtare, me ngritjen në istikamin e Deçiqit të Flamurit të Gjergj Kastriotit. Ata me pushkë në dorë, të udhëhequr nga trimat Dedë Gjon Luli vojvoda i Hotit, Sokol Baci Ivezaj, Kolë Marash Vata etj., sulmuan me një shpejtësi të madhe kaushat e ushtarëve turq në Rapsh të Hotit, duke vrarë dy nizamë turq e plagosën disa të tjerë. I pari i garnizonit turk u dorëzua sëbashku me 32 ushtarë të tjerë. Ata mbasi u çarmatosën, u lanë të lirë si robër të kthehen në qytetin e Shkodrës.

Ngjarjet po zhvilloheshin me shpejtësi. Në disa njesi territoriale shqiptare të malësisë, vendasit fillojnë në sulmojnë me armë në dorë forcat turke të stacionuar në kausha pranë qendrave të banimit shqiptare. Kështu më 25 mars të vitit 1911, malësorët e Hotit sulmuan dy kaushat e Traboinit. Edhe këtu sërisht luftë dhe gjak. U vranë ushtarë turq dhe disa të tjerë u zunë rob, duke i lënë të lirë të kthehen sërisht në Shkodër, ku ishte edhe baza ose truri i garnizoneve turke.
Duke parë humbjet e njëpasnjëshme, komabdantët turq filluan të dergojnë forca të mëdha, kundër kryengritësve malësorë. Forcat turke të armatosur gjer në dhëmbë, mbërritën nga Tuzi në ndihmë të qendrave kryengritëse shqiptare, duke i dhënë zemër ushtarëve të tyre për rezistencë dhe shtypje të kryengritësve të armatosur. Turqit, ndonëse me eksperiencë luftrash grabiqare, nuk i kishin bërë llogaritë mirë.

Me mbërritjen e përforcimeve turke, luftimetg u bënë edhe më të ashpra. Qëndresa dhe lufta heroike e malësorëve, shpejt u përhap në të gjithë krahinin e Malësisë dhe disa qytete të tjera të Shqipërisë. Kishte shumë të vrarë dhe të plagosur nga të dy palët në luftim. Ushtria turke mori humbje të madhe, duke lënë në fushën e betejës të vrarë e plagosur, mbasi ata nuk e njihnin terrenin dhe bënin një luftë pushtuese e pa moral për rezistencë. Të parët që vritën janë 3 djemtë e katundit të Traboinit: Kolë Marash Vata, Zef Lani e Zef Pllumi.

Kryengritësit e zgjeruan lëvizjen e tyre kryengritëse. Njërimbas tjetrit katundet e Malësisë së Madhe filluan të hidhen në kryengritje me armë në dorë. Po këtë ditë Gruda, mori kaushat e Selishtit. Sërisht luftime të ashpra, nga ku ra dëshmor dhe u plagos një vendas tjetër. Brenda tre ditëve (23-26 mars 1911), kryengritja, mori zgjerim të ri. Malësorët e Grudës e Kelmendit, të ndihmuar edhe prej disa malësorëve të Triepshit morën kaushën e Pikalës dhe tri kausha të tjera në Mal të Zi, shkruan Pader Gjergj Fishta, në veprën “Lot gjaku”, f. 324.

Nga ana e tjetër, në qytetin e Shkodrës, u bë një mbledhje publike, ku disa fanatikë muslimanë (që ka shumë gjasa të jenë kolonë turq të vendosur kohë mbas kohe në këtë qytet, shënimi im Gj.F.I.), të privilegjuar në administratën e pushtuesve shumëshekullorë, vendosën të mbeshtesin forcat pushtuese turke, duke iu bashkangjit ushtrisë pushtuese. Prof. Dr. Gazmend Shpuza, në studimin: “Kryengritja shqiptare e vitit 1911” shkruan, se: “Më datën 27 mars nga mbrëmja, u bë në Shkodër, një mbledhje e dytë publike në lidhje me dërgimin e vullnetarëve kundër malësorëve, në një kohë që kryengritësit e Grudës dolën në Deçiq, ndërsa ata të Hotit në Krevenicë. Autoritetet u shpërndanë mëse 400 armë myslimanëve të qytetit dhe të rajoneve të Lezhës dhe të Kthellës. (Buletini Shkencor i Insitutit Pedagogjik 2-vjeçar të Shkodrës, 1966/4, f.78-79).

Për ngjarjen historike, shkruan edhe konsulli i Austrisë në Shkodër Mr. Zambaur, i cili përshkruan situatën kritike. Ai ndër të tjera përmed edhe ndihmën që u dhanë malësorëve kryengritës 300-400 luftëtarët vullnetarë të ardhur nga Trieshi. Ata brenda 2-3 ditëve luftimesh të ashpra, mundën të marrin në zotërim 8 kulla, Ëilson & Medora, 1990 mauzerrë e munion të konsiderueshëm.
Edhe krahina e Kelmendit, me trimat e saj u përfshi menjëherë në luftime, duke hapur një zjarr të ri luftimi. Mbi 3000 banorë nga ana a Malit të Zi, përgjatë kufirit të Triepshit, Fundinës, Orahovës etj., morën pjesë në luftime kundër trupave turke. Dhe kjo ishte e natyrshme, sepse edhe ata e ndienin vetën të shtypur, njësoj sikurse popullsia shqiptare e këtyre zonave. Mbi 800 mercenarët fanatik (që e donin më shumë flamurin me yll e hënë sesa “sorrën ose korbin e zi”, sikurse shpreheshin fanatikët turq për simbolin e shqiponjës) shkodranë nga komuniteti mysliman, iu bashkuan forcave turke pushtuesve kundër malësorëve.

Për këtë skenë aspak atdhetare, ku trathtia kishte emrin shqiptar, Mrs. Edith Durham në veprën e vet, do të shkruaj në mënyrë negative për “shqiptarët e Baba Dovletit”, kur vë në dukje, se: “Kjo ishte shkatërrimi i Shqipërisë. Katolikët (është fjala për trimat e Dedë Gjon Lulit, shënimi im Gj.F.I.), i pritën ata në mënyrë paqësore, duke u kujtuar atyre premtimet që kishin dhënë si dhe faktin se ata, gjithashtu ishin shqiptarë.” (Edith Durham, “The struggle for Scutari”, London, 1914, f.19).
Nga luftimet e ashpra, të zhvilluara midis malësorëve dhe ushtrisë turke, shqiptarët mundën të kapin shumë robër turq, municione, topa, mauzerrë. Të gjithë turqit, u lanë të lirë të ktheheshin nga kishin ardhur, me përjashtim të disa prej tyre, të cilët, luftonin egërsisht kundër malësorëve nga këto të fundit u vranë.

Më 30 mars, kryegritësit mundën të marrin nën zotërim qytetin e Tuzit, shtinë në dorë kazermat turke, depot ushtarake, ndërtesat qeveritare dhe punonjësit e saj i detyruan të ndrydhën në ndërtesë të çarmatosur. Tashmë forcat malësore zotëronin terësisht qytetin dhe po mendonin për t’a shtrirë lirinë në njësitë e tjera territoriale shqiptare, që prej shekujt ishin nën zotërimin e pushtuesve turq. Flamuri shqiptar, u valvit krenar në Tuz, veprim patriotik që gëzoi të gjithë banorët autokton.
Vendosmëria e trimave malësorë, tregohet edhe në çastin historik të ngritjes me vendosmëri të flamurit kombëtar të larë më lumenj gjaku gjatë 5 shekujve kundër robërisë turke. Ndërgjegja shqiptare, gjithnjë e më shumë po merrte një progresivitet dhe në krye të zgjimit të vetëdijës kombëtare ishin venë Rilindasit, të cilët si mendimtarë futuristë ëndërronin një Shqipëri të lirë dhe demokratike përkrah shteteve të zhvilluara të Europës.

Më 6 prill të vitit 1911, malësorët e prirë nga fatosi i lirisë Dedë Gjon Luli, filluan një kryengritje përmes luftimeve të ashpra në disa zona ku ishin përqendruar garnizonet turke. Shtatë ishin pikat kryesore, ku u përqendrua kryengritja e malësorëve. Arenë e luftimeve të ashpra u bënë qendrat e tillë të lëvizjes liridashëse, që zënë fill prej Vranjet përmbi Kastrat e deri në Dinoshë, duke mos lejuar që nga qyteti i Shkodrës të vinin përforcime të ushtrisë turke.
Marrja e fortesës së Deçiqit, ka qenë çasti vendimtar i gjithë luftës së malësorëve kreshnikë. Ata nuk u mposhtën deri sa më në fund mundën të ngrinin Flamurin e Gjergj Gjon Kastriotit në Bratile, duke i detyruar forcat e shpartalluara turke të marrin strehim në fortesën e Shipshanikut. Tashmë mbi shtizën ku valonte gjysmëhëna turke, valoi gjaku i fatosave të lirisë të prirë nga trimi i urtë i malësorëve Dedë Gjon Luli.

Të gjitha gazetat dhe revista e kohës në gjuhën shqipe dhe të huaj i kushtuan një rëndësi të madhe fitores së shqiptarëve dhe tjetërsimit që po pësonte Perandoria Turke, që ishte në kalbëzim, një grusht vdekjeprurës të cilën ia dhanë shqiptarët e pamposhtur. Mërgimtarët të mallngjyer për këtë fitore historike, u jepnin zemër trimave të lirisë, duke i përgëzuar e inkurajuar për shtrirje të lirisë edhe në trevat e tjera shqiptare. Fiset kryengritëse shqiptare ishin plotësisht të vendosur të vazhdojnë luftën deri sa Shqipërisë t’i jepej autonomia e plotë.

Patriotët shqiptarë dhe mendimtarët idealistë atdhetarë ishin truri i ndërgjës kombëtare. Ata asnjëherë nuk pushuan me shkrime dhe armë në dorë të zgjonin vetëdijën kombëtare e cila për 5 shekuj kishte qenë në gjendje të amullt dhe kishte pranuar nënshtrimin e pajtimin me gjendjen e mjerë, ku e la pushtimi i gjatë i kolonizatorëve turq Arbërinë, vendin e shqiponjave me një histori të lashtë në Europë.