Ligjërimi i Anton Pashkut

Në Akademinë e Shkencave, tryeza e rrumbullakët “Anton Pashku dhe vepra e tij" Akademia e Shkencave të Shqipërisë (Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë ) dhe Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, organizuan të premten në Tiranë, tryezën e rrumbullakët “Anton Pashku dhe vepra e tij“, me pjesëmarrjen e gjuhëtareve, shkrimtarëve, njerëzve të njohur të letrave të Kosovës dhe Shqipërisë.

Jorgo Bulo, në fjalën e çeljes, duke evidentuar emrin dhe veprën e Anton Pashkut, cilësoi ndër të tjera se ai ishte një nga emrat që e futën letërsinë shqipe në rrugën e sigurt të letërsisë moderne shqiptare.

Gjatë kësaj tryeze të rrumbullakët folën për veprën e Pashkut Sabri Hamiti (referati), Floresha Dado, Gjovalin Shkurtaj, Shaban Sinani, Klara Kodra, Kristaq Jorgo, Mehmet Kraja, Eldon Gjika, Kujtim Shala etj.

Anton Pashku është autor i disa vëllimeve me tregime: Tregime (1961), Një pjesë e lindjes (1965), Kulla (1968), Kjasina (1973), Lutjet e mbrëmjes (1978). Ai ka shkruar dy drama: Sinkopa (1969), Gof, 1976 dhe romanin Oh (1971), roman për të cilin në këtë tryezë të rrumbullakët kumtoi kritikja e njohur e letrave shqipe.

Vlera dhe prurje gjuhësore në ligjërimin e Anton Pashkut

Anton Pashku, qysh në fillesat e shkrimtarisë së tij u shfaq si një zë i ri, si krijues i veçantë, me mëtime dhe teknika shkrimore që dalloheshin nga të tjerët. Romani i tij “Oh”, të cilin autori e kreu së shkruari në janar të vitit 1971, pikërisht se qe një roman ndryshe, ka qenë nga ata libra që do të bënte ferk e do të lakmohej nga lexuesit dhe studiuesit shqiptarë, paçka se deri vonë shumëkush dinte pak ose aspak për autorin.

Veçmas është për t’u theksuar kahu i tij i mbarë gjuhëpërimtues, gjuhëpastrues dhe, sa herë është rasti, edhe gjuhëpasurues e, mbi të gjitha, gjuhëfisnikërues (duke iu qasur me zotësi leksemave popullore të vlefshme, qofshin ato edhe krahinore).
Ato që do të them më poshtë, nuk janë gjithçka që nden e meriton shkrimtaria e Anton Pashkut në aspektin stilistik e gjuhësor.Do të flasim kryesisht rreth prurjeve gjuhësore në ligjërimin e këtij shkrimtari, duke mëtuar t’i kundrojmë ato në dritën e synimeve dhe mbërritjeve me vlerë në shkrimtarinë e këtij autori.

1.Anton Pashku është autor, shkrimtaria e të cilit të shtie në mendime. Ai është krijues që nuk zbërthehet me lehtësi, sepse shkrimtaria e tij është disi e ngjashme me bimët boshtore, që i shtrijnë rrënjët shumë thellë dhe gati në shpërpjesëtim me shtatin gati gjithmonë të hajthëm e të brishtë Ai është autori që, ndoshta, më shumë se kushdo tjetër në letrat shqiptare të jep ndiesinë se proza e tij, posaçërisht romani “Oh”, ka si shtrat parashtrimin e tillë ku ndjenjat fshihen enkas, a thua se krijuesi ka frikë e drojë e nuk dëshiron të lexohen nga ai që i vret, prandaj shuhen, dhunohen, veniten.

Jo më kot, kritika e kohës, qysh herët, është shprehur se “Oh” është roman i mendimit. Le të përmendim, ndër të tjerë, vlerësimin e Sabri Hamitit, i cili ndoshta ka qenë nga më të parët që ka prekur pikërisht thellësinë e mendimit të romanit “Oh”, kur thotë: “Oh” nuk është tekst letrar hermetik, që jeton në erësi, por është tekst letrar i mbështetur në një mendim të thellë për jetën.Leximi i tij kërkon përkushtimin, që e kërkon leximi dhe kuptimi i thellësive të jetës”.

2.Anton Pashku nuk do të rreshtej asnjëherë nga qëmtimi dhe ndjekja e fjalës së bukur shqipe për ta pasuruar e begatuar shkrimtarinë e tij me aso prurjesh që i shkonin përshtat jo vetëm zanafillës së tij prej viseve anësore dhe të njohura për larmi e hijeshi shprehëse, si anët e Prizrenit, po edhe njomështisë e freskisë që kërkon shkrimtaria e një krijuesi me mëtime dhe figurshmëri të vetvetishme dhe me veçantësi të spikatur të formësimit artistik të veprave të veta.

3.Përzgjedhja e fjalëve në prozën e Anton Pashkut shkon kurdoherë krahas më mëtmet stilstike dhe morfosintaksën e përpunuar hijshëm dhe që, qysh në faqet e para të “Oh” na e rrëmbejnë pëlqimin e na mbeten për shumë kohë si shija e këndshme e një likeri të pakundshoq. Po citojmë ndonjë tjetër fragment që flet vetë:
“…Dielli e qielli krokolliteshin në faqen e atij liqeni artificial, në faqen e zhubravitun të tij ku çdo gja përflakej; uji kallej e bahej prush (pata ndezë nji cigare në nji gacë, të cilën e pata marrë nga ai prush i ujit). Mirëpo, nuk kallej vetëm uji; kallej dhe ajri. Ajri kallej dhe bahej hi (gacën, me të ciln e pata ndezë cigaren, e pata futë në atë hi).Ai hi, që mue nuk më bante kurrfarë përshtypje, derdhej mbi liqenin e vogël artificial, mbi bjeshkët, mbi majat e bjeshkëve. Derdhej. Ai hi. Ai ajr që bahej hi, derdhej. Madje.

Madje edhe ajo, ulun pranë meje, zu me murmurit`:
-Eu, hi!...Eu, hi!...” (f.32)
4.Anton Pashku, në përputhje të plotë me mëtimin e tij që ta fshehë kuptimin e thënies, ta mbulojë atë enkas e për ta intriguar e për ta befasuar lexuesin, shpesh u drejtohet lojës fonologjike dhe tëhollimeve mirëfilli tingullore, duke dhënë ndiesinë e një loje a xhonglimi me fjalë, lojë që e realizon mjaft hijshëm atë që synohet prej autorit.
P.sh.: “…Po unë moj boboreshë kam kujtue se je pak ma burrneshë.

-Ndoshta s’jam burrneshë, por diç prej meje po reshë!
-Bre!
-Dre!
-Eh, moj bobla e mjerë!
-Eh, or bobol i gjorë!
-Po ti nuk je as shi as borë!
-Jam ajo që mbaj, së paku, ranë në dorë!
-Ti, shkurt, ndoshta nuk je gjizë.
-As që due me qenë gjizë, due me qenë kizë.
-Kurrë s’kam dashtë me qenë kizë.
-Po bizë?
-Unë?...Bizë!...” (f.39)

Kësaj loje a xhonglimi me forma fonike e me fjalë që kanë dallime kuptimore të dallueshme vetëm nga një fonemë e vetme (bre-dre, bore-dorë, gjizë-kizë), A. Pashku i qaset kushedi sa herë te “Oh” dhe në tregime të tjera të tij.
Ja, edhe disa syresh:
“Poshtë genofobia!...Poshtë genofobët!” brohoritën disa në sallën e madhe vezake plot me balona, ndërsa ai me flokë të krehun mirë, që nuk lëvizte as djathtas as majtas, tha:
“Besa, po do me dalë çoç!”
“Hajt ti, hajt, ky asht çuç!”
“S’asht.”
“Asht.”
“Unë po them se asht çoç!.”
“Po thue, por ky asht çuç!” tha ai me flokë të shprishun, që dlirte hundën me majën e gishtit të vogël të dorës së majtë, ndërsa ai që nuk lëvizte as djathtas as majtas ia priti:
“Nuk po ta pret tutka: ky po do me dalë çoç!”
“Ty nuk po ta pret tutka: nuk po sheh se ky asht çuç!”
“Jo çuç, po çoç.”
“Jo çoç, po çuç.” (dhe vijon kështu nja gjashtë a shtatë herë radhazi). (f.105)

Kështu do të bëjë autori edhe me sihomoniminë e fjalëve tutla-tutra (f.109); brisk e trisk (f.119-120) e shumë të tjera.Ai i ka shumë për zemër prurjet e pleksura me lojën e fjalëve të natyrës popullore, si: “Kush po na vjen, kush s’po na vjen? Aha, po ulluk e suxhuk!” Ose: “Polli pula e Lleshit në kaçile të leshit!”.

Po ashtu, ai është gjithmonë në gjah të lojës fonike me emrat e personazheve, me foninë dhe tingëllimin e të cilëve ai luan dhe xhonglon aq këndshëm, si p.sh.: Uli, Luli, Lula, Lulaci, Luleci dhe Lulaku (f. 78). Në “Sinkopa” (botuar më 1969) ndeshim, po ashtu, këtë lojë fonologjike, ndërmjet lumnia dhe lumtunia “Lumtunia asht ma e mirë dhe ma e butë se lumnia, por lumnia asht shumë ma e rahatshme se lumtunia, sepse lumtunia asht gjylpana që nuk të le rehat” (f.118).

5. Një nga pikat e forta të ligjërimit të A. Pashkut janë prurjet prej qëmtimeve në trevat anësore, të cilat ruajnë gjithë freskinë e viseve verilindore dhe, ndërkaq, janë të pëlqyeshme e të atilla që mund, jo vetëm të kuptohen, po edhe të lakmohen për hijeshinë e shijen e këndshme që kanë.

Mund të përmendim lojën e bukur fonike që përftohet në ligjërim nga fjalët onomatopeike, si: çuçlemi i kroit, preftimi i ndonjë zogu të rrallë, vizllima, vizlluese, na cakllonin dhëmbët nga të ftohtit; hukamat e heqanës, fërfërima e krahëve të një shpendi, krekllima e rrembave, kërratje, ciat, pingrimë, zhabllimë, rrënkllimë, brafullojnë shkëndijat, shungullojnë grykat, rrapllon me kambë, vizllonin në diell, pufllojshin etj.

Fjalët onomatopeike, të ngjizura bukur me fjalë të tjera të përzgjedhura me sqimë e mjeshtëri të rrallë, na japin kumbime vërtet mahnitëse, si këto që po lejohemi të citojmë për ilustrim: “Mandej dëgjohen hukamat e heqamës dhe ulurima e një ujku, por hukamat e heqamës bëhen më të fuqishme”. “Njimend, më bahej se i ndëgjojsha flatrat, më bahej se e ndëgjojsha fërfërimën e flatrave të atij zogu, por ai farë zogu nuk shihej askund”.

“Në të vërtetë, isha shumë i sigurtë se ai zog nuk ishte zog i bukur, sepse pingrima që të trishton, e ajo pingrimë më trishtoi pamasë, nuk mund të jetë pingrimë e ndonji zogu të bukur”. “Asgja nuk pipëtin. Ndëgjohet vetëm zhabllima e hapave të hijeve, që shkojnë kryeulun”.

Së fundi, meriton të theksohet se A. Pashku shtie në ligjërimin e veprave të tij deri edhe fjalë të harruara, të cilat ai i lëshon në përdorim dhe, me hijeshinë dhe bukurinë që prodhon me to, jep shtysë e ndjell mbarë që ato të shtrihen edhe më gjerë në letërsinë e shkruar.

Të tilla, ndër të tjera, janë: duqi i cigares, lëbyr sytë, vrushkulli i ujit, kahmos, dikah, njimend, atypari, tekembramja, marr në thue, dejt e mufatun, shkretinë e paskajshme, cimboj, paloj kryet, kaltëria e qiellit, gaca e zjarrit, ajgtoj, përpushem, përthekoj, thadroj, grrithem, njehi pikat e vesës, praptohet, nji rriskë qiell. Këtu duhen përfshirë edhe një varg fjalësh me prapashtesën -(n)isht, si: gjallnisht, dreqnisht, tinzisht; me -shëm: ngutshëm, mallëngjyeshëm etj.

Nuk mund të mos përmendim, gjithashtu, metaforat dhe perifrazat e një bukurie përrallore që nden proza e A. Pashkut, si p.sh.: “gërshetat e rrezeve të diellit vizllojshin si vistra xherdanësh”(Oh, f.33), u fshehën në shpinën e malit (Oh, f.52), nji rriskë qiell dhe nji vetull mali (Oh, f.36), u rrokullis qerrja e diellit (Oh, f.53) etj.

Përfundim: Shkrimtarët e një kombi, pavarësisht nga veçoritë dhe stilet e larmishme që përfaqësojnë, të kundruar nga pikëpamja e prurjeve ligjërimore që ata sjellin me shkrimtarinë e tyre, përbëjnë gurra të pasqyrimit dhe të shtimit të begatisë shprehëse, fjalësore dhe ligjërimore të gjuhës së përbashkët kombëtare.

Ashtu si uji i lumenjve, që nisen prej vendburimeve të largëta dhe, duke u shtuar e shtrirë përgjatë luginave, ia mësyn detit për t’u derdhur e shkrirë brenda tij, ashtu edhe fjalët, frazeologjizmat dhe krejt ligjërimi letrar që ngërthen shkrimtaria e krijuesve me mëtime e sqimë të spikatur, nëpërmjet veprave të shkruara prej tyre, vjen dhe i shtohet gjuhës së shkrimit të një epoke të caktuar.
Gjuha e një kombi e ndien peshën e fjalës së thënë bukur dhe të prurjeve dorëmbara të shkrimtarëve të mëdhenj që dalin prej gjirit të tij.

Një prej atyre burrave (në daçi gurrave) qe edhe Anton Pashku, krijimtaria e të cilit mbetet edhe për shumë kohë e atillë që nden shumëçka të vyer e të efektshme edhe në lëmin e pasurisë e të larmisë ligjërimore.