Edhe miti Kadare duhet t'u nënshtrohet kritereve moderne të rivlerësimit

1.. Ismail Kadare - mit - me vizion poetik modern

I. Kadarae (1936), i gjendur majeve të shoqërisë e të letërsisë, i përkëdhelur nga lart e poshtë dhe falë talentit të tij krijues, arriti të shndërrohet në një mit. Mirëpo, siç e ka vënë re edhe studiuesi Mexhid Prençi, ai është mit i ngritur nga vepra e tij, nga cilësia e saj, nga mjeshtëria e lartë artistike, nga vizionet moderne, idetë dhe mesazhet universale. I përkthyer në mbi 30 gjuhë të huaja, Kadare, me të drejtë konsiderohet ambasador i letërsisë dhe kulturës shqiptare në botë. Është ky një shkrimtar-kolos i letërsisë së sotme shqiptare - që mitet legjendare i ka kthyer në realitet; shkrimtar që bëri histori prej prehistorisë; pa rënë në kundërthënie me vetveten dhe gjykimin modern, ai arsyetoi estetikën në mënyrë të përkorë edhe për kohën absolute (Shaban Sinani). Sado që krijimtaria letrare e këtij shkrimtari kapë një lëndë të gjerë jashtë letrare me burimin historik, mitologjik dhe aktual-jetësor, prapëseprapë atë e karakterizon jo vetëm kompleksi i madhështisë për të mos qenë as Promethe i lidhur as Promethe i çliruar (Pirro Loli), por edhe një vizion poetik modern (B. Krasniqi), gjithsesi universal. Për botën dhe njerëzimin.

Dukuritë e politizuara të disa vepra të tij, që i ka vënë re edhe studiuesi Mexhid Prençi, e që përbëjnë, natyrisht, një antitezë, janë një minus, por kurrsesi nuk mund të ç'mitizojnë mitin e kolosit të letrave shqipe, Kadare. Megjithatë, edhe ky mit, sikur edhe miti naimian, fishtian, migjenian, etj., duhet t`u nënshtrohet kritereve moderne të rivlerësimit, nga studiues, kritikë, estetë të shkallës së lartë për të saktësuar edhe për të nxjerrë në pah ato vlera që janë konfirmuar edhe për të zbuluar njëkohësisht edhe vlerat edhe antivlerat, të pathëna, sepse, ç`është e vërteta, edhe miti Kadare është një burim i pashtershëm jo vetëm vlerash dhe antivlerash, por edhe diskutimesh. Për më tepër, letërsia e sotme shqiptare, e konsideruar deri vonë si letërsi margjinale, pas botimit të përkthimit frëngjisht të romanit: Le gjeneral de l`armee morte (Gjenerali i ushtrisë së vdekur), Paris 1970, të I. Kadaresë, ajo, me këtë roman, siç dihet, doli në skenën botërore.

Dhe kështu, siç e ka vënë re edhe studiuesi Ymer Jaka, iu hap rruga afirmimit të letërsisë së Kadaresë, mbasi nga frëngjishtja, ky roman, siç thotë edhe Robert Elsie, u përkthye në më shumë se 20 gjuhë të tjera (bullgarisht, serbokroatisht, turqisht, anglisht, greqisht, italisht, vietnamisht, danisht, holandisht, rusisht, etj.). Gjithashtu në gjuhën frënge janë përkthyer edhe botuar romanet: Kështjella (1973), Kronikë në gurë (1973), Dimri i madh (1978), Muzgu i perëndive të Stepës (1981), Ura me tri harqe (1981), Prilli i thyer (1982) dhe Pashallëqet e mëdha (1984). Por edhe veprat tjera që, siç ka vënë re poeti dhe studiuesi Arshi Pipa, gradualisht maturon gjatë periudhës së lëvrimit të mjeshtërisë poetike për të shkruar romanin e tij të parë: Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1964) që u bë i pëlqyer edhe në shkallë të gjerë ndërkombëtare.

2.. Vlerësimet: pro et contra Kadaresë

Në studimet tona letrare për Kadarenë dhe rreth Kadaresë janë dhënë mendime dhe vlerësime të ndryshme, shpesh kontradiktore, me dhe pa arsye. E kjo ka ndodhur mbase edhe për faktin se Kadareja që në vitet e para të krijimtarisë letrare ishte i përkrahur nga Enver Hoxha, ndonëse edhe në romanin e tij të parë, kishte një shmangie nga binari të cilin ecte realizmi socialist, sa që, siç e ka venë re edhe Arshi Pipa, shkaktoi një rrëmujë dhe shtangie të vërtetë dhe dogmatikët e konformistët ngritën zërin kundër tij. Shkrimtari Kadare u mbrojt, por në fund iu presionit dhe e modifikoi tekstin origjinal. Por, edhe i modifikuar, romani ishte një punë e kryer me sukses.

Edhe Romani Dimri i madh (në botimin e parë titullohej: Dimri i vetmisë së madhe, 1973), kishte shkaktuar rrëmujë dhe shtangie e të vërtetë tek kritikët, dogmatikët dhe konformistët, të cilët ngritë zërin kundër Kadaresë. Ky roman, polifonik, si një libër artistik dhe shkencor, politik sa dhe filozofik në shkallë të brendshme e globale (Shaban Sinani), është cilësuar nga kritika e përgjithshme letrare (pas përfundimit të fushatës sa cinike aq dhe mediokre, të ndërmarrë kundër tij) si një roman epope, ku drama dhe parodia, epopeja dhe farsa, tragjizmi dhe komizmi, shkrihen dhe aty alternohen, gjendjet emocionale nga më të befasishmet. Romani në fjalë, pra Dimri i madh, që konsiderohet prej shumë kujt si kryevepër e Kadaresë, mbase edhe vepra e fundit më e madhe e tij (Arshi Pipa), për shkak shumë vërejtjeve që iu bënë për shtrembërime ideologjike, autori rishikoi dhe ripunoi romanin, por kryesisht në planin letrar-artistik, ku prapë si personazh kryesorë mbetet Enver Hoxha.

Mirëpo, përtej figurës artistikisht të rikompozuar të udhëheqësit dhe të betejës ideologjike ku autori na i paraqet të angazhuar, mund të besojmë se ai synonte ta ngrinte lartë pavarësinë e vendit, që ishte sovjetizuar deri në thelb, madje edhe të përvijonte tërheqjen nga kampi lindor në kuptimin e kthimit nga Perëndimi, Sipas traditës antike dhe mesjetare. Kështu Kadareja, nga ana tjetër, siç thotë Aleksandër Zoto, na jep një arsye praktike: ky haraç dhënë tiranit, ishte për atë një mjet mbrojtës për karrierën e tij, sepse tirani në fjalë (sc. E. Hoxha), nuk mund ta dënonte pa përmbysur vetë (para kohe) statujën e tij.

Duke theksuar se te romani Dimri i madh, sipas vlerësimit të Arshi Pipës, shumë episode dhe madje kapituj të tërë përkrahin aparatin e partisë dhe operatorin e saj, ndonëse jo shtetin policorë in se (në vete). Ky roman, i vlerësuar ndonjëherë edhe si "roman fetar i Ismail Kadaresë" (R. Elsie), për shkak të nënkuptimit që ikona e adhuruar është Enver Hoxha dhe jo Shqipërisë, gjuha dhe kultura, fillimisht është kritikuar në Shqipëri si antisocialist. Kurse më vonë ky roman, në shumë raste, do të vlerësohet dhe konsiderohet si roman që bën agjitacion dhe propagandë enveriste. Ndonëse dihet se romani në fjalë, edhe sipas Rober Elsiet, është një meditim letrar i prishjes traumatike të Bashkimit Sovjetik, është një roman me përmasa monumentale historike dhe politike.

3.. Kadare, përveç i akuzuar, edhe akuzues

Është më rëndësi të theksohet se përveç i akuzuar si "shkrimtar oborrtar", apo si eksponent i regjimit (R. Elsie), I. Kadare është vlerësuar, jo rrallë, edhe si akuzues, veçanërisht si akuzues dhe denigrues i Gjergj Fishtës. Në lidhje me këtë, studiuesi Injac Zamputi, shkruan ... Ai (sc. Kadare) është mjeshtër i penës dhe mendimit dhe e çmoj si shkrimtar dhe artist edhe në ato raste kur, për një arsye o për një tjetër, nuk pajtohem me bindjet e tija. Veçse nuk do ta lë pa thënë se, siç gjykoj unë, ai del jashtë sferës artistike apo kurë krijimtarisë së e tij artistike e fut në shtigjet e propagandës, të insinuatave dhe të qëllimeve tjera, jo-artistike, kur sidomos merr e hyn në sferën trajtesore, siç është eseja e fundit për Migjenin, apo siç është ajo për Eskilin, atëherë dalin në shesh mangësitë që ka në përgatitje të njohurive dhe të trajtimit shkencor, dhe mbizotërojnë intuita e tij dhe fantazma. Kështu, prandaj, I. Kadare, duke akuzuar dhe gjykuar, ta zëmë Fishtën, në të vërtetë ai ka akuzuar dhe gjykuar vetveten (Anton. N. Berisha).

Sido që të jetë, nuk ka kurrfarë dyshimi se I. Kadare ka dhënë një kontribut tejet të çmueshëm për emancipimin e letërsisë shqiptare, mbi të cilën, ndonëse akuzues dhe i akuzuar, ka mbretëruar, si monark, në sajë të talentit të vet dhe përkrahjes së regjimit, në vitet e shtatëdhjeta e tetëdhjeta. Në mjaft raste, siç dihet, gjatë diktaturës së rëndë, ai ka shprehur edhe kritika të hapura, shpesh me vend dhe pa vend, të justifikueshme dhe të pajustifikueshme, për nivelin në fushën e letërsisë dhe të arteve. Për më tepër, Ismail Kadare, duke shfrytëzuar lirinë relative dhe talentin e vet nën diktaturë, nuk ka ngurruar të bëjë sulme dhe akuza të holla edhe kundër regjimit në formën e alegorive që i ndeshim kudo në veprat e tija (E. Elsie).

4.. Studiues të veprës së Kadaresë