Kadare: Qosja e Lubonja kanë zili ndaj meje

TIRANË - “Rexhep Qosja dhe Fatos Lubonja kanë zili njerëzore ndaj meje” - tha dje Ismail Kadare në një intervistë të gjatë për “Opinion”, në TV Klan. Kadare zbuloi dje edhe njëherë qëndrimin e tij për hapjen e dosjeve të Sigurimit të Shtetit, iu përgjij akuzave të Rexhep Qoses, Kristo Frashërit dhe Fatos Lubonjës dhe foli për herë të parë për ngjarjen e konfliktin me familjen Rrapi. Shkrimtari preku në këtë bisedë dhe raportet me Dritëro Agollin dhe idenë e tij rreth identitetit evropian të shqiptarëve. Më poshtë po japim të plotë intervistën e tij.

Zoti Kadare, u bë pothuajse një muaj që mediat shqiptare kanë patur në qendër të vëmendjes një debat që lidhet me ju dhe që ka nisur fillimisht me qëndrimin ndaj hapjes së dosjeve, figurës së Enver Hoxhës dhe më pas me një problem që familja juaj ka patur në fillim të viteve ’80 me një familje tjetër në Tiranë, familjen Rapi. Si e keni përcjellë këtë fushatë?

Unë mendoj se nuk ka shkrimtar normal në botë që do të jetë në qendër të vëmendjes për gjëra të tilla. Shkrimtarët, po, mund të jenë në qendër të vëmendjes kur botojnë një libër, kur ka diskutim për të, qoftë mendime të ndryshme qoftë dhe kur atij nuk i pëlqejnë, por që të jetë në qendër të vëmendjes për marrëzira, për fantazira, për përralla, për shpifje, për deformime, sigurisht që nuk i pëlqen askujt. Megjithatë, unë nuk jam i imunizuar nga kjo, herë pas herë kam qenë objekt i sulmeve, fushatave, gjysëm-fushatave, gjysëm të hapura, gjysëm të fshehta kështu që e kam përcjellë dhe këtë herë. Kjo ka qenë më e forta nga të gjitha…

Më e forta nga të gjithë fushatat?

Më e ulëta do të thosha, më e pamoralshmja nga të gjitha, dhe e kam përcjellë, nuk mund të them me shpërfillje, kurrsesi, por jo dhe në mënyrë tragjike, siç mund ta mendojë ndokush, sepse në thelbin e saj, kishte një mashtrim të madh, dhe asgjë tjetër. Kur njeriu e di si është e vërteta, dhe e ka ndërgjegjen e qetë, trazimi është i sipërfaqshëm.

Shpresoj që në vijim të intervistës t’ju pyes me hollësi për të gjitha këto…

Patjetër. Shkrimtari është njeri publik, dhe e ka detyrë, kur lexuesit e tij, kur publiku, do të dijë, ta sqarojë. Unë jam kundër asaj që thonë se: “po ç’merresh me këto gjëra, me këto poshtërsi, me këto meskinitete”. Njeriu duhet të sqarojë, derisa je njeri publik ke disa detyrime publike.

Doja t’ju bëja një pyetje që nuk ka lidhje me thelbin. A është e mundur realisht që të sqarohen probleme të tilla?

Është e mundur. Është e mundur kur nuk ka imoralitet, kur nuk ka dinakëri, dhe kur ka një nivel qytetar të shtypit dhe të opinionit që qëndron mbi mesataren. Kurse në një atmosferë të ndotur moralisht, duken të vështira, por dhe në këtë rast, kjo gjë duket e mundur.

Si shpjegohet atëherë që në Shqipëri nuk arrihet të sqarohen probleme thelbësore prej kohësh?

Sepse Shqipëria nuk ka traditë demokratike. Nuk ka traditën e të folurit shoqëror. Shqiptarët nuk dallohen për kurajo civile. Trimëria shqiptare është një trimëri e vecantë ballkanase dhe shqiptare, me pak traditë civile. Dmth është shprehur trimëria shqiptare, e pranojmë se populli ynë nuk është popull frikacak, se ka disa popuj që nuk i përballojnë dot ndeshjet me vështirësitë, ka popuj që kanë ulur kokën, që ulin kokën...

Pse thoni që nuk kemi kurajo civile?

Përsa i përket kurajos civile, Shqipëria ka traditë shumë të pakët, se nëqoftëse kemi jetuar pesë shekujt në një shtet totalitar, pushtues, koncepti i trimërisë është grumbulluar tek koncepti i lirisë. Lirisë si të thuash në kuptimin kombëtar, patriotik, por duke bërë një jetë të pakët civile, qytetëruese, ende ajo nuk është përpunuar me mekanizmat e jetës shoqërore dhe institucionale, ne kemi pasur një periudhë të shkurtër, ajo që quhet republika e parë, pastaj mbretëria, dhe pastaj erdhi diktatura komuniste, dhe liritë civile, jeta civile u zhduk përsëri, për arsye të tjera, nuk është më pushtimi otoman, por është një gjë ndoshta dhe më e rrezikshme për jetën civile..

Që ishte?

Ishte regjimi komunist. U shuan të gjitha institucionet civile.

Si vjen jehona e shtypit dhe debatit të shoqërisë shqiptare, deri tek ju, në Paris?

Është shumë e lehtë. Përpara ndoshta nuk do të vinte, por...

Jo thjesht si kanale, por a vjen e përthyer, e shumëfishuar, më alarmante sesa është?

Cdo shkrimtar ka një mekanizëm për të kapur atë gjë që është më thelbësore, hyn në mjeshtërinë e tij, hyn në teknologjinë e krijimit, të dijë të kapë atë cka është thelbësore, dhe atë që është e dorës së dytë, të tretë dhe cka është krejt kot, kashtë. Unë besoj se herë pas herë, ky mekanizëm funksionon. Edhe në këtë rast.

Zoti Kadare, do doja, përpara se t’ju pyes për atë që quhet çështja e Janulla Rrapit, dhe që ka patur shumë debat në shtyp, të shkoja një hap më përpara, aty ku nisi debati. Në një intervistë që i keni dhënë VOA, shërbimit shqiptar, ju u shprehët, pa ekuivok, për hapjen e dosjeve të ish-sigurimit të shtetit. A mund të ma riformuloni për shikuesit tanë, idenë që keni dhe që keni pasur për hapjen e dosjeve. Ç’konceptoni ju me hapje dosjesh, dhe ç’domethënë të hapen dosjet e ish-sigurimit?

Vetë fjala dosje dhe hapje dosjesh në Shqipëri ka filluar të deformohet, kuptohet në mënyra të ndryshme. Pak a shumë ideja ime ka qenë kjo, është një ide e vjetër, kam thënë, duhet të hapen arkivat e fshehta; e kam formuluar kështu, të dalë e vërteta. Një shtet, një vend, një komb, një ndërgjegje kombëtare nuk mund të funksionojë normalisht në qoftë se mban xhepa të errët brenda saj. Unë e kam thënë në disa esse të miat, se në qoftë se kemi qytetërim grek, kyci ku ai filloi ishte se Greqia hapi një xhep për një krim që kishte bërë, dmth asnjë popull s’mund të fshehë, asnjë shtet, asnjë administratë nëse është e përlyer në krim.

Dhe shoqëria shqiptare e të gjithë shoqëritë që kanë qenë komuniste duhet ta bëjnë këtë process dhe për cudi erdhi tashi vonë, u përtërit kjo gjë nga Këshilli i Europës. Ai ia kërkoi vendeve ish-komuniste ta bëjnë këtë process, ose ta kryejnë gjer në fund. Procesi nuk është kryer, Shqipëria është e fundit. Unë nuk kam dashur as të marr flamurin, as të dallohem, as të spekulloj me këtë, unë nuk kam kohë, unë jam shkrimtar, e kam mendjen kryesisht tek vepra ime. Kur më është kërkuar një mendim e kam dhënë, kur nuk më është kërkuar nuk kam marrë iniciativë. Kjo ka qenë një intervistë e Zërit të Amerikës, që ndoshta nuk do të hapej fare me emrin tim, nëse një ditë nuk do më merrnin në telefon dhe të më kërkonin mendim.

Gjithsesi, pse ju keni kërkuar vazhdimisht që hapja e dosjeve të jetë një lloj katarsisi?

Unë nuk mund ta konceptoj një shoqëri demokratike, një shoqëri që del nga një gjendje post-diktatoriale, të mos e bëjë këtë. Gjermania nuk mund të ishte kurrsesi ajo që është sot në qoftë se nuk do ta bënte këtë proces. Asnjë shtet, asnjë popull, asnjë komb, nuk mund t’i shpëtojë kësaj, është qëndrimi normal, si të thuash, shëndeti normal, nuk është luks kjo gjë, kjo është e detyrueshme që të bëhet.

A do ta ndyjë në rast hapjeje shoqërinë shqiptare kjo gjë?

Pikërisht, më lejoni t’u përgjigjem për këtë. Për këtë arsye nuk kam dashur të marr kurrsesi asnjë flamur në këtë proces. E kam quajtur, në Zërin e Amerikës, po marr të fundit, proces jo i gëzueshëm, kam theksuar që është i vështirë, kam theksuar që nuk duhet abuzuar me të, kam theksuar që ushtria, armata, e atyre që quhen denoncues, ose spiuna, informatorë është një armatë e pikëllueshme, një pjesë e së cilës kanë një tragjedi të madhe brenda saj, dhe ne nuk mundet në mënyrë çnjerëzore…

Ç’tragjedi?

Tragjedia është sepse rekrutimi i tyre ka qenë një dramë më vete. Midis tyre ka fatkëqinj, midis tyre ka njerëz që kanë rënë në kurth në mënyrat më djallëzore që përdoreshin në diktaturë, midis tyre madje ka kundërshtarë të shtetit, që janë kapur si kundërshtarë dhe u kanë dhënë këtë alternativë, ose të na informosh ose të bëra gjëmën, me fëmijët, me vajzën, me djalin, me gruan. Në burgje janë bërë rekrutime, në torturë disa herë. Dmth si mundet ne t’i vëmë këta, prandaj unë kam propozuar këtë për këtë arsye…

Hapja e dosjeve a mund të bëjë që ata të ridënohen moralisht?

Jo. Prandaj unë kam propozuar që njerëzit e thjeshtë që janë 90 përqind e kësaj armate, të mos preken. Unë e kam përcaktuar, mendimi im, të mos preken kurrsesi, sepse popullit shqiptar do ti shkaktohet kjo vuajtje e re, shpesh herë krejt e padrejtë. Sepse, më falni, të hap parantezën, kam theksuar se janë fajtorë dyfish se këta rekrutuesit, janë fajtorë të gjithë nomenklatura që nuk janë spiunë, por ata mund të fërkojë duart tani: “hë ua hodhëm këtyre”. Është fajtore kupola e lartë komuniste, kryekriminelët. Ata duhet të përgjigjen në radhë të parë dhe jo këta.
Tani mendimi im se ku duhet të hapeshin dosjet. Të hapeshin dosjet e atyre njerëzve që me grykësi, pasi kanë bërë këtë gjë, duan prapë të bëjnë karrierë politike, duan të futen në Kuvend, të futen në qeveri, duan të drejtojnë mediat, duan të drejtojnë opinionin publik. Këta tahmaqarë, këta grykës nuk meritojnë më mëshirën tonë, dhe këta janë disa qindra, nuk e di sa mund të bëhen, maksimumi një mijë, dy mijë, s’ka më tepër. Të kufizohet vetëm tek këta kam thënë, gjithmonë.

Përsëri arrijmë në një lloj kontradikte zoti Kadare, sepse ndërkohë që nga parlamenti, nga institucionet largohen këta persona, ose persona publike që kanë qenë bashkëpunëtorë të sigurimit, mund të mbeten në këto institucione, pavarësisht se cilat do të jenë institucionet, persekutorë të tyre, punonjës të sigurimit, shefa që i kanë bërë këta bashkëpunëtorë…

Prandaj thashë që kjo është një fazë, një proces, një operacion kirurgjikal nga njëra anë, që ka dhe anën tjetër. Kjo duhet të shoqërohet me një spastrim, jashtë atyre që quhen dosje. Në vendet ish komuniste kemi një përvojë, nuk ka pse të hiqemi sikur jemi përpara një problemi të pazgjidhshëm, përpara një enigme, jo. Ka përvojë gjermane, hungareze, çeke, e kanë bërë, s’ka ndonjë çudi të madhe këtu, nuk e ka bërë Rusia fare, por e kanë bërë të tjerë. Nuk ka patur tragjedi fare. Janë hequr në Gjermani, kujtoj, brenda një dite, një pastrimi të dytë, 13 mijë mësues. U duk sikur u përmbys bota, jo, aspak. Unë s’jam që të hiqen mësuesit, por Gjermani e gjykoi kështu, sepse ishte shumë e keqe, siç duket e kaluara e tyre me nazizmin. Nuk bëhet hataja. Unë jam kundër kësaj, kundër këtij revanshi, nuk ka nevojë për të, kurse për nivele të tjera, drejtora të rëndësishëm, zv/ministra, përfaqësues të jetës publike, nuk kanë nevojë të jenë, nuk ka nevojë populli shqiptar për ta.

Ju po flisni për një lloj dosjesh, për ato që lidhen me bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit…

Jo, unë fola tani jashtë...

Dakort, por sistemi komunist ka patur një sistem të shumëfishuar të dosjeve, kanë qenë dosjet e kuadrit, kanë qenë dosjet e lagjeve dhe të fronteve, kanë qenë dosjet e qendrave të punës, ju keni qenë në Lidhjen e Shkrimtarëve, padyshim që ka patur dosje të denoncimeve të shkrimtarëve?

Po, dhe është zhdukur komplet.

Si është zhdukur?

Arkivi i Lidhjes së Shkrimtarëve është zhdukur. Është djegur.

Ka qenë i rëndësishëm si arkiv?

Mendoj se po, sepse atje janë të arshivuara të gjitha mbledhjet e kryesisë ku ka pasë shpesh herë debate, dënime dhe atje ka qenë e vërteta se c’qëndrim kanë mbajtur...

A jeni i sigurtë se është zhdukur ky arkiv?

Deri tashi s’gjendet asgjëkundi, asgjë. Kështu thonë të gjithë, unë e kam besuar. E kam lexuar në shtyp. Arkivi është djegur.

Gjithsesi, si do veproni me këto dosje të tjera që duket se nuk janë aq të rëndësishme, por që shprehin mënyrën e funksionimit të një diktature?

Jo, këto janë të rëndësishme shumë. Prandaj e kam thënë gjithmonë, në kupolën më të lartë, dënimi duhet të jetë më i ashpër, duke zbritur sipas përgjegjësisë. Nuk është e pamundur, se disa thonë, nuk gjejmë dot emrat e spiunëve, nuk gjejmë ato, nuk gjejmë këto. Po tjerat mor zotëri, ti ke emrat e gjithë anëtarëve të komitetit qëndror, byrosë politike, karrierës së tyre, të shefave të kuadrit, që kanë qenë tmerri i Shqipërisë. Nuk i nget njeri, fërkojnë duart tani, se shefat e kuadrit kanë qenë ndër rekrutuesit kryesorë disa herë.
Thonë se ka patur një polici të fshehtë, krejt speciale, që është e pazbuluar ende që drejtohej nga pjesa më e lartë e kupolës së komitetit qëndror, nuk e di sa është e vërtetë. Por unë e besoj.

Zoti Kadare, në rast hapjesh, në rast se shoqëria shqiptare do të merrte një vendim për t’i hapur këto dosje, ju personalisht do të kishit frikë nga kjo hapje?

Absolutisht jo. Unë po ju them, sepse ra fjala tashi në qendër të kësaj fushate, që u hap tani kundër meje dhe kundër vajzës sime. Unë nuk dua tani të abuzoj me sentimentet prindërore…

E kam fjalën në një tjetër lloj sikleti. Disa ditë më parë, Rexhep Qosja, një kolegu juaj në Kosovë është shprehur se tani vonë ka mësuar se ju keni denoncuar disa drejtues komunistë të kohës, sic ishin Todi Lubonja, Fadil Pacrami etj. Pra a jeni marrë me denigrimin e shkrimtarëve të tjerë, pa përmendur rastin e Bilal Xhaferrit etj?

Absolutisht jo. Përkundrazi, hapja e tyre do të heqë këtë mjegull mashtruese. Dhe unë kur kam ngulur këmbë, ka qenë dhe arsye private veç të tjerash, se këto thashetheme qarkullojnë kudo. Çdo sistem komunist ka patur një drejtori të veçantë për diskretitimin e personaliteteve. Në Shqipëri, kjo mesa duket vazhdon. Nuk është e organizuar dhe e strukturuar, po degët e saj vazhdojnë kudo të diskretitojnë. Rusia sovjetike arriti kaq larg, sa arriti të diskretitojë shkrimtarë perëndimorë, arriti deri në Amerikë, për shembull Dos Pasos përmendet si shembull se si KGB-ja i organizoi një diskretitim edhe në Amerikë. Arriti me njerëzit e saj.

Po e mbyll parantezën. Unë jo vetëm që nuk kam frikë, por është e kundërta, sepse e kam thënë dhe herë tjetër në një intervistë, që në ka gjë për të cilën jam krenar në jetën time, është që në një mijë vjet të kërkohet, në një mijë arkiva, nuk do të gjenden kurrë dy rreshta të miat ku të kërkohet dënimi i dikujt, kurrë. Dhe kanë kërkuar mos kujtoni, këto 15 vjet, si minj janë shpërndarë kudo, kjo strukturë që punon kundër meje. Por nuk kanë për të gjetur.
Tani po kthehem tek deklarata e Qoses. Deklarata është më e shëmtuar se sa thatë ju.

Nuk gjendet asnjë letër ku të keni shprehur qoftë dhe një konsideratë negative ndaj një shkrimtari të caktuar?

Konsideratat negative i kam shprehur në shtyp ose...

Flas në dokumenta konfidencialë?

Mund të kem kujtuar në ndonjë letër, që zotërinj, juve mua më bëni po ato kritika që vetë ia keni bërë një shkrimtari që tani ndodhet në burg, dhe quhet armik i partisë, ose që mi ka bërë ai mua. Ja kaq. T’ju them dhe dicka. Lidhur me këtë deklaratën e Qoses që thatë ju. Ajo është më e keqe nga ajo që thatë ju. Ai thotë: kam lexuar në shtypin shqiptar letrën që Ismail Kadare i ka dërguar shefit të sigurimit shqiptar për dënimin e Fadil Pacramit dhe Todi Lubonjës. Mor zotëri, ku e paske parë ti këtë letër?

Ekziston?

Absolutisht s’ekziston. Është një mashtrim nga më të ndyrët. Dmth, unë jam mësuar tashmë me mashtrime, por deri këtu nuk kisha parë mashtrim të tillë. E keni parë ju në shtypin shqiptar të botohet ndonjë letër e tillë? Si mund të ekzistojë? E keni parë ju? Ju jeni dhe gazetar i njohur. Ku e keni parë, se ai thotë që e kam parë në shtypin shqiptar. Mor, ku e pe mor mashtrues, t’i thuash, ku? Dhe “Gazeta Shqiptare” që e boton intervistën nuk ka verifikim për një gjë të tillë, “more keni parë gjëkundi ndonjë vepër të tillë?”, ose ai televizioni që e jep si scoop gjithë ditën. Ku e paskan parë këtë? Ku ekziston kjo? Hajde të thotë se e di unë nga burime sekrete, do dalë. Po ai thotë e pashë në shtypin shqiptar. Todi Lubonja ka shkruar dy libra më pas për dënimin e tij, ku denoncon me dhjetëra njerëz, dhe Todi ka qenë natyrë e ashpër, nuk është nga ata që falin kollaj dhe ka faqet më të admirueshme për mua atje.

Ç’raporte keni pasë me të pas dënimit?

Raporte krejtësisht miqësore, si më përpara.

A keni marrë pjesë direkt, ose indirekt, ndoshta dhe pa dashje në persekutimin e ndonjë shkrimtari?

Asnjë. Bllofi i Bilal Xhaferrit është mashtrim e gjitha. Bilal Xhaferri në një mbledhje është ngritur me dy fjalë dhe më ka kritikuar mua, se unë nxij realitetin socialist, nxij gruan shqiptare dhe klasën punëtore shqiptare, më ka akuzuar se po sjell metoda dekadente, revizioniste në letërsinë shqiptare dhe e ka ndërprerë Fadil Paçrami, duke i thënë mos je ti që do na mësosh neve si të jemi komunistë. Tani thonë të tjerët, ne nuk e dëgjuam mirë çfarë tha, se është e turpshme kritika që më bëri ky, gjoja i djathtë, dhe thonë, nuk dëgjuam mirë, po rëndësi ka që u kritikua Kadareja.

More qen bir qeni, pse paska rëndësi që kritikohem unë, çfarë jam unë, Hitler jam unë. Po unë jam kritikuar, kjo kritikë u bë, ‘67 ose ’68 ka ndodhur kjo, dy vjet më para unë kam botuar “Përbindëshin”, jam quajtur dekadent, ç’nuk jam quajtur, më është ndaluar libri. Të më kritikojë mua, është gjëja me e lehtë në Shqipëri. Unë jam kritikuar, kam pesë-gjashtë vepra të ndaluara, me sulme, kritika disa herë, menjëherë kam bërë autokritikë, po kam bërë vepër të gabuar, dekadente, anti-parti bile kam thënë, jam detyruar të them. Tani si qenka, të kritikojë Ismail Kadarenë, këtë e ka bërë vetë Bilal Xhaferri shëni, ishte si të kritikoje Enver Hoxhën. Kujt ia hedhin këta, këto gjëra, kujt ia mbushin mendjen, popullit shqiptar? Sporti kombëtar në Shqipëri ishte kritika ndaj meje. “Dimri i vetmisë së madhe”, që ma përmendin si një vepër konformiste, tre muaj vazhdoi, jo kritikë në shtyp, c’nuk thanë për të.

Ndërkohë shtypi shqiptar ka botuar një autokritikë tuajën për poemën “Pashallarët e kuq". Përse e bëtë këtë autokritikë? Mundet edhe mos ta kishit bërë duke i qëndruar besnik idesë tuaj.

Jo! Isha i detyruar ta bëja. Çfarë të keqeje ka ajo autokritikë, se të tërë ngatërrohen për punën e kësaj autokritike? Ç’farë të keqe ka pra? Eshtë botuar tani në disa gjuhë dhe, në thelb, ajo është një gjë kurajoze. Unë them zhurie që më gjykon se kam bërë një vepër armiqësore: Po kam shkruar një vepër armiqësore. Unë deklaroj përpara tyre që unë kam shkruar një vepër antiparti. Unë deklaroj përpara tyre që kam shkruar një vepër kundër diktaturës së proletariatit dhe shtetit shqiptar. Çfarë të keqe ka? E vetmja mbrojtje që bëj, unë them (do t'i shpjegoj unë pse e bëra) që unë doja të shkaktoja trazira. Kjo ishte e vërtetë. Unë s’e kisha bërë me atë qëllim.

Ajo vjershë nuk i ka këto, por ata ashtu e kritikuan dhe unë thashë: Po ashtu është. E çfarë të keqe ka? Çfarë të keqe ka që unë them se ktheva armët dhe godita partinë? A keni menduar ndonjëherë që kjo ka qenë dëshira e çdo shkrimtari në botën komuniste? Që të vinte një ditë që të mund ta thoshte këtë. Mua mu dha një rast i çuditshëm dhe e thashë. Çfarë të keqe ka? Më thoni! Trimëri absolute do të ishte që të thoja që, unë e kam bërë këtë sepse unë jam antikomunist, antiparti dhe që unë të shkoja në pushkatim. Duhet të shtoja edhe këto fjalë. Unë thashë: E kam bërë jo me këtë qëllim. Dhe në të vërtetë unë nuk e kam bërë me qëllim që të shkaktoj ndonjë përmbysje. Eshtë qesharake që një vjershë të shkaktojë...

A keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare që pas viti 90 të ta quani veten disident ose...

Jo, më falni. Se janë bërë spekullime shumë me këtë poemë, nga më të shëmtuarat. Çfarë thuhet. U botua vjersha. Po s’ishte ndonjë gjë ajo vjershë! Dakort, kjo vjershë nuk ishte ndonjë gjë. Por ama këto kritika kundër meje u bënë. Ore ti bëj pyetjen njëherë, po ç’është ky tërbim i shtetit kundër një vjershe të kotë? Të kotë! Quaje edhe realiste socialiste po deshe. Ti mendo, është njëlloj sikur të themi tani, se e ka përmendur dikush në shtyp... U pushkatuan dy poetë: Vilson Blloshmi, Genc Leka. Në shtatëdhjetë e shtatën. Tmerr. Dy vjet pas kësaj historie. Le të themi tashti të hapim vjershat e tyre... mo po këto vjersha sikur s’kanë ndonjë gjë, fare.

Vjeshta po vjen, oxhaku, zjarri, kjo ... kanë diçka, po kaq. Dhe të themi tashti: këta poetë, na paskan qenë hileqarë? Mo po ata u vranë për atë. U vranë për atë paranojë të kësaj diktature që shikonte armikun kudo. Mund t’i bëjnë fajtorë tashti ata? Ata u vranë vërtetë. Vjershat s’kishin ndonjë gjë. Po ata u vranë ama. A mund të themi tani që kjo vjershë nuk ka ndonjë gjë të madhe, prandaj qenka fajtor autori? Unë jam fajtor? Si qenkam unë...? Nuk është fajtor shteti që më godet mua kot? Zgjohet në mëngjes edhe...?

Megjithatë, unë doja t’ju pyesja, se dua të rikthehem edhe njëherë tek problemi i Qoses, a keni qenë ju disitent zoti Kadare, në këndvështrimin tuaj?

Ky është një nga spekulimet më të poshtëra që bëhet kundër meje. E çfarë bëhet?

Ç’do me thënë kjo?

Ja si e shpjegoj. Thuhet që Kadareja është shkrimtar shumë i mirë, e pranojnë gjoja këta hileqarë të mëdhenj, por ama nuk durohet që të thotë: “Jam disident”. More zotëri, ku e ke parë ti që unë kam thënë që jam disident? Po ju them, kërkoni nga të gjitha anët. Nuk do të gjeni kurrë një deklaratë timen. Përkundrazi, kam thënë: “Nuk kam qenë disident“. Nuk më ka interesuar kjo gjë. Më ka mjaftuar letërsia. Dhe kam thënë…

Nuk ju ka interesuar, apo nuk keni mundur të bëheni...

Ja t’ua shpjegoj juve. Kam thënë: “unë jam shkrimtar (një formulë që është paraqitur…), që jam përpjekur dhe kam bërë letërsi normale në një vend anormal”. Kam thënë: “nuk kam qenë i persekutuar”. S’është e vërtetë se kam thënë… E shpikin vetë... Eshtë metodë e ndyrë shqiptare. Shpik një gjë që... Tani kjo është pasuruar, kjo meny është... “Ismail Kadareja ka thënë që refugjatët janë jashtëqitje e kombit“. Eshtë një nga shpifjet më të shëmtuara që ka zënë vend kudo. Pse? Atje u duk. Atje unë kuptova se sa thellë është futur sigurimi në popullin shqiptar. Ju ka dhënë urdhër agjentëve të tij në nëntëdhjetën: të hapni këtë shpifje për Kadarenë.

Nuk është e vërtetë kjo deklaratë?

Absolutisht kurrë. Kam thënë të kundërtën. Eshtë botuar e kundërta, teksti. Eshtë botuar dhjetë herë në shtyp. Ju vetë e keni botuar njëherë në gazetën tuaj. Nuk pi ujë përgënjeshtrimi sepse spiunët janë ende aktivë ose njerëzit naivë që u besojnë spiunëve. Prandaj... Ku e kishim fjalën?

Tek Disidenca.

A, tek disidenca. Unë nuk kam thënë kurrë. Tani...

Po a keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare, që ta paraqisni veten, përmes të tjerëve, si një disident?

Absolutisht jo. Kanë thënë të tjerët, çfarë t’i bëj unë gazetarit të huaj që thotë: “Shkrimtari disident Ismal Kadare...”. Cfarë t’i bëj unë. Ti bëj telegram zotërisë, ti them s’jam disident? Kur më pyet mua: “S’është e vërtetë, nuk kam qenë…”. Tani, pyetja shtrohet në mënyrë shumë të papranueshme. Njëherë dikur, e pyetën një shkrimtar: “Pse s’u bëre ti disident“. E para, or zotëri, nga ana parimore, ti do të mësosh mua? S’dua të bëhem disident! S’kam dashur! More mund të them: “kam qenë komunist“. Pse paskam qenë i detyruar unë të bëhem disident? A, në qoftë se unë them, Po, ti ke të drejtë të më thuash: “S’ke qenë disident“. Në qoftë se unë them... Pra pyetja ...

A është ky një lloj faji, që s’jeni bërë disident?

Asnjë faj s’është që s’kam qenë disident. Unë nuk jap shpjegime, sepse është e shëmtuar dhe meskine të thuash se... kushtet nuk ishin, gjë që është krejt e vërtetë, po unë parimisht e them: “S’kam dashur të bëhem”. Jo. Ta marrim nga ana parimore, njerëzore.

Nëse do të kishit mundësi, do të mund të bëheshit disident?

Po sigurisht do të bëhesha, po kjo është një punë që unë s’e vërtetoj dot. Por unë them të parën: Nuk kam dashur të bëhem. Ta zëmë... Ti s’ke të drejtë, askush, të më bëjë mua pyetjen. Unë mund t’i them: “Ore zotëri, po ti pse s’je bërë disident?“ Eshtë bërë njëherë një dialog, e kam përmendur në një nga librat e mi, është ngjarje e vërtetë: Një njeri i thjeshtë i thotë një intelektuali: “Ja juve intelektualët, neve popullin na latë në errësirë...
-Po mirë... si, - thotë ai?
-Po ja, pse s’u bëre disident?
-Po mirë, pse të bëhesha unë, - i thotë ai.
-Po se ti je me shkollë, edhe di të bëhesh disident
-More, më fal. Ti je njeri i thjeshtë?
-Po
-Dy litra vajguri kushtojnë dhjetë lekë të vjetra. Merri, spërkatu me të përpara kryemisnistrisë, të bësh bujë, Kupton ti? - Dhe të bëhesh edhe i famshëm, se vuan nga kjo, që je i thjeshtë. Dhe të bëhesh Jan Palahu, - si heroi i Çekosllovakisë, - hero i vendit. Pse s’e bën, - i tha. Pse më jep mësime morali mua? I them unë këtyre, kështu: lubonjëria me shokë që thonë: “Më mirë të ishe vrarë se sa ashtu...”. E para njëherë, s’kam dashur. Nuk mund t’ia bësh asnjë qenieje njerëzore këtë pyetje: “Pse s’u vrave ti, që të bëj sehir unë”. “Po pse s’u bëre ti”, - ti them unë. Ishe njëzetë vjeç, ishe i lirë. Pse s’u bëre ti? Të merrje një bezinë ose atje.. të merrje të hidhje një bombë po deshe..., meqenëse ishe kaq trim, atje pranë bllokut, meqenëse jetoje rrotull, hyje e dilje, e të bëheshe i famshëm. Pse s’u bëre ti? Ç’të pengoi? E pse ma kërkon ti mua? Ku kam bërë unë këtë pakt me popullin shqiptar, që do bëhem disident, që të bëhem dëshmor.

Problemi qëndron që pas vitit nëntëdhjetë, ju keni tentuar apo jo ta hiqni veten si disident?

Absolutisht jo. Unë s’kam thënë... Ku e keni fjalën disident? Unë kam thënë...

A e keni quajtur veten i persekutuar Zoti Kadare?

Unë nuk e kam quajtur veten. Unë kam treguar kujtime të ndryshme, siç kanë ndodhur gjërat, shpesh duke më pyetur... Ato janë... merri si të duash. Tuaj: “në kujtimet e tij, teprohet kjo ana e zymtë”. Unë nuk e kam fshehur asnjëherë atë jetë që kam jetuar. Nuk kam thënë ndonjëherë që unë nuk kam udhëtuar jashtë, s’kam qenë në Francë, s’kam qenë ashtu... Po unë i kam thënë të gjitha. Kur më kanë pyetur arsyet, po. Unë jam i vetmi shkrimtar që është ftuar nga botuesit e tij perëndimorë. Unë kam patur mbi njëqind ftesa. Kam vajtur disa herë.

Përse?

Se jam botuar, i vetmi. Të tjerët nuk janë botuar në perëndim në atë kohë. E çfarë do? Kjo është shumë e thjeshtë. Unë merrja, minimumi dhjetë ftesa në vit. Shteti me ashtu... do të pranonte një në një vit e gjysëm... do të pranohej një ftesë së s’bën. Sepse presioni ndërkombëtar është kaq i fortë saqë nuk..., si duket, bënte llogari që: “po i ndalojmë njëmbëdhjetë, po i japim dymbëdhjetën”. Ja kjo është. Shumë histori e thjeshtë. Nuk merrnin shkrimtarë të tjerë shqiptarë ftesa. Unë merrja, jo vetëm që merrja ftesa, por shpalleshin në shtyp: Kemi ftuar Kadarenë... nuk vjen, cfarë ka, cfarë po ndodh”? Bënin edhe kështu... provokime sigurisht. Provokime... do ti quaja... pozitive! Çfarë ka këtu? Unë isha botuar, më falni...

Në 1970-tën, kur Shqipëria ishte në zi, e izoluar, unë arrita, për rastësi, qëlloi... letërsia shqipe u fut pa pritur në klubin e letërsisë evropiane. Doli nga një izolim absolut, librat e mija u bënë brenda një viti të njohura, u përkthyen në të gjithë Evropën, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Tani, sigurisht që unë isha në qendër të vëmendjes. Sigurisht që unë do të bëja një udhëtim në Francë, ose edhe një tjetër, më vonë. Pse ju duket kaq çudi e madhe? Pse harroni këtë fakt? Kjo letërsi, doli pra, nga një errësirë e plotë mosnjohjeje, dhe papritur, librat e mija filluan të lexohen në Paris, një vit më pas, gjashtë muaj më pas në Nju York, në Berlin, kudo. Po mirë, nuk e mendoni juve, si shpjegohet që letërsia e një vendi që ish një burg i madh, papritur e lexon një lexues i huaj. Kush e detyron lexuesin francez të lërë shkrimtarët e vet e të më lexojë mua. Pse? Kush e detyron lexuesin Londinez? Se ka patur edhe zëra që i manipulonte Tirana, - marrëzira te pafundme!

Atëherë, zotëri, unë të bëra ty letërsi në... Dhe unë nga kjo, nga një anë... Ishte dyfishe kjo, nga një anë mua më ndihmonte, se më mbronte, kjo njohje ndërkombëtare, por dhe më krijoi probleme, sepse unë u bëra i dyshimtë: “Ç’është ky shkrimtar që po na del, që po e pëlqeka borgjezia?” Se elozhet për mua ishin të pafundme, ju i keni parë besoj nëpër shtyp. Domethënë tërë epitetet që mund të thuhen, që mund të ëndërrojë çdo shkrimtar, janë thënë për mua. Dhe unë isha në atë burg atje në Shqipëri. Kjo është ajo gjëja më paradoksale që ka ndodhur në ashtu... Që librat e mija shiteshin nëpër kryeqytetet perëndimore. Pse bliheshin? Se ishte propagandë komuniste? Vëretetë kishte nevoja Evropa të merrte propagandë komuniste nga Shqipëria? Vërtetë kishte nevojë Parisi dhe Londra të merrnin?

Zoti Kadare, cilat kanë qenë dhe janë problemet tuaja me Rexhep Qosen? Përveç debatit për identitetin evropian të shqiptarëve ose jo ka edhe një goditje shumë të fortë që ai ju ka dhënë disa ditë më parë, në një intervistë që ka dhënë për shtypin e Kosovës.

Çfarë? Që ka gënjyer? Pse thoni: “Goditje”. Ka thënë një mashtrim që ka turpëruar veten. Ka dhënë pra, atë që thashë, që Ismail Kadareja ka futur në burg Todi Lubonjën dhe dhe Fadfil Pacramin.

Ju ka quajtur persekutor të shkrimtarëve shqiptarë.

Po është një mashtrim, fare, i gradës më të ulët.

Çfarë probleme keni ju me të?

Nuk kam... asnjë problem s’kam patur, në kuptimin, ky ka qenë, herë pas here kundër meje. Se pse ka qenë, ai mund ta shpjegojë.

Që kur ...

Që në shtatëdhjetën. Dilte kundër meje. Ky ka bërë një polemikë të madhe, me një grup shkrimtarësh kosovarë, për shkakun tim dhe të Eqerem Çabejit. Ju nuk e dini. Jeni të rinj. Po të hapni ato libra sepse ai ka botuar edhe një libër... e ka përshkruar edhe një një libër atë! Një libër i turpshëm do të thosha unë, ky i ka pasur kundra të gjithë shkrimtarët e rinj të Kosovës për këtë gjë, sepse ka qenë kundër meje.

Cili ka qenë shkaku?

Nuk e di. Unë mendoj, nuk dua të bëj spekullime, unë mendoj se këtu është zilia njerëzore. Zilia njerëzore është shkaku bazë në fushën e letrave. Nuk ka shkak më të fuqishëm se ky. Qoftë ky, qoftë Lubonja, se këta të dy kanë marrë flamurin e kësaj Janullës tashti, këta kanë zili njerëzore. Unë mund të thosha dhe për Lubonjën, që është pjesë e nomenklaturës, por nuk bëj spekullime të tilla.
Të hap një parantezë, unë nuk kam asgjë kundër shkrimtarëve mediokër, shkrimtari mediokër është pjesë e peizashit botëror kulturor, shumë i rëndësishëm. Madje në një mbledhje, një takim, kam thënë që unë kam admirimin më të madh për shkrimtarët mediokër, filluan të qeshnin, kujtuan se po tallesha. E kam thënë në Itali, dhe u kam thënë mos qeshni, sepse këta janë një ushtri e madhe e artit, e flijuar për artin, sepse këta e dinë që do vdesin, këta janë që sigurojnë miliona lexues të letërsisë, që arti i madh nuk i siguron dot. Këta janë mediokrit.

Ju po thoni që Rexhep Qosja është një shkrimtar mediokër?

Po, është shkrimtar mediokër. Me këtë e tregon. Unë mund ta çmoja më tepër, me këtë e tregon që është një ziliqar.

Këtë mendim keni pasur dhe përpara se ai t’ju godiste?

Shikoni, i kemi ngritur disa figura, më tepër se c’duhet. Shumë njerëz mendojnë që ai është një shkrimtar i rëndësishëm. Dhe ai ka qenë publicist i rëndësishëm, historian i rëndësishëm. Po me këtë që bëri, këtë sulm të shfrenuar, mendja më shkon që do është i tillë, se nuk gjej dot arsye. Shkrimtari mediokër, unë s’kam gjë kundër tyre, por kur shkrimtari mediokër bëhet agresiv dhe sulmon shkrimtarin tjetër që është mbi të, është bisha më e egër që mund të mendohet në botë, nuk ndalet përpara asgjëje. Këtu qëndron tmerri i mediokritetit. Dhe kjo është histori e përjetshme e njerëzimit, nuk ndryshon. Do thoni ju, mediokriteti dhe zilia, cmira, nuk janë vetëm tek shqiptarët. Tek shqiptarët janë shumë të theksuara, ato janë kudo në botë, por kultura i pakëson, i zbeh ato.