KATALOGIMI DHE FJALORËT E MUNGUAR TË SHQIPES

Studiuesit e shqipes i ndan një mur i madh mjegulle nga përdoruesit e saj. Katalogimi i Shqipes do të ndihmojë në afrimin e pozicioneve studiues – përdorues, të cilat janë në gjendje kritike si pasojë e kundërshtisë mes decentralizimit gjuhësor dhe gjuhësisë ende të centralizuar.

“Gjuha është një fakt sociologjik, që prodhohet, evoluon, ndryshon e përsoset, e gjitha në funksion të shoqërisë, së cilës i përket”

Është pranuar tashmë se gjuha shihet si pjesë e ekzistencës njerëzore në përgjithësi. Ajo mplekset vazhdimisht me këtë ekzistencë, bëhet e pranishme dora-dorës në të por edhe merr sakaq mbi vete të gjitha shtjellat dhe format e saj. Për lehtësi studimi, vetëm për lehtësi studimi, gjuha ndahet në lëmenj të veçantë, në varësi të interesit studimor. Ndarjet e gjuhës u ngjajnë ndarjeve të globit në meridianë e paralele, të cilat janë thjesht vija imagjinare të gjeografëve, ndaj sado t’i bihet globit mbarë e prapë, zor se mund t’i pengohet ndokujt këmba në to. Po kështu edhe gjuha nuk ka në trup të saj vija ndarjesh. Këto të fundit shërbejnë si instrumente për Metagjuhën, ndaj nuk u interesojnë dhe aq përdoruesve të gjuhës, se sa studiuesve të saj. Sikurse thotë Saussure: “ndarjet dhe stërhollimet gjuhësore i bëjnë gjuhëtarët dhe jo masa folëse, pasi secili popull është mëse i kënaqur me gjuhën që i ka rënë për hise”.

Duke iu kthyer ndarjeve imagjinare të gjuhës, studimi shquan tri syresh: sintaksë, leksik, shqiptim. Luhatjet që vëzhgohen te secila ndarje shërbejnë si tregues për marrëdhëniet e individëve me shoqërinë dhe kulturën. Cilën anë të lidhjes gjuhë-shoqëri përfaqëson teorikisht secila nga tri ndarjet e mësipërme? Sa i takon sintaksës, përfundimet teorike të nxjerra nga vëzhgimi i objektit “gjuhë” në kushte normale dëftojnë se ajo shërben si tregues i kohezionit në shoqëri. Domethënë individët përpiqen t’u shmangen zgjedhjeve vetjake sintaksore pasi modelin sintaksor - bartës të mesazhit, ata e konsiderojnë deri diku monolit dhe të imitueshëm.

Ndryshe nga sintaksa, leksiku ka dëftuar se shërben më shumë si tregues i ndarjeve brenda shoqërisë, ndaj është edhe më i lëvizshëm. Kështu individët, ku “me” e ku “pa” vetëdije, nuk do të reshtin së provuari alternativa të shumta, duke synuar të ndërtojnë identitetin e tyre socialkulturor edhe me ndihmën e gjuhës. Sa i përket ndarjes së tretë, shqiptimit, ai pasqyron mirëfilli bashkësinë ku bën pjesë folësi e me të cilën identifikohet në mënyrë të qëndrueshme pas farë një moshe.

Siç u tha në krye të këtij paragrafi, përshkrimi i mësipërm i ndarjeve është i tipit teorik dhe përgjithsues, i bazuar mbi një sjellë normale gjuhësore. Së këndejmi lind pyetja: A është normale Sjella Gjuhësore e Prototipit Shqipfolës? Afërmendsh natyra dhe ecuria e kësaj Sjelle shkojnë përkrah faktorëve veprues mbi shoqërinë që ushtron atë gjuhë. Ndaj analizat e mëposhtme mbi shqipen do të kryhen duke i konsideruar faktorët jashtëgjuhësorë dhe sjellën gjuhësore si dy entitete të pandashme.

Kështu prototipi shqipfolës i qaset Gjuhës Letrare Kombëtare me një dizavantazh të ndjeshëm sociolinguistik si pasojë e veprimit të tre faktorëve:
1) lëvizjes së papritur dhe krejtësisht të pakontrolluar të popullatës;
2) rënies së ndjeshme të numrit të fëmijëve që kryejnë arsimin e detyrueshëm, përpos bjerrjes cilësisore të mësimdhënies;
3) hovit të menjëhershëm të informacionit libror e mediatik.

Ai shpesh zihet ngushtë në Aktin Kumtonjës, pasi ndërkohë që shprehet, i duhet të vendosë njëherësh edhe një marrëdhënie të re e të pasprovuar ndërmjet gjuhës që njeh dhe stadit social-kulturor që kërkon të arrijë. Dhe jo vetëm kaq; e gjitha kjo ndodh brenda një arketipi gjuhësor, të cilin nuk e kanë edukuar, se tek e fundit, gjuha është baraz me mendimin gjithë sipas parimit se “caku i gjuhës së tij është sakaq edhe caku i botës së tij”. Kjo pasiguri në përdorimin e mjeteve gjuhësore përcakton kësisoj dhe Qëndrimin Mendësor (mentalistik) të Prototipit Shqipfolës. Ky qëndrim mendësor kushtëzon në këtë mënyrë edhe Situatën e tij Gjuhësore, situatë kjo që sot duket se shfaq këto tri simptoma:
Praninë e dialektit të përkatësisë

Epërsinë e sociolektit ndaj dijes mbi sistemin standard

Përdorimin e fjalëve (qofshin këto shqipe apo të huaja) të cilave ai nuk ua di mirë kuptimin. Kështu p.sh. vihet re se fjala “i amullt” sot po përdoret rëndom me kuptimin “i pështjelluar, i trazuar”, ndërkohë që do të thotë “i ndenjur”. Për pasojë prototipi në fjalë ndjen vështirësi në komunikim dhe vetiu do të krijojë largesat e mëposhtme nga standardi:

Largesën gjuhë-sistem: ky është rasti i dialektofonëve, ndonëse në të vërtetë në Shqipëri janë pak, por ky numër rritet nëse bashkangjitur me situatën gjuhësore të Shqipërisë do të shqyrtohet edhe ajo e Kosovës.
Largesën gjuhë-normë: prototipi shqipfolës realizohet gjuhësisht përmes shqipes popullore. Cilësia e këtij sociolekti, i cili rezulton i parregullarizuar (pikërisht pse ende i pashqyrtuar) paraqet kufizime social-kulturore dhe hapësinore. Kjo largesë vihet re më ndjeshëm në gjuhën e shkruar.

Largesën gjuhë-përdorim: shqipfolësi nuk arrin të zotërojë gamën e regjistrave gjuhësore. Ky fenomen ndodh për shkak se didaktika gjuhësore nuk e ka ushtruar atë të dallojë qartë qoftë regjistrat, qoftë mjetet e tyre shprehëse. Pikërisht kjo është largesa që haset më fort dhe bie më në sy te shqipfolësit.

Pra deri më tash u përshkrua sjella socio e psikolinguistike e Prototipit Shqipfolës. Kjo sjellë sikurse dihet përcakton edhe natyrën e produktit gjuhësor të tij, pra përcakton Shembëlltyrën e Shqipes Bashkëkohore. Por tri janë defektet kryesore të kësaj shembëlltyre, të cilat “me” apo “pa” të drejtë janë kthyer në shqetësim (e jo vetëm për gjuhëtarët):

Përdorimi i tepruar e pa njëtrajtësi i ardhurizmave dhe sidomos i lëndës sintaksore jo shqipe. Por këtu lindin pyetjet: A është parë si po vetërregullohet në këto 15 vjet sjella sintaksore e shqipes? Si po kalon struktura e fjalisë nga tipi linear në tipin arkitekturor, e ku zinxhiri i gjymtyrëve të nënrenditura stërzgjatet duke dëmtuar thelbin e mesazhit? Po kalket sintaksore të strukturave të huaja gjuhësore që cënojnë kodin origjinal të sintaksës shqipe? Po sprovat e lëvdueshme të shkrimtarëve a përkthyesve për një ripropozim sintaksor, i cili me sa duket i referohet sintaksës shqipe të paraluftës? (shembull tipik i kësaj sprove neoklasike/ripropozuese mund të shërbejë sintaksa e romanit “Shkaba” të Kadaresë);

Niveli i ulët i zotërimit të dijes gjuhësore në popull, përfshi këtu jo vetëm shtresën e poshtme socialkulturore, por edhe atë të mesme. Nuk është fjala se përdoruesit e shqipes duhet të nxënë doemos teorinë gjuhësore (metagjuhën); nuk është fjala as që ata të ndrydhen qysh në vogëli nga makthi i gabimeve drejtshkrimore. Njohja e tyre vuan si zbrazëtinë kulturore, si prirjen për të shpikur kurdoherë një shenjues të ri për mjetin gjuhësor eventual, ashtu edhe plogështinë në bashkërendimin e situatës ligjërimore me mjetin shprehës.

3) Thyerje të forta e jo harmonike të standardit sipas vullneteve sporadike të gjithsecilit. Vërehet se këto thyerje kanë krijuar një hartë thuajse të panjohur të Përdorimit Gjuhësor të Shqipes. Kjo hartë nuk duhet nënvlerësuar, pasi veç vullnetit të masës shqipfolëse, ajo ka gjasa t’u ofrojë planifikuesve të gjuhës zgjidhje të natyrshme e për më tepër të pasforcuara.

Gjithsesi problemet e mësipërme, sado që janë shndërruar shpesh në tituj shkrimesh apo çështje akademike, vijojnë të mbeten si një punë xherahu, pasi qëmtohen thjesht e vetëm me vesh apo instikt profesional. Ende nuk ka nisur të ndërmerret asnjë studim sistematik gjithëpërfshirës lidhur me sa u rendit më sipër, pra nuk është ngritur akoma stafi i “mjekëve për shqipen”.

Projekt-ligje mund të hartohen plot, por sa do ta pasqyrojnë ato vullnesën gjuhësore të shqiptarëve? Sa do të përputhen këto projekt-ligje me prirjet e vetishme gjuhësore të këtyre dy dekadave e mandej? Ndaj, para se të ndërmerret çdo veprim që përjashton apo rehabiliton mjete dhe burime gjuhësore, është e udhës të kryhet Katalogimi i Përdorimeve Gjuhësore të Shqipes së Njësuar. Ky grumbullim të dhënash do kryer afërmendsh në Tiranë dhe në disa qendra të tjera urbane, ku të përfshihen edhe arealet shqipfolëse në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi.

Në funksion të këtij katalogimi, tetorin e këtij viti Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë në Tiranë dhe Departamenti i Gjuhësisë pranë Universitetit “La Sapienza” të Romës nënshkruan një akt-marrëveshje sipas së cilës duhet ngritur një grup pune i përbashkët që synon hartimin e një projekti për mbledhjen dhe skedimin e stadit aktual të usus-it gjuhësor shqip. Mbledhja dhe skedimi do të kryhen duke u bazuar mbi kritere sociolinguistike – kritere këto mbi të cilat bazohen vjeljet gjuhësore tash do kohë në metodikën perëndimore. Por cilat mund të jenë fazat e këtij projekti? Përcaktimi i saktë i tyre ka të bëjë pikërisht me këtë metodikë. Fillimisht puna duhet të nisë nga katalogimi i usus-it të shkruar, me qenë se është më e thjështë të punohet me të (edhe në mungesë të përvojës). Për këtë duhet të grumbullohet material i shkruar dhe me rreze mjaft heterogjene nga:

shtypi i shkruar, shkresat zyrtare të administratës, letërsia, tekstet shkollore të ciklit të ulët, tekstet e filmave, dramave, pjesëve teatrore etj. etj.
Gjithë ky material, që informatizohet, duhet të përmbajë pak a shumë 100.000 fjalë të rastit nga secila prej 5 grupimeve të mësipërme; gjithsej 500.000 fjalë të rastit. Ky projekt, që zhvillohet në katër faza, ofron edhe mundësinë e dokumentimit konkret të këtyre fazave duke u përftuar kësisoj një sërë fjalorësh të domosdoshëm. Përftesë e fazës së parë të projektit synon të jetë Fjalori Themelor i Shqipes së Shkruar.
Në fazën e dytë do të punohet duke pasur për objektiv Fjalorin e Dendurisë të Shqipes së Shkruar.

Në fazën e tretë synohet të hartohet Fjalori i Leksikut Aktiv të Shqipes së Shkruar. Në përfundim të kësaj faze (kur shqipja të ketë Fjalorin e Dendurisë dhe Fjalorin e Leksikut Aktiv) ky katalogim do të dëftojë Gjendjen Reale të Shqipes dhe patologjitë e mundshme të saj. Ky rezultat do të dalë nga raporti ndërmjet leksikut aktiv dhe atij pasiv. Gjithashtu do të jenë plotësisht të matshme edhe prurjet qoftë nga jashtë (ardhurizma, struktura etj.) qoftë nga brenda shqipes (dialektalizma, sociolekte etj.). E katërta fazë, ajo përmbyllëse, gjithë duke u bazuar mbi rezultatin e tri fazave pararendëse, synon shndërrimin e rezultatit të projektit në një pasuri mbarëkombëtare. Kjo fazë mëton të përmbyllet me hartimin e Fjalorit Bazë të Shqipes së Shkruar. Ky fjalor shkon në ndihmë të: shqiptarëve jashtë atdheut dhe të huajve që duan të mësojnë shqip; administratës zyrtare shtetërore e private; hartuesve të teksteve shkollore.

Afrimi i pozicioneve të mësipërme saku edhe mjekimi i shqipes kërkojnë mirëkuptim dhe profesionalizëm bashkëkohor. Mirëkuptim për ta hapur shqipen letrare pa fobi e paragjykime dhe profesionalizëm për të kryer operacionet delikate të hapjes pa rrezikuar në thelb thyerjen e sistemit tërësor normues të saj.

Gjuha është shumë e çmuar për t’ia lënë në dorë vetëm një rrethi të ngushtë teknikësh. Ka ardhur koha kur gjithë çka lidhet me shqipen, me të tashmen dhe ardhmërinë e saj, të kapërcejë sinorët akademikë duke u shndërruar në shumatore të mendimit evolutiv, të shqetësimit kulturor dhe të ndjeshmërisë qytetare gjithnjë në rritje.