Proza rrëfimtare e Sami Repishtit

Sami Repishti, lindur më 1925 në Shkodër, në përmbledhjen e tij “Pika loti” sjell tregime me tematikë shqiptare të shkruara rreth viteve 60-70 që nga vendbanimi i tij i ri SHBA, ku jeton edhe sot. Këto tregime sjellin fakte dhe ngjarje të jetuara prej vetë autorit dhe shërbejnë si dëshmi për ndekjen e ashpër dhe çnjerëzore të kundështareve politikë në vitet e para të pas Luftës në Shqipëri. Gjejmë aty vuajtjet e të dënuarave në burgjet e kohës, por edhe të familjeve të tyre, të cilat, pas burgimit politik të një të afërmi, i pllakoste fatkeqësia, vuajtja dhe internimi në kampet e përqëndrimit. Sami Repishti, si fillim, merr arsim në liceun “At Gjergj Fishta” në vendlindje, mandej ka ndjekur studimet për letërsi në Fakultetin e Letërsisë dhe të Filozofisë, Firence, Itali; më vonë, për simpatitë e tij ndaj forcave nacionaliste, arrestohet si armik i pushtetit popullor dhe kryen 10 vjet burgim në tmerrin e burgjeve të diktaturës shqiptare. Mbas burgut, arratiset jashtë atdheut. Aty plotëson studimet, doktorohet (PHD) për gjuhësi frënge në Francë.

Punësohet si profesor Universiteti derisa del në pension. Tregimet janë dëshmi të drejtëpërdrejta të jetës dhe të vuajtjeve të vetë autorit dhe të njerëzve që ai i ka njohur për së afërmi. Sidoqë kemi të bëjmë me letërsi, me rrëfime të një ligjërimi artistik, shënimet në fund të tregimeve sikur duan të nënvizojnë atë që autori më tepër ka si qëllim që të japë dëshmi autentike me gjuhën artistike të prozës së tij. Përmendim tregimin “Bajraktari” për forcën e egër me të cilin ndëshkohen deri edhe me asgjësim fizik përfaqësuesit e atyre që i rezistuan qoftë edhe në heshtje mosbashkëpunimit me sistemin e ri politik. Nga njëra anë është egërsia që nuk njeh kufi dhe nga ana tjetër rezistenca me dinjitet të lartë moral e atyre që më mirë pranojnë të vdesin, se sa t’i nënshtrohen një sistemi që nuk e duan. Në tregimin “Bir i dejë i Shën Françeskut” vihet në qendër një ngjarje reale e ndodhur në Shkodër në vitin 1947. Nën pretekstin se u gjetën armë në kishë, u dënuan dhe u ekzekutuan shumë nga klerikët katolikë të këtij qyteti, midis të cilëve dhe poeti i talentuar Bernardin Palaj. Si dëshmitar i drejtëpërdrejtë i momenteve të vuajtjeve e të poshtërimeve pa fund të personazhit të tij, Sami Repishti veç që sqaron inskenimin e turpshëm të armëve në kishë, por e vizaton me shumë dashuri At Çiprianin. Ky frat, edhe se në buzë të vdekjes prej torturave, kërkon më tepër të lërë një dëshmi, se sa të shpëtojë jetën e vet.

Në tregimin “Një vorr i haruem”, nëpërmjet përshkrimit poetik të një nate me borë, sillet fati tragjik i një mësuesi që për prirjet e tij nacionaliste, dhe se kishte marrë një shkollim të mirë në Monpelje të Francës, ku kishte njohur dhe diktatorin Hoxha, përndiqet, mbetet pa punë, pa bukë dhe, i dëshpëruar, vetvritet. Një nga tregimet ku ndjeshmëria mbizotëron, ku dhe një ndjenjë fajësie ngjyros në prapaskenë situatat, është tregimi “Elegji për vëllanë”. Notat autobiografike dhe toni intim, familjar e bëjnë tregimin shumë prekës. Kjo elegji për vëllanë, e shkruar që në gjallje të këtij, merr shkas nga një lajm i rremë, pjellë e desinformacionit të sigurimit të shtetit mbi gjoja vdekjen e vëllait të autorit. Në fund, “Mbasthënia” jep me një prozë sintetike të karakterit eseistik pikpamjet e autorit mbi gjëndjen në Shqipëri, duke e harkuar mendimin në kuadrin hitoriko-shoqëror të përbotshëm, të së kaluarës shqiptare nën regjimin monarkik, të luftës dhe të zhgënjimeve të hidhura që pasuan shpresat për një sistem të ri politik të mbështetur tek barazia dhe liria. Autori ia ka dalë që nëpërmjet arsyetimit shkencor të japë fatin e keq dhe tragjik të atdheut të vet.

Mjeshtëria artistike dhe gjuha e këtyre tregimeve do të donin një trajtim të veçantë, por po ndalemi në atë se këtu letërsia i ka shërbyer autorit për qëllime që janë përtej saj d.m.th për të shpalosur idetë e tij me ngjyrim të theksuar politik dhe për të sjellë fakte dhe ngjarje të natyrës demaskuese për atë sistem politik, të cilin, me të drejtë, ai e urren. Veç këtyre, duke ndjekur rrugën e rrëfimit të ngjarjeve, të përshkrimit dhe të vizatimit të detajeve, të vizatimit të botës së brendshme shpirtërore (në rastet prekëse këto gjëndje psikologjike mbizotërohen nga toni patetik), autori ia ka dalë me sukses që t’i ngrejë tekstet e tij deri në një nivel artistik të dëshmuar. Kështu portreti i Bajraktarit është vizatuar me mjete të kursyera dhe është mbajtur në një ton disi të përmbajtur, gjë që shkon me madhështinë morale, të heshtur, por të një force të jashtëzakonshme të personazhit të tij. Personazhi më tepër se përfaqësues i bajraktarizmit, na shfaqet si bartës i karakteristikave burrërore të malësisë.

Çrrënjosja e këtyre vlerave tradicionale do të ishte dhe fundi i tij. Po ai vdes një copet, duke i marrë me vete rrënjët e stoicizmit të vet zakonor. Shuhet me vetdashje, i pashpresë, në heshtje. Figurë e një madhështie tragjike. Po kështu dhe vizatimi i portretit të At Çiprianit të lë mbresë me devotshmërinë e tij ndaj besimit tek Zoti; urtësia, butësia dhe thellësia, theroria e këtij kleriku, ajo që para jetës vendos Zotin dhe të vërtetën, japin portretin tipik të rracës së tij. Në tregimin “Elegji për vëllanë” mbizotërojnë etydet psikologjike krahas vizatimit me detaje të imta të një jete qytetare të varfër me jetimë, me të rinj të privuar nga varfëria dhe të nëpërkëmbur nga përndjekja politike. Një notë sentimentalizmi megjithatë nuk ua heq vërtetësinë e fakteve. Gjejmë aty një mbushulli të vërtetë e të pasur detajesh e faktesh.

Gjuha e autorit është një shkodranishte shumë e afruar me standartin e sotëm të gjuhës së shkruar. Ndonjëherë fjalët gege dhe frazeologjia krahinore i tipizojnë dhe përputhen mjaft mirë me mjediset dhe personazhet që vijnë nga një trevë e tillë. Stili është i rrjedhshëm, fraza ka lirshmëri dhe merr vetvetiu një njgjyrim artistik të pasur edhe nga fjalori e frazeologjia e prirur nga gjuha e folur. Vënde–vende toni publicistik ngre krye se autori nuk i shpëton dot përdorimit të frazave me ndikim të drejtëpërdrejtë propagandisti. Si përfundim, këto tregime të Sami Repishtit kanë vlera të padiskutueshme për dëshmitë e rralla që sjellin. Ato flasin për një autor të kulturuar që me mjetet e letërsisë di të japë dëshmi nga një mjedis dhe kohë e kaluar në dhunë. Me idetë, me pikturimin e situatave të panjohura ato patjetër e pasurojnë kulturën e një vendi.