Shkodra dhe krijuesi i novelës shqiptare

Për Koliqin çdo element i gjërave apo i gjuhës konsistonte menjëherë në një vlerë dhe sugjestion poetik. Zotësia për t’i treguar shijshëm e bukur sendet e vogla është mjeshtëri e rrallë, cilësi e çmueshme, art pernjimend. Autori në këtë orvatje ia del vërtet mbanë. Mënyra e shkrimit të tij nuk i përngjet asnji shkrimtari të kohës. Stili i tij mund të thuash se është vetëm i tij: fjalët e foljet, mendimet e lidhja e tyre, tingëllojnë me një karakteristikë të veçantë, origjinale. Rrjedhin qartë, ëmbël e kumbueshem, si t’epura nga një melodi shpirtërore gati e pandjerë.

Megjithatë, ai donte të ngjitej edhe më lart: jo vetëm si poet tërheqës me lule e blerime, me çiçrime e ngacmime, me njomësi e delikatesë, por edhe si vigan e krijues me madhështinë e hapësirën e idesë së prajshme e fisnike, me turret e gjallërinë e shpirtit të fortë, që kapërcen tokë e qiell, jetë dhe vdekje, me fuqinë e personalitetit dhe me forcën e fjalës.

Të periudhës së mërgimit të dytë janë dy veprat - edhe pse të ndryshme - të poezisë shkodrane, novelat “Hija e maleve” dhe lirikat “Gjurmat e stinvet”. Themi të poezisë në të dyja rastet, pasi nuk mund të dallojmë dot se në cilën prej tyre ajo sundon më tepër. Ndoshta i vetmi dallim i vlefshëm është se te lirikat poeti kërkon të shprehë vetveten ose sentimentet që i frymëzon qyteti i lindjes, ndërsa te novelat ai bën që të jenë shkodranët ata që arrijnë të shprehen më shumë sesa mund të jenë shprehur ndonjëherë në jetë.

“Para Koliqit novela shqiptare nuk ka qenë, ndaj atij i përket pikërisht nderi i i krijimit të kësaj gjinie të letësisë shqiptare”. Kështu do të shkruante Vangjel Koça duke vënë në dukje ndikimin e Mopasanit dhe Prustit në shkrimet e tij, ndikim ky që ai e kulloi dhe e shkriu në personalitetin e vet artistik. Nga Mopasani ka marrë metodën natyraliste, jo pjesën fotografike sepse arti nuk është fotografi, po mjeshtërinë që të formojë me pak vija fytyra dhe rrethe, me stil të natyrshëm që hera-herës mbrrin gjer në thjeshtësinë klasike, me një vëzhgim të mprehtë, i cili zhbiron thellësinë e psikologjisë prustiane. Nga Prusti ka mësuar të hyjë thellë në dramën e imtë të jetës e të vdekjes, të bëjë analizë të thellë psikologjike pa përdorur terma të psikologjisë. “Për këtë arsye, do të dëshironim ta quanim Mopasanin dhe Prustin shqiptar në atë sintezë të lumtur që ka mundur të bëjë gjer tani”, thekson Koça.

Shkodra e asaj kohe mbetej ende një qytet sekret. Orvatja e gjatë dhe e lodhshme bërë nga ana jonë me synimin afatgjatë, për të prekur dhe përshkruar komponentët përbërës të zemrës dhe shpirtit shkodran, edhe pse mjaft e vlefshme, mbeti, gjithsesi, një orvatje. Pas kësaj lipset kërkim, studim: i çdo burri, i çdo gruaje, i çdo vogëlushi, në çdo rast, cili apo cilët prej këtyre komponentëve veprojnë, në ç’raport, e sië E, pasi ata të kenë vepruar, a është e mundur vallë të griset ajo vello që i mbulonë Mirëpo ky aspekt i përket syrit të vëzhgimit shkencor, për të cilin pas dokumentit të faktit nis studimi i jetës së gjallë.

Ndërkohë që për poetin këtu fillon misteri. Për të, edhe vetë fytyra e qytetit shndërrohet në një simbol të këtij misteri. Drejt Shkodrës, zakonisht, shkohet nga rruga e detit, që niset nga Lezha. Kur udhëtarit i shqiptohet emri i fushës pjellore të Zadrimës dhe pastaj “Ja, Shkodra”, ai nuk sheh asgjë tjetër përballë vetes sesa një barrierë gjigante malesh, të shogët e të përhimtë.

Duhet të vazhdosh më tej, gjersa të arrish të shohësh se ka një kalim midis Taraboshit dhe kodrinës së kalasë të kurorëzuar me mure bedenash, që ndjek si një ngushticë udhën plot gjarpërime të Bunës, derisa në fund gjendet, ose të duket se gjendet, një zonë banimi, si e varur thikë dhe me një fole çatish të vendosura njëra mbi tjetrën; zbritet, paskëtaj, nëpër sokakët e ngushtë e të errët, duke kuptuar se ky nuk është qyteti, por pazari i tij, vendi ku ai që kalon nuk mund të thotë se aty jetohet, por vetëm se fshihet pas mallit apo nën thasët e mallit që mban në krah.

E më pas vijon veç fusha.
Vetëm paskëtaj vjen qyteti, nëse duam të përdorim një term pompoz, pasi atë mund ta quajmë thjesht edhe një qendër banimi. Rruga kryesore, e para që i paraqet ardhësit fytyrën e Shkodrës, nuk është asgjë tjetër veçse një varg shtëpish modeste, me dy kate më e larta, me dyqane apo kafene të vockla në katin përdhes. E, nëse del prej andej, të shoqërojnë rrugicëza akoma dhe më fushore e kalime akoma dhe më të ngushta midis ledheve të kështjellave me porta të mëdha, por pa shtëpi.

Nëse dikush do të donte të vinte këtu si turist e me të gjitha ato përkujdesje e kureshti të studiuesit, duke dashur madje të ngjitej më parë në kala, do të shihte se rrënojat e fortifikimeve do ta linin të mëdyshur midis stilit turk e atij venecian, ndërkohë që ajo që do t’i paraqitej përposh si panorama e qytetit, do të qe e ngjashme me një pyll të stërmadh, prej të cilit lartësohet kambanorja e madhe e katedrales katolike dhe kambanorja e vogël e françeskanëve, të shoqëruara këto nga minaretë e shumta të lagjeve myslimane në të majtë. Pak çati të kuqe nxjerrin tek-tuk kryet mes gjelbërimit, si për të justifikuar imazhin me të cilën shkodranët duan ta përshkruajnë qytetin e tyre, atë të një shege që lejon të nëpërduken kokrrat e saj.

Vite më parë, këtë ide të misterit të qytetit, e plotësonte edhe të kundruarit nëpër rrugët e tij të grave katolike, të mbështjella të tëra, përveç hundës dhe syve, brenda “çarçafit” të tyre aq shumë të ngjashëm me atë që përshkruan Goldoni e që Xhentile Belini ua vesh grave të Aleksandrisë. E pas kësaj, mund të shihje kudo një mënyrë vërtet mbresëlënëse të veshjeve të murgeshave: disa me fytyra të zbuluara, e këto ishin “mungeshat” e shtëpive katolike; disa të tjera me mantelë e funde të gjatë njëlloj si të motrave, por me disa lloj çizmesh të veçanta e shumë elegante, me taka të larta që sikur mbinin nga toka e që shoqëronin pamjen e tyre, e cila për ata që i kundronin përballë, ngjante me atë të fantazmave shëtitëse, për shkak të fytyrës së mbuluar tërësisht me një cohë të hollë të zezë.

Këto qenë zonjat myslimane të veshura ala “nizamesha”, veshje kjo e importuar nga Stambolli prej grave të zyrtarëve të lartë të administratës. Po midis të gjithave, në shëtitje, binin në sy me gjithë madhështinë e tyre zonjat e shtëpive katolike, me mantelet e bukur me ngjyra të ndezura, ku spikasnin njolla të kuqe flakë, me jakat e gjata e të ngritura lart e me atë “ujëvarë të derdhur” vellosh të bardha. I shihje kudo, me çadra të zeza e të hapura, qoftë shi, diell apo muzg…

Nëse të rastiste një shtëpi myslimane, nuk mund të shihje tjetër veç të zotit të shtëpisë; po nëse shtëpia ishte katolike, pritesh vërtet nga burrat, por servireshe nga gratë me një fisnikëri e shije, të mbështjellë madje edhe nga një ngrohtësi e atillë familjare, që të sillte nëpër mend atë mirësjellje të hijshme antike të Venecies së viteve ‘500, apo ndoshta edhe të shtëpive të mbretërive shqiptare të viteve '400.

Më tej nuk mund të shkohej. E më tej, pa dyshim, që gjallonin sentimente. Në kohën e Koliqit te “Hija e malevet” dhe “Gjurmat e stinvet”, po edhe më pas te “Tregtar flamujsh”, natyrisht që sentimentet e përjetshme, ato të çdo jete e të çdo vendi mbeteshin, edhe pse të fshehura, gjithmonë të gjalla. Po të tjerat, madje në njëfarë mase edhe këto vetë, kishin filluar të kushtëzoheshin nga një stad i ri i gjërave, nga një jetë jo më e drejtpeshuar nga normat e rrepta antike, po nga një vërshim aspiratash të reja, e shoqëruar kjo me një rënie të përgjithshme ekonomike, e cila u jepte të gjithë instrumenteve të madhështisë e pasurisë antike një aspekt dekadence, kurse orvatjeve për gjetjen e formave të reja të ekzistencës, një klimë pasigurie me nuanca foshnjërore.

Të rinjtë mund të kenë shpesh një mënyrë të tyre artistike, sikurse mund ta kenë edhe ata studiuesa që mund të rijetojnë kohërat e shkuara; e këta mund të jenë të sinqertë. Ka edhe asish që zotërojnë nji mjeshtëri mjaft të përmbaruar, por vështirë se ata mund të mbërrijnë në një shkallë realizimi që vetëm eksperienca e jetës mundet tua japë; e atëherë ndihet në veprën e tyne se mungon ajo martesë fatlume ndërmjet subjektit e objektit, qi përbën atë që mund quhet përnjimend vepër arti.

Kur për fat të zi këta të rinj e bëjnë retorikën jo vetëm mënyrën e ushtrimit të tyre letrar, por një rregull a një mënyrë jetese, atëherë jeta e tyre del jashtë epoke. E kur për më tepër se kaq, me një poezi a retorikë të tillë, ata çojnë zërin e përpiqen të bëhen udhëheqës të të tjerëve, e akoma dhe më keq, dëgjohen prej tyre, atëherë ky fat i zi i poezisë dhe i artit të tyre, shndërrohet edhe në atë të jetës individuale e të përbashkët. Kjo gja u ngjau shumë letrarëve të rinj shqiptarë në epokën midis dy luftrave, atëherë kur në një mënyrë të veçantë, të rinjtë e asaj kohe nuk kishin më nji objekt të gjallë, konkret, të çelur për veprimtarin e tyre, për rrjedhim s'kishin veçse ëndrra të kthyera në kohëra jo fort të vjetra, por krejtësisht të tejkaluara. Kështu doli retorikë nji pjesë e madhe e letërsisë patriotike, jo pse ndjesitë nuk ishin të sinqerta, por pse aspiratat ishin irreale. Mirëpo Koliqi ynë nuk ra në këtë grackë.