Poezi e metafizikës së jetës

(Kurt Marti, Fjalimi mortor, Albaniches Institut, Zvicër, 2006, përktheu Zef Ahmeti)

Kurt Marti (1921) është autor Zviceran i ardhur shqip nga përkthyesi Zef Ahmeti. Autor i shumë vëllimeve poetike, ai është marr edhe me tregime, por edhe veprimtari shoqërore, duke qenë prift evangjelist, sidomos shquhet për kontributin ekomenik.
Ndërsa arriti famën përmes artit poetik, ku pikasi fatet e njeriut në vurbulën e ngjarjeve dramatike, duke i dhënë asaj një frymë të re, një model të ri, një dimension tematikë interesant. Kjo poezi pulson nga shprehja lakonike, nga një dendësi figurash poetike të gjetnua me mjeshtri.

Poezia e librit ”Fjalim mortor”, e botuar për herë të parë me 1960, ka shënuar një dimension të ri në poezinë Zviceran. Kjo poezi e ndërtuar përmes një natyre ligjërimore specifike, me trajta retorike, ngërthen në vete aspektet etike dhe filozofike të jetës, së këndejmi pulson nga dimensioni refleksiv-filozofik, për të qenë një panoramë metafizike e jetës, forma kjo që e bën këtë poezi sa dramatike, aq edhe të hareshme, sa me nuanca tragjike, aq edhe me shprehje të këndëshme për jetën dhe përtej jetën, tema këto të preferuara të poetit. Ky ligjërim lirikë, që për specifik tematike ka rrafshin semantik, ndërtohet në tekst përmes kodeve universale të interpretimit të fenomeneve, të cilat lidhen me jetën, përtej jetën, aspekte këto që behën lajtmotive të kësaj poezie, ndërtuar kund me nota të rënda, pikëlluese, kund me ndjenja hareje e gëzimi.

Poezia në tërësi ndërlidhet me konceptet e metafizikës së jetës, një tip i poezisë meditative, ku individi bëhet busulla e sistemit figurativ, ku rrëfehet herë në trajta subjektive, por herë edhe narrative për fatet e njeriut të kohës në kuadër të universit të gjerë. Autori duke i dhënë përparësi dimensionit semantik të tekstit, sikundër sugjeron një etikë të poezisë. Dhe kjo etikë poetike, buron nga një shpirt i madh, që ka pasion testamentet si intenca poetike, të cilat i pasuron përmes eksperincës qoftë filozofike, qoftë religjioze.

Poezia e përmbledhjes ”Fjalim Mortorë”, edhe në titull na sugjeron një aspekt të interpretimit; këtu s’kemi të bëjmë me një poezi të “hareshme”, por me një poezi refleksive, të rënd për lexim në shikim të parë, për një mort, ku sistemi ideor dhe motivet në tërësi përshkohen nga ndjenja të jetës dhe përtej jetës, vdekjes. Ky projektim poetik, natyrshëm ka rrjetin e vet të funksionimit; poeti artikulon rrufeshëm sekuenca të pikëllueshme të jetës. Ky rrjet gjen mbështetje dhe frymëzohet nga dimensioni religjioz, i krishterë.

Ky aspekt ideor, duke konfiguruar poezinë, si univers i tërësishëm poetike, natyrisht merr statusin e shenjës poetike, ku i shënjuar, njeriu i vdekshëm bëhet preh trajtimesh nga më të ndryshmet, të cilat, kur e kur pasurohen edhe me rrjetin jashta letrar, që ka vet qenësia e poezisë; që është rrjeti intertekstual, kryesisht i influencuar nga diskursi biblik, si ligjërim dhe tematikë, por edhe si model artistik. Këtë rrjet autori e pasuron me rrafshin filozofik dhe psikologjik. Këndej pari, poezia merr karakteristika të theksuara të mortalitetit: “Ne urrejmë/ dhe kemi /shpesh pak arsye/ për urrejtje”.
Përmes kësaj natyre ligjërimore, Marti artikulon një kod poetik që bëhet udhërrëfyes i tërë sistemit poetik.

Një aspekt tjetër që e karakterizon poetin Marti është rrafshi i konfigurimit të retorikës së tekstit; autori luan me retorikën e pyetjeve sugjestive, pas së cilave herë pas herëve sugjerohen përgjigje, herë lihen të vetëkuptohen nga lexuesi, por në raste të caktuara nuk heziton edhe të jepen përgjigje poetike, madje në formë predikuese, tamam sikur një bari shpirtëror.

Recensenti i librit Shefqet Dibrani në parathënien shkruan se ”Përgjithësisht poezia e Martit kanë spikamë individin në shoqëri, sjelljen e tij dhe hallet e shumta që e preokupojnë secilin qytetar të rëndomtë, të gjitha kategoritë e shoqërisë njerëzore”. Shtoja kësaj edhe metafizikën e jetës, kjo poezi del mjaft e veçantë në kontekstin tonë kulturor dhe letrar, në të cilën temat e tilla, rezultat i zhvillimeve etnike dhe kombëtare kanë mbetur në margjina të letërsisë, edhe pse nuancat e tragjikes së jetës, kanë ndërlidhshmëri simbolike.

Kurt Marti poezinë e projekton, artikulon duke shpërfillur “metoda letrare”, por ndërlidh simbioza e shumta, për të shpërfaqur tendencën ligjërimore që sforcon pozicionin e subjektit shkrues (poetit); pozicion ky që është i një orakulli që predikon palodhshëm për fenomene të jetës, dukuri që lidhen me individin, që nga lindja deri në vdekje, pas së cilës, siç do shprehej poeti mbesin vetëm “fletëpagesat”. Autori këtu sikundër sugjeron lexuesin empirik të konsoliduar dhe interkomunikon në rrafshin e lartë poetik.

Në universalitetin e vet, poezia e Kurt Martit ligjërimin artistik e ndërlidh me përvojat jetësore, ku tekstet shtresohen përmes konteksteve personale; autori thur vargjet e spikatura:
“Unë i kam shijuar ditët e mira/ Pra s’kam të drejtë/ Tani të ankohem për ditët e këqija”.
Janë këto vargje që shprehin esencialitetin poetik dhe një sistem porosish të kësaj poezie.
Duke sforcuar kodin e një poezie moralizuese, autori duket se bën beteje të ashpër me trendët bashkëkohësisë:
“Kush e dijë nevojën/ e një vajze trashaluqe?
...dhe së fundi shoqëria ka nevojë/ Për vajza trashaluqe e me zemër të mirë”. Autori sikundër sugjeron të meditohet për vlerat sublime, për të cilat shoqëria është e etur.

Këtë poezie e pasuron edhe vënia e citimeve nga mendimtar të ndryshëm përballë poezive, një formë kjo që i jep dinamikë tekstit dhe shtreson domethënie më ekuivokë; poezia evokon, por edhe përmes përmasës së citimeve bëhet me kuptimplote, asociacionet e shenjat poetike si simboleve e arketipe, ngrisin rrafshin artistik të tekstit.

Në këtë poezi pulson mjaft fuqishëm edhe ndjenja e poetit, dhe solidarizimi me kategoritë e nëpërkëmbura shoqërore, të cilat bëhen shenja forcuese të ritmit poetik, që shprehin njëherësh intencën qëllimore letrare të letërsisë së angazhuar në shërbim të ideve të mëdha, të cilat autori i mishëron përmes rrafshit religjioz e biblik. Autori inkorporon me dije letrare rrjetin interktestual të teksteve dhe kështu projekton lexuesin empirik.

Duke kërkuar që të lihet të “vdekurit t’i varrosin të vdekurit” autori sikur implikon rrafshin tjetër të metaforës poetike, dëshirën për t’u “vëllazëruar me jetën”, duk ngrehur dolli. Poezia e Kurt Martit shpeshherë godet ashpër, por në mënyrë krejt imlicite politikat, që i atribuon përmes simbolikës së “karriges”, në të cilat kanë funksion mjaft trishtues, për të “djegur kufomat”, ngase ato thotë poeti “nuk janë karrige profetësh apo apostujsh”.

Poezia e Kurt Martit është kryesisht e ndërlidhur me përsiatjet për jetën, vdekjen, andaj natyrshëm që në këtë rrafsh, edhe një tip i veçantë i poezisë së lutjes, do të zë vend me rëndësi. Në këtë kontekst, autori interkomunion me Zotin në forma të ndryshme. Andaj duke shtruar pyetjet retorike për ringjalljen e të vdekurave, autori sikundër shpalos intencën tjetër që ndërlidhet me ringjalljen e atyre që jetojnë, një ripërtëritje të shoqërisë, drejtë të mirave sublime.