Jetëzgjatja dhe telomeret

Të gjithë ne po i japin përherë e më tepër rëndësi cilësisë dhe gjatësisë së jetës. Numri i njerëzve të moshuar në planet po rritet dhe dihet tashmë se brezi ynë dhe të gjithë ata që na pasojnë do të kenë një jetë më të gjatë e më të shëndetshme se paraardhësit. Por këto ndryshime demografike sjellin me vete, për fat të keq, edhe shpeshtimin e sëmundjeve që shoqërojnë të moshuarit, si osteoartritin, diabetin apo sëmundjet e zemrës. Është pikërisht kjo arsyeja që zgjedhjet e bëra nga njerëzimi sot në fushën e studimeve shkencore e mjekësore do të kenë një efekt tepër të rëndësishëm e do të influencojnë padyshim jo vetëm shëndetin, por edhe gjendjen ekonomike të brezave që vijnë.

Paragjykimi se sëmundjet e pleqërisë janë të pashmangshme e si të tilla s’ke ç’u ben, është zhvlerësuar tanimë pothuajse plotësisht. Studime të ndryshme disavjeçare kane provuar qartë se kombinimi i “gjeneve të mira”, të cilat i trashëgojmë nga prindërit dhe i një diete të rregullt dhe aktiviteteve fizike (dhe për këta të fundit jemi vetë përgjegjës), kanë një efekt te rëndësishëm në zgjatjen e jetës.

Në vitet e fundit, zbulimet në fushën e biologjisë dhe atë të gjenetikës kanë revolucionarizuar kuptimin tonë mbi procesin e të moshuarit dhe procesin e jetës e vdekjes në përgjithësi. Këto zbulime ofrojnë për herë të parë në historinë e njerëzimit një themel të vërtete shkencor për mundësinë e zgjatjes dhe të përmirësimit të jetës. Studiuesit në dhjetëra e qindra laboratorë e institute shkencore të botës i kanë thelluar e sofistikuar kërkimet e tyre që sekreti i zgjatjes së jetës të mos mbetet vetëm te konsumimi i rregullt i frutave dhe zarzavateve. Përgjigjet për “Çelësin e rinisë” po vijnë nga organizma nga më të ndryshmit; krimbat, minjtë e laboratorit, madje edhe qentë.

Studimet tregojnë se te krimbat, disa lloj mutacionesh, modifikime të vogla të ADN-së, informacionit gjenetik të çdo lloj organizmi, bëjnë që këta të fundit të rrojnë deri në njëzet javë, tetë herë më gjatë se krimbat e zakonshëm. Mund të duket e parëndësishme, por e konvertuar në dimensione njerëzore, do të thotë 600 vjet për njerëz si ju dhe unë. Të tjera studime kanë treguar se duke manipuluar gjenetikisht qelizat e njeriut në laborator, ato rrojnë më gjatë. Nga ana tjetër studimet me minjtë e laboratorit dhe më pas në kolonitë e majmunëve, kanë provuar me sukses se të ushqyerit e tyre me një dietë të shëndetshme, por më me kalori të reduktuara rezulton në zgjatjen e jetës përafërsisht me tridhjetë për qind, që, për ne, do të thoshte zgjatje e jetës deri në 120 vjet!

Të gjitha këto studime, ndonëse të bazuara mbi strategji dhe hipoteza shkencore të ndryshme, kanë të paktën një konkluzion të përbashkët; ato tregojnë se mosha e fillimit të procesit të plakjes nuk është e caktuar paraprakisht e, si rrjedhojë e pashmangshme; përkundrazi, ajo ndryshon nga njeri individ tek tjetri dhe mund të shtyhet apo të vonohet. Por, pa shkuar më tej, do të desha t’ju shpjegoja sadopak pyetjen qe me siguri ju vjen nder mendje, ndërsa lexoni këta rreshta; përse valle plakemi?

Shumë prej nesh janë tashmë të njohur me telomeret, fragmente te ADN-se me strukture perseritese. Telomeret mendohet te jene te pakten njeri prej faktoreve përgjegjës për jetëgjatësine. Gjatë shumefishimit e ndarjes së qelizave, ADN-ja riprodhohet me saktësi, por pas nje numri te kufizuar ndarjesh, telomerët fillojnë e shkurtohen, zvogëlohen dhe kjo ndodh në çdo cikël të ndarjes së qelizës. Përfytyroni një makine fotokokpjuese që harron te riprodhojë faqen e parë e të fundit të një libri që deshironi te fotokpjoni. Fillimisht dëmi është i papërfillshëm, por në se nga kopja e parë dësheroni të bëni disa të tilla per miqtë tuaj, e në se vazhdoni te fotokpjoni nga njera kopje tek tjetra, do te vijë një moment që do te perfundoni me një version te palexueshem të librit.

E njëjta gjë ndodh edhe me telomeret; vjen nje çast dhe shkurtimi i përsëritshëm i tyre, te paktën ne eksperimentet me qeliza të izoluara, e bën te pamundshem ndarjen e mëtejshme të qelizave. Por a eshte shkurtimi i telomereve i vetmi shkak i plakjes? Minjte me telomere te shkurtuara “thinjen” e plaken me shpejt, gjë që shkencëtari R. DePhino pranë Institutit te Kancerit Dana-Farber në Boston e quan “fenomenale”. Por studimet tregojnë gjithashtu se shkurtimi i telomereve nuk është veçse një nga shkaqet e plakjes. Mundet që ky fenomen të provokojë dobësimin e sistemit imunitar, kockave, lekures dhe eshte krejt e mundur qe nje dite te mund te nderhyjme per ta zgjatur jetën e indeve apo organeve te veçante te njeriu, pikërisht duke penguar shkurtimin e telomereve.

Strategjitë e ndryshme që po perdorin shkencetaret për të njohur dhe, sigurisht, për të kontrolluar një ditë procesin e plakjes, nuk mund të përmblidhen në një shkrim te vetem. Konkluzionet, hipotezat dhe debatet shkencore që ato kane ngjallur janë nga më të ndryshmet. Hë për hë, me gjithe zbulimet fillestare, procesi i të moshuarit vazhdon te mbetet nje dhomë e erret, e cila po ndriçohet gradualisht. Në dekadat e ardhshme pritet te mesojmë shumë më tepër për misteret e plakjes; se ç’do të bëjmë me dijet e fituara, është vështirë të parashikohet… Deri atëherë do te na duhet të kënaqemi me nje dietë te rregullt dhe fizkulturë!