Diktatura dhe Kadare… ishin një çift simbiotik *)

Puthja e dorës së xhelatit mua më duket një perversitet ekstrem. Zhvillimi i njëfarë erotizmi ndaj objektit që prodhon llahtarën është një rrallësi që ne shqiptarët e kthyem në moral. Më thuani, ju lutem, te cili Shekspir e keni gjetur ju ketë farefisni me një trajtim të tillë letrar të Kadaresë? Apo mos ju s’e mbani Enverin për gjakatar e se, thjesht, ju kanë thënë, apo thjesht, keni dëgjuar se ishte i tillë e, kësisoj, ju mund të kishit edhe një mendim tjetër për të? Sepse, kur të përmendet SH-ja binjake, Shekspiri e Shileri, nuk duhet të harrojmë devizën e tyre vëllazërore: In tyrannos (kundër tiranëve).

Prandaj ju më të rinjtë, mos të jeni shumë të sigurtë në sinqeritetet tona të kohës së Luftës së Ftoftë. Mjafton të përmendet fakti se ajo periudhë ndau në dysh Gjermaninë dhe ushqeu me ngulm thellimin e diferencimit të dy gjysmave natyrore të një të tëre.

Sidoqë ta rrotullojmë punën, Ismail Kadareja po bie në “peshë’. Po i shkundet ai “obezitet” mitik me prejardhje të largët prej kohës kur këndonte solo hegjemonizmi me treqind koka si një Hidër e Lernës, e fabrikuar në shtëpinë tonë të diktaturës.

E çmoj shum përqasjen tuaj gjakftoftë ndaj këtij “fenomeni” letrar e jashtëletrar që sundon mbi qiellin e kulturës shqiptare me një efekt të dukshëm shkretërues prej Hiroshime, a thua se letrat shqiptare kanë filluar e mbarojnë me shfaqjen mistike të kometës së Ismail Kadaresë. A besoni ju se Letërsia Shqiptare mbaron me Ismail Kadarenë? Gjakftoftsia juaj e admirueshme nuk di pse më sugjeron se ne duhet ta pranojmë si fatalitet diktatin e primatit kadarean të paktën për dy shekuj mbrapa e dy shekuj para vjetit 0, lexo 1936-ës.

A nuk ju duket se lakmia për të sunduar solo mbi Kohën dhe Epokat ka diçka që mban erën e rëndë të diktatit dhe të asaj që mund të rezultojë edhe më e keqe e më e rrezikshme, të rikthimit në monokulturën e skorbutit?

Unë kam bindjen e thellë e të sinqertë se gabimisht problemi i Kadaresë po merr dimensionet e një problemi mbarëkulturor shqiptar. Thelbi i çështjes është thjesht problem i brendshëm i Kadaresë, i cili erdhi në fushnajën e demokracisë me një vepër të mplakur “mbrenda një nate”, me një vepër të sulmuar rrezikshëm e me front përparues prej nekrozës, erdhi me një figurë publike të komprometuar, ku eleganca e kolegëve të tij që kujtojnë se mendojnë larg dhe nuk shtyhen për të prekur caqet e kortezisë, janë ndalë (nuk di se me çfarë prapamendimi) te termi “konjunktural” në adresën e tij.

Erdhi me një pozicion shoqëror inakcesibel (që s'mund t'i qasesh - shënim i s.g.) e të vetmuar që nuk të len ta marrësh me mend pas tij krijuesin me prirjet e veta të vetmisë, por vetminë e detyrueshme e të frikshme të një alpinisti arrivist, alias diktatori, të një figure gri që nuk përshëndet askënd e minon gjithkënd, që pas madhështisë së tij olimpike dhe “indiferente” ka sajuar një rrjet zilkash që e lakmojnë për gjithçka, për çdo pëshpëritje, për çdo vërejtje në adresë të tij. Nuk numrohen rastet kur ka bërë presion mbi shtypin e lirë e titullarët e tij që të mos botoheshin invektiva të ndryshme me atë si shënjestër.

Dikur në shtypin sovjetik Kadarenë e patën quajtur “grevëthyes i inteligjencies shqiptare”. Askush prej nesh nuk i pati besuar kësaj invektive sepse ne e njifnim mirë “kokurin” komunist dhe arsenalin e tij të “shigjetave”.

Po mardhëniet e tij me inteligjencien shqiptare si do t’i karakterizonit ju?
Guximi cinik që ka ky njeri të “mballosë” me mesazhe të mëvonshme dhe të paujdisshme, librat e vet si psh, “Dimri i madh”, mohimi publik që i bën ai përkatësisë së tij ndaj RS, a nuk na thotë se ai vënte në dyshim inteligjencën, aprensionin e fakultetet mendore të inteligjencies shqiptare bashkëkohore? Mbi kë mendonte ai të delte piper mbi pilaf? Mbi idiotët? Ky ishte tavani i lavdisë që kërkonte ta arrinte, të ishte i pari ndër idiotët?!?

Unë mendoj se shpërfillja dhe përbuzja që ka diftuar ai herë pas here ndaj lëndës së hirtë e të butë shqiptare është një rast i papresedent, të paktën qysh në kohën e Heinrich Heine-s e këtej. Pse nuk e lidhni ju sadopak reagimin 15 vjeçar ndaj këtij autori edhe si replikë e një vetëdijeje kolektive të fyer dhe të nëpërkëmbur me arrogancë e brutalitet prej një idhulli të pjekur nën diellin shtetëror?

Kadareja është i diskutuar dhe i diskutueshëm. Fakti që është i diskutuar është plotësisht në nderin e tij. Është krejt normale që në një periudhë kur mendimi akademik shqiptar ngurron (se ka mejtime të tjera, do të thoshte Çajupi) me vlerësuar përfundimisht dhe me arkivuar produktin më të fundit të trashigimisë letrare, bereqetet e RS, axhenda e diskutimeve merr kohë shtesë dhe ne e mbllaçkisim çamçakëzin shumë kohë pasi i ka ikur aroma.

Por fakti që është i diskutueshëm i bën nder vetëm inteligjencies shqiptare e letërsisë shqiptare që nuk ndenjën të rrëzuara edhe pas ikjes së faktorit diktaturë, i cili i kishte rrëzuar rrafsh përtokë. Faktet për të cilët Kadareja është sot i diskutueshëm nuk i bëjnë më nder atij vetë, përkundrazi si rezultat i këtij diskutimi vepra e tij është ronitur dhe ka humbur copa e njësi të tëra, deri vëllime. Kjo veç nuk është taksa e natyrshme e vjetërimit nën krahun e pamëshirshëm të KOHËS. Kjo është ronitje, shembje nën peshën e vetes, mungesë e lëndës mistike të intemporales.

Ai e kishte bërë stinën e vet diku e dikur, me talentin e tij të lakueshëm, por edhe me ndihmën e mecenatit të tij, E. Hoxhës, i cili s’merakosej për tjetër veç të vdiste në dyshek. Meqë vdekjen në dyshek shkrimtari e ka absolutisht të sigurtë, synimi i tij mund të jetë ai i mecenatit të vet bashkëqytetas, që të paktën duhet të vdesë duke qenë i parë. Unë mendoj se kjo dëshirë e tij është e ligjshme dhe e drejtë. Pyes. Përse Akademia Shqiptare nuk e vulos me nder kontributin e tij eminent gjatë 40 vjetëve të zhvillimit të RS e gjatë së cilës kohë, ai ishte vërtet i pari, edhe i padiskutuari, edhe i padiskutueshmi, duke e shpallur mbret të RS?

A e dini dhe, nëse nuk e dini, a e besoni ju, z.Vehbiu, se në këta 16 vjet të ndërrimit të regjimit të shprehjes në letrat shqipe kanë ardhur natyrshëm e lirisht krijime letrare fort origjinale, të pakondicionuara prej asgjëje përveç imperativit të shprehjes, me formë e përmbajtje të spikatur, e që, e kalojnë artin e mesazhin e Kadaresë ku e ku? A e dini ju se vala e ndikimit të shkrimeve të Kadaresë në prozën shqipe ka filluar të bëhet diçka kaduke dhe se era e mykut që vjen prej epokës së Luftës së Ftoftë na e ka pshtjelluar pak nuhatjen sa mos të dimë se, a vjen prej mjeshtrit apo prej dishepujve?

Dhe mos thuani, ju lutem se “Kadareja nuk i përcjell lexuesit ndonjë adhurim për autoritetin, por dramën që i bashkëlidhet duke prodhuar një letërsi shekspiriane.”
Detyrohem t’ju kujtoj se te “Dimni i madh” autori në fjalë na paraqet diktatorin shqiptar si njeri që ka “një hall të madh”. Apo nuk ju duket e mbështjellur me afeksion e që “i qan hallin”, kjo tiradë e paharrueshme për romanin, si atëherë kur ishte kryevepër, ashtu edhe sot që është ish-? Apo keni dyshim se E. Hoxha nuk ishte autoritet? Puthja e dorës së xhelatit mua më duket një perversitet ekstrem. Zhvillimi i njëfarë erotizmi ndaj objektit që prodhon llahtarën është një rrallësi që ne shqiptarët e kthyem në moral.

Më thuani, ju lutem, te cili Shekspir e keni gjetur ju ketë farefisni me një trajtim të tillë letrar të Kadaresë? Apo mos ju s’e mbani Enverin për gjakatar e se, thjesht, ju kanë thënë, apo thjesht, keni dëgjuar se ishte i tillë e, kësisoj, ju mund të kishit edhe një mendim tjetër për të? Sepse, kur të përmendet SH-ja binjake, Shekspiri e Shileri, nuk duhet të harrojmë devizën e tyre vëllazërore: In tyrannos (kundër tiranëve).

Mesa duket Kadareja është viktimë e vetes së vet, e sjelljes dhe e politikës së vet letrare e shoqërore dhe më fort ia kanë fajin ata që e mbrojnë sesa ata që kërkojnë ta reduktojnë në atë që mbetet pas veprimit të pamëshirshëm të kohës. Prandaj ju më të rinjtë, mos të jeni shumë të sigurtë në sinqeritetet tona të kohës së Luftës së Ftoftë. Mjafton të përmendet fakti se ajo periudhë ndau në dysh Gjermaninë dhe ushqeu me ngulm thellimin e diferencimit të dy gjysmave natyrore të një të tëre. Jo se më të shkaktohej dyzimi i Ismailit. Faji i parë i tij ishte se e vuri në shërbim talentin dhe pranoi që ai talent të përdorej. Pra Kadareja mbetet talent i përdorur. Nga ana tjetër edhe Kadareja e përdori diktaturën dhe ndërtoi ashensionin e tij të karrierës.

Ata ishin një çift simbiotik. Tashti që ka vdekur ajo diktaturë, fakti që kishte lansuar një shkrimtar nuk ta vret veshin si diçka e keqe, esëll-esëll i jep asaj një elegancë “artdashëse” që disi e ç’demonizon. Kurse ai haraç i lartë që talenti i tij (e vetmja e dhënë e lindur e këtij shkrimi) i pagoi hyrjes në shërbim dhe ofertës për t’u përdorur, ka minuar bazën e veprës së tij voluminoze dhe sot është vështirë, vërtetë, një inventar i asaj pjese që mund të mbijetojë e i asaj që ka pësuar një nekrozë të pandalshme. Ndryshe si do të shpjegohej ankthi i tij i madh për t’i paraqitur nën një dritë tjetër, me i mbushur a posteriori me një përmbajtje më “kohëduruese” shkrime atëherë e sot univoke e pa pikë sensi ardhmërie.

Kam pasur rastin të lexoj poetë e shkrimtarë, mbajtës të çmimit Nobel, të cilët as atëherë as sot nuk më kanë pëlqyer. Duke filluar me Karduçin, me Seferin e deri te Pastërnaku më kanë lënë indiferent dhe shpesh kam pyetur veten se ku fillon e mbaron çmimi, e ku fillon e mbaron ideali im artistik. Poqëse do t’i jepet ky çmim Kadaresë për mua asgjë nuk do të ndryshojë. Thjesht do t’i shtohet listës sime të nobelistëve të pakëndshëm edhe një emër tjetër, kësaj here një prej shtëpisë sime.

Por vrapi i tij “planetar” drejt këtij çmimi prestigjioz, mos vallë është aspirata e tij për një kulm të paracaktuar lavdie dhe, për ithtarët e tij, një aspiratë për të mos e braktisur hegjemonizmin dhe përparsitë e fituara gjatë diktaturës? Sepse ju, z.Vehbiu, në një moment të caktuar, poqëse e mbani mend, në nji hov ngutie dhe nervozizmi të pashpjegueshëm, patët folur për ekzistencën e përhershme dhe mbizotëruese në kulturën shqiptare të një “elite toske”.

Nuk kam dyshuar kurrë se melekët e Dangëllisë, peshkopi i ndritur Theofan, dajakxhiu e mendjegjëri Konicë, parnasiani shqiptar i poezisë eterike, Lasgush Poradeci janë padyshim një plejadë e ndritshme elitare e nënkulturës toske. Por më lejoni që, me ndrojtje, t’i shtoj plejadës së ndritshme të mësipërme edhe Gjergj Fishtën, Mjedën, Luigj Gurakuqin, Migjenin, Koliqin e Martinin, të gjithë këta, po ashtu, elitë e nënkulturës gege.

Kur ju pata lexuar, m’u desh të përdor nga durimi im shumë më tepër sesa jam mësuar të përdorë në raste që duan një përgjigje adekuate. E quejta me vend heshtjen dhe heshta. Shkrimi yt i fundit për Kadarenë ma përligji heshtjen. Të falënderoj që më ndihmove të mos e queja veten pa reflekse e disi frikacak. Ju keni përparuar në vizionin tuaj mbi këtë autor, ju jeni bërë më i urtë e gjakftoftë, më universal e elitarisht shqiptar.

Pefki, 28.05.2006