Lasgush Poradeci, poeti që "përfitoi" nga heshtja

Këng’e lasht’ e vjershërisë më pëlqeu aq fare pak…
Do t’ja marr që sot e tutje si bilbil parëverak,
Që nga fund’ i vetëvetes do këndoj një mall të ri:
(Zog’ i Qiejve)

Mbi poezinë e Lasgush Poradecit nuk është shkruar shumë. Dhe nuk është shkruar shumë mbase me qëllim, sidomos pas Luftes së Dytë Botërore 1). Disa studiues kanë shkruar në kuptimin pozitiv për Lasgushin, ndërkaq disa të tjerë kanë shkruar negativisht mbi poetin e madh shqiptar, madje sa ishte gjallë poeti, sepse, arsyetonin ata, nuk shkroi edhe pas Luftës së Dytë Botërore ashtu si do t’i diktonin komunistët (vrasësit e penave të shquara) të shkruhej poezia. Por Lasgushi nuk shkroi gati aspak gjatë pjesës së jetës së tij, e cila do të mund të ishte më frytdhënësja në krijimtarinë e tij letrare. Dhe nuk shkroi qëllimisht. I mjaftonte përkthimi i shkrimtarëve më të shquar botërorë. Me siguri ndihej mirë me ta edhe pse qe i detyruar të bënte përkthime nga veprat e tyre. Kështu ai, poeti i perlave të mrekullueshme poetike shqipe, të cilin kultura shqiptare, sikundër ka thënë Çabej, do t’ia falë njëherë botës, aq më tepër tani kur disa nga poezitë e tij po përkthehen në gjuhët më kryesore të botës, siç janë anglishtja dhe gjermanishtja, nuk shkroi dot ashtu sikundër dëshironin kritikët shërbëtorë të sistemit atëherë në fuqi. Zgjodhi rrugën më të dhimbshme që mund të zgjedhë një poet – rrugën e heshtjes së gjatë 2).

Disa kritikë letrarë e quajtën, për të gjallë të tij, poet që po i mungon frymëzimi dhe atij, kur i mungon frymëzimi, nuk di të shkruajë! Të tjerë e quajtën poet të harxhuar Lasgushin e lartësive poetike shqiptare…Dikush, nga ana tjetër e Atdheut (nuk dua të besoj se me qëllim), e quajti poet që nuk ka utopi sociale! Edhe kjo i duhej Lasgushit nën tmerrin e asaj diktature që ishte. Mund të merrej me mend se çfarë e priste një intelektual, aq më tepër një poet të kalibrit të Lasgushit, pa utopi sociale, pa vizion social, nën një diktaturë të tillë siç ishte ajo në Shqipëri. Por Lasgushi jo vetëm nënçmonte kritikën atëherë gati se të paqenë dhe shumë të ngarkuar ideologjikisht mbrenda kufijve politikë të Shqipërisë, por edhe habitej me kritikën që synonte të ishte mjaft serioze nga ana tjeter e Atdheut, e nisur nga kritiku i shquar letrar Rexhep Qosja 3). Pra aq i bënte Lasgushit, nuk shkruante dhe vënte buzën në gaz me kritikët e tillë dhe sikur thoshte se ata mund të flasin e të shkruajnë, dhe të më kritikojnë, por nuk mund të më thyejnë dot dhe nuk mund të më shtyjnë të shkruaj ashtu si dikujt ia thotë mendja se duhet të shkruhet poezia. Poezia ka ligjësitë e veta, ajo shkruhet ashtu si e do eteri i saj, jo sikur diktohet nga dikush, prandaj më mirë të hesht, në është e nevojshme, edhe pesëdhjetë vite të plota, edhe për gjithë jetën e mbetur, sesa të shkruaj ashtu si mendohet sot të shkruhet poezia, sesi shëmtohet e katranoset sot ajo…

Të tjerë e quajtën poet joatdhetar, poet që nuk ka shkruar mjaft poezi me motive patriotike, poet “steril dhe artificial”, “me tematikë të sëmurë”,“pa ndërgjegjie nacionale, pa kolorit nacional”, edhe pse pena e tij, thënë të vërtetën, kishte kapur figurat qendrore të historisë dhe të letërsisë shqiptare! Në të vërtetë poezitë e Lasgush Poradecit janë nga më patriotiket ndër poetët e lartësive poetike në letrat shqipe, edhe pse ai nuk shkroi në stilin “O Atdheu im i dashur!”. Ai nuk rrahu gjoks kurrë duke shkruar poezi në numër të shumtë me motive patriotike, sado edhe të tillat nuk i mungojnë, sepse Lasgushi më parë se lirik i motiveve të tjera, pra më parë se lirik i peizazheve, i lirikave mendimtare (filozofike) dhe i lirikave atdhetare, për nga shumësia e poezive, është lirik i dashurisë. Dhe kjo nuk e bën aspak poet joatdhetar. Përkundrazi, kur shkroi poezi me motive atdhetare, shkroi fuqishëm. Dhe më tej, shqipësia e plotë e poezive të tij na e jep poetin tonë të heshtur ndër poetët më atdhetarë që mund ta ketë poezia shqipe.

Duke e shqipësuar poezinë deri në skaj, duke e harrur nga fjalët e huaja deri në fund, duke e bërë më shqip se çdo poet tjetër i letrave shqipe deri atëherë në përgjithësi, Lasgushi na del vetvetiu atdhetar i flaktë, sepse bëri poezi aq shqipe saqë nuk e ndiente nevojën të thoshte vetë se ja çfarë shkruaj unë, ja se sa poezi me motive patriotike shkruaj unë, por atë do ta thonë të tjerët, kritika e mirëfilltë, lexuesit pa ngarkesa politike, me siguri në të ardhmen, në një të ardhme jo dhe aq të largët – do të mendonte ai… E Lasgushi ka pasur të drejtë, koha i ka dhënë të drejtë mendimit të tij të pathënë, heshtjes së tij të gjatë.

Nganjëherë heshtja thotë më shumë se fjala

Tek e fundit gati se i gjithë problemi për Lasgushin bëhet për heshtjen e tij! Fajtor, pra, pse ka heshtur! Joatdhetar, pra, pse ka heshtur! Dhe a mund të mos quhet atdhetar Lasgushi që aq bukur diti t’i këndojë vendlindjes, Poradecit me liqenin e tij?! Lasgushi që e quante Fishtën „Vazhdimtar në Mendimin e Kombit“, „Shkëmb i Tokës dhe Shkëmb i Shpirtit Shqiptar“, duke e simbolizuar secilën fjalë me shkronjë të madhe?! Fishtën, Poetin kombëtar, të cilit diktatura ia zhduku edhe varrin dhe ia humbi edhe eshtrat! Lasgushi që i këndoi Naimit e Asdrenit, Skënderbeut e Ismail Qemailit?! Lasgushi që shkroi edhe një hymn kombëtar (Marshi i djalërisë)?! E, pastaj, gjuha e tij e përsosur, aq e mrekullueshme!

Poezia e tij është vërtet aq e shqipësuar sa e asnjë tjetri para e pas tij, si edhe sot ndoshta. Ai është jo vetëm një pasues i Naimit në pasurimin e gjuhës dhe pastrimin e saj nga fjalët e huaja dhe të panevojshme, por atë e çoi më tej. Vetëm po të vështrohen disa fjalë të tij, fjalë poezish, të unit poetik të Lasgushit, të universit të tij poetik, si janë për shembull: djalëri, dhembshuri, dhembshurisht, fatuar, llaftari, llaftarisht, parëverak, i përrallshëm, pleqërishte, tmerrisht, i vagëlluar etj., lexuesi do ta vrasë mendjen se a thua ka të bëjë me një poet të zakonshëm apo me një poet të pazakonshëm, me një të jashtëkohshëm për kohën kur shkroi ai… Lasgushi pra ka një shqipe bukur të veçantë nga të tjerët para dhe pas tij…

Lexuesit, që në fillim të leximit të poezive të tij, ndeshen me ato fjalë te reja, për të mos thënë të papritura dhe jo të zakonshme, të përdorura pothuajse vetëm nga Lasgushi apo shumë – shumë rrallë nga të tjerët. Këndej mendimi i Kutelit që shkruante:“ Lasgushi është poet shqiptar, i vetmi poet shqiptar, që mendon, flet e shkruan shqip“. E kush mund ta kuptojë poezinë e tij ashtu si mund të kuptohen ndoshta shumë të tjerë para e pas tij pikërisht nga përdorimi i fjalësit të tij të veçantë? Dhe kur ta kuptojë, kush mund të mos e shijojë poezinë e tij me dashuri të madhe? Ai ishte vërtet i jashtëkohshëm për shumë lexues, sepse ishte ndoshta i parakohshëm në krahasim me shumë të tjerë të asaj kohe që e shkruanin poezinë në letërsinë shqipe…

Mendoj kështu, sepse me fjalët e tij krejt shqip dhe disi të dallueshme nga të tjerët, por edhe me kuptimin e thellë që kanë poezitë e tij, kanë vështirësi në të kuptuarit e poezisë së tij jo vetëm lexuesit e thjeshtë, pra lexuesit e rëndomtë, por dhe studiuesit e tij, ata që merren një jetë të tërë me poezinë në përgjithësi dhe me poezinë e Lasgushit ndoshta në veçanti…Jo se Lasgushi përdori një fjalës jo shqip, por pse përdori pikërisht një të tillë shumë shqip, të palexuar më parë dhe shumë vetjak, madje me fjalë të moçme, duke u dhënë kuptim të thellë e mbase edhe të ri. Nuk i kishte fajet Lasgushi për këtë moskuptim të poezisë së tij, fajet pse ai përdori një fjalës më se të veçantë në krahasim me poetët e tjerë, por fajet i kishte “publiku mendjeshkurtë”, i pamësuar deri atëherë me një vjershërim të tillë, që nuk arrinte të kuptonte filozofinë e thellë poetike lasgushjane, poetikën filozofike të këtij poeti, mendoj unë, si dhe shumë të tjerë para meje, me përmasa evropiane e mbase edhe botërore, pikërisht me një fjalës shumë shqip.

Dhe poezia kur është njëkohësisht edhe filozofike dhe me një fjalës më ndryshe nga të tjerët, i nxjerr vështirësi jo vetëm lexuesit të zakonshëm, lexuesit të thjeshtë, por dhe studiuesit të saj, në këtë rast lasgushjan. Këndej del vështirësia e përkthimit të Lasgushit, për çfarë edhe ka pësuar shumë poeti ynë i madh, prandaj edhe letërsia shqipe. Ndërkaq poezia filozofike (mendimtare) i bën ballë kohërave, sepse edhe interpretimet për të janë shumëherë të pathëna pothujse kurrë në mënyrë të shterrueshme dhe të kënaqshme. Për poezinë e Lasgushit kujtoj se kurrë nuk do të thuhen fjalët përfundimtare, sepse poezia e tij, me plot bukuri dhe me „ndjenjat më labirintike“ të mbrendshme, sidomos ajo folozofike, është një det i pafund, në të cilin sa më thellë që zhytesh aq më i paarritshëm është fundi i tij, por që të josh gjithnjë e më shumë t’ia njohësh të fshehtat e tij.

Çabej thotë për të: “Ç’e ndryshon nga të parët është thellësia… Është vjershëtori më i thellë që ka shkruar në shqipet; në qoftë se kjo nuk është vënë re gjer tani, shkaku është se më të shumtët nuk e kuptojnë poezinë e tij, e cila me fjalë e mënyra foljesh fare të thjeshta, e shumë herë popullore, arrin të koncentrohet aq sa mundet të nxjerrë në dritë mendimet më të thella, ndjenjat më labirintike, idetë më të larta. Dhe po të këndohet Lasgushi me dashurinë, do të vërtetohet thellësia e tij e pashoqe, në mos sot, nga brezat që do të vijnë”. I thënë në kulmin e krijimtarisë së Lasgushit ky mendim nga Çabej, më duket se edhe sot është më aktuali dhe më i vlerësuari për të.

Nuk mendoj se ky poet kaq i përsosur e i thellë në të shprehur, me një stil kaq të veçantë e vetjak nga të tjerët, me një të menduar poetik të rreptë dhe vargje të rimuara ashtu me përsosmëri të paarrirë nga të tjerët, do të kuptohet lehtë jo vetëm me poezinë e tij, por dhe sidomos me jetën e tij në kohën kur ai nuk shkroi poezi, me heshtjen e tij afër një gjysmë shekulli! Shumëkush do të mendojë dhe do të pyesë se pse ky poet heshti kaq gjatë kur edhe ky mund të shkruante si të tjerët. Por këtu është ajo fshehtësia e tij, ndoshta e pazgjidhshme për jetë të jetëve, e marrë në varr nga vetë Lasgushi, sado e marrë me mend nga shumë studiues letrarë se pse heshti poeti ynë…

Dikush e pati quajtur poet që nuk ka frymëzim, që nuk ka se çka shkruan më, që i ka humbur zelli poetik. A thua është e mundur të mos ketë pasur fymëzim e zell një poet kaq i madh vetëm e vetëm pse u bë një ndryshim i thellë politik?! Nuk ishte se Lasgushit i mungonte frymëzimi, por ishte çështja e ndryshimit të politikës, e cila diktonte sesi të shkruhej letërsia! Asnjëri, apo shumë rrallë ndonjëri nga ata kritikët e kohës së njëmendësisë, nuk u kujtuan (apo edhe nuk guxuan) të thonë se Lasgushi nuk shkruan ashtu si nuk shkruhet poezia, me diktat, poezi të angazhuar, poezi edukuese, poezi që nuk ta kënaqë shpirtin, pra, siç thonin – poezi që edukon apo sociale, (sidomos poezi hymnizuese për sistemin atëherë në fuqi). Poezinë e angazhuar dhe edukuese Lagushi nuk e shkroi, sepse ndoshta nuk e deshi.

Ai e kuptoi poezinë më ndryshe, më larg së qeni poezi edukuese, siç ishte ajo e Naim Frashërit edukator e atdhetar (poeti që ndezi zemrat e shqiptarëve për çlirimin e Atdhuet të robëruar me shekuj) dhe e Migjenit - sociale. Për Lasgushin edukator ishte mjaft Naimi e shumë e shumë të tjerë poetë para e pas tij, prandaj sikur nuk donte të bënte një përsëritje. Lasgushi, pra, nuk donte të ishte mësues-edukator me vargjet e tij. Misionin e poezisë e shihte në një mënyrë tjetër. Ai donte “t’j-a marr (merrte) që sot e tutje si bilbil parëverak, që nga fundi i vetvetes të këndoj një mall të ri”. Dhe vërtet këndoi një mall të ri, në një mënyrë krejt të re dhe origjinale në krahasim me paraardhësit. Ndërkaq poezia sociale nuk ishe e unit poetik të Lasgushit.

Poezia e Lasgushit është poezi që përmban para së gjithash estetikën, bukurinë edhe përshkruese, edhe eterike kënaqësie, poezi që herë-herë të bën të mendosh se poezia shkruhet edhe pa pasur një qëllim të caktuar angazhues, përcjellëse idesh, por poezi që paraqet peizazhet e tabllot e gjalla të natyrës dhe njeriun që jeton në të, të njatij njeriu me një botë shumë të pasur e të thellë shpirtërore e mendore. Lasgushi, më parë se diçka tjetër, me poezinë e tij donte të ngjallte te lexuesi i tij ndjenjën e së bukurës. Për të arti ishte para së gjithash art. A nuk e dëshmojnë këtë poezitë: “Kroj i fshatiti tonë”, “Poradeci”, “Mëngjes” etj., poezi këto më të arrira të këtij motivi të poetit tonë, të patejkalueshme në paraqitjen e tabllove-bukurive, të një bukurie pershkruese, që japin një mesazh të qartë estetik, poezi këto më antologjike në letërsinë shqipe. Në këto poezi, dhe jo vetëm në këto poezi të tij, nuk është asnjë fjalë e tepërt, e thënë pa vend, por çuditërisht nuk mungon asnjë fjalë, që do t’i bënte këto poezi të nevojshme për t’u shtuar diçka, qoftë edhe një fjalë të vetme. Piktorët nuk kanë nevojë të shikojnë natyrën (botën) dhe njerëzit në të për të bërë pikturën e saj, mjafton të lexojnë dhe kuptojnë poezitë e Lasgushit me motiv të tillë!

Por Lasgushi poet di edhe të porositë, madje në mënyrë ideale, pa e ngjyrosur me ngjyra politike artin. Kështu mund të thuhet për “Vdekja e Nositit”, poezia më domethënëse e Lasgushit tonë. Nositi çan gjoksin e tij për të ushqyer zogjtë e vet me gjakun e vet, për ardhmërinë, me “një dashuri për llaftari”:

Pa nis ah! gjirin t’a godas…
Dh’e hap ah! – gjirin me një ças…,
Dh’e i nginj ah! zoqtë-e vdes me gas!…
(Vdekja e Nositit)

Poezia edhe këtë mund ta përmbajë…

Jo rastësisht njohësi më i mirë i Lasgushit, shpjeguesi më i mirë i poezisë së tij, Sabri Hamiti, përmbledhjen e poezive të poetit tonë, të botuara nga Rilindja në Prishtinë për të gjallë të poetit të lartësive poetike, të perlave poetike shqipe, e ka emërtuar nga kjo poezi, nga kjo tragjedizë për nga madhësia, por tragjedi për nga flijimi - Vdekja e Nositit.

Lasgushi nuk kishte mbetur i kënaqur ndoshta vetëm me botimin shumë të lakmueshëm të librit të tij nga Rilindja në Prishtinë, libër që ia dhuroi shkrimtari i madh i Kosovës, Sabri Hamiti, me rastin e takimit të tyre, por me siguri edhe me vetë titullin e vënë në përmbledhjen e vjershave të tij. Edhe nëse nuk e ka thënë vetë me gojë se titulli i ka pëlqyer ( Hamiti nuk na bën me dije për këtë çështje veçanërisht), vetë mbetja i kënaqur me botimin jep të kuptojë se Lasgushi ka mbetur i kënaqur edhe me titullin e librit…”Ky është libri më i bukur që kam parë ndonjëherë në jetë. Unë do ta mbështjell, do ta ruaj, të mos m’i fshihen germat e arta. Vjershat e mia nuk janë botuar kurrë më bukur”, - thoshte Lasgushi për botimin e poezive të tij me titull “Vdekja e Nositit”, botuar nën përkujdesjen e Sabri Hamitit në Prishtinë nga Rilindja. Kjo do të thotë se edhe vetë Lasgushi i kushtonte rëndësi të madhe poezisë “Vdekja e Nositit”.

Ndër vjershat më të shumta të shkruara nga Lasgushi janë ato të dashurisë, prandaj shumëkush e ka quajtur (dhe e quajnë edhe sot) poetin Lasgush poet të dashurisë. Mendoj se kanë pasur dhe kanë edhe sot të drejtë. Poezitë “Kur të më jesh e zemëruar”, “Mbretëria e zemrës”, “Ti po vjen që prej së largu”, “Baladë” etj. e tregojnë Lasgushin një poet shumë të thellë të dashurisë, i cili e shpreh ndjenjën e dashurisë thuajase në tërësi, duke e prekur zemrën gjithësej… Asnjë poet tjetër në kohën e tij nuk i ka kënduar kështu thellë dashurisë si Lasgushi. Vasha, nga përshkrimi i Lasgushit, del në dukje me gjithë bukuritë më labirintike dhe pastërtinë morale të saj. Një vashë që, “dyke shkitur mi lëndina, nënë thembërzat e tua (e saj) përgëzohet (përgëzohej edhe) trendelina”. Trimi, ndërkaq, një përjetues i thellë i kësaj bukurie të përkryer dhe pastërtie morale. Vasha e Lasgushit ishte gati e paarritshme dhe poetit (trimit) nuk i mbetej tjetër përveçse të thurte vargjet e të treste për të mendimet “n’argjend e në flori”.

“Po si një yll i perënduar më pate humbur gjithë më larg…
Nga malli yt i thura fjalët gjith sërë-sërë-e-varg-e-varg;
E çdo mendim e pata tretur vetëm n’argjend e në flori
O, vashë-e lotit të zhuritur që vetëtin nër syt’ e mi.-“

Dashuria për Lasgushin ishte një “Mall i ri, këngë e durimit”, madje “liri” e “robëri”, kontrast ky që thotë shumë për botëkuptimin që kishte poeti për dashurinë, trimi për vashën. Vetëm “Brenda lotëve të mija të të shoh të pasqyruar / E pastaj le të venitem, le të hesht, e le të vdes” - thotë poeti.
Në këtë motiv Lasgushi e ka shkrirë veten, e ka thënë më shumë se shumë të tjerë atë që duhej thënë për dashurinë. Ka shkruar thellë për dashurinë, sepse edhe ka pasur një kuptim e qëndrim të drejtë e të çiltër për të. Ja se cfarë mendon për dashurinë Lasgushi sipas Hamitit: “Dashuria është ndjenja më e pastër, ndjenja më e fortë e njeriut. Problemi është se ajo vështirë kuptohet, vështirë njihet dhe zbërthehet. Ajo gjithnjë ka pamje të ndryshme. Një gjë le të dihet: dashuria nuk e duron xhelozinë, e ne që duam të dashurën ta kemi tonën, sa më pranë, e rrisim xhelozinë dhe kështu lëndohet dashuria. Qe, unë vetë s’e lejoja të vallëzonte murgën (kështu e thërret Lasgushi të dashurën), e ajo u largua, u humb. Vetëm më vonë duke pasë lexuar libra të mëdhenj kuptova se vasha do të jetë e lirë, dashuria do të jetojë në lojë. Po dashuria është ndjenjë që nuk shuhet edhe kur e ndërron pamjen.” Lasgushi kishte pra një mendim-qëndrim shumë të drejtë për dashurinë. Ia kishte kuptuar fillin, jetën e mbarimin/pafundësinë asaj. Prandaj, poezia e tij me motiv dashurie doli aq e arrirë, aq e lexuar dhe e vlerësuar nga djalëria e vajzëria shqiptare si dhe nga kritika e mirëfilltë letrare.

Për fund të këtij shkrimi do të më objektohet: Lasgushi ishte një Zog i lirë, një Zog’ i Qiejve, që nga fluturoi (kur ishte i lirë të fluturojë, derisa nuk i bën atë burgun e gjatë nën diktaturën, burgun e heshtjes, kur nuk mund të shkruante-thoshte atë që ia thoshte uni i tij poetik), thithi nektarin më të vlefshëm të poezisë botërore dhe kombëtare, por edhe dha poezinë më të mirë shqiptare si rezultat i bluarjes në mendjen e tij të nektarit të poezisë botërore e kombëtare. “Zogu” mori e dha bashkë me Naimin, Mjedjen, Asdrenin, Fishtën etj. më të mirat, perlat më poetikë në letërsinë shqipe në përgjithësi, për shumëkë i patejkalueshëm deri sot… Me Lasgushin mund të thuhet se u bë një thyerje e traditës drejt poezisë moderne, poezi që u rri përballë në mënyrë të dinjitetshme poetëve më të mirë evropianë e botërorë³. E kjo, ne shqiptarëve, na e rrit krenarinë.

Lasgush Poradeci është shembulli më i mirë i cilësisë e jo i sasisë në letërsinë shqipe. Shkroi një grusht poezish, “tretur vetëm n’ argjend e në flori”, që e bënë të paharruar përherë…
Lasgushi është poeti që ia ka parë hairin heshtjes, ndërkaq letërsia shqipe ka humbur me heshtjen e detyruar të Lasgushit poezi, ndoshta, edhe më të arrira sesa këto që na i la ai…

Me heshtjen e detyruar të Lasgushit vërtet humbi vetë Lasgushi, humbi letërsia shqipe, por nuk humbi vlera e poezisë, e Lasgushit pra…dhe e letërsisë shqipe… E Lasgushi vjershëroi duke na e lënë poezinë e tij që “pëlcet mend” me thellësinë dhe veçantinë e saj nga të gjithë poetët e tjerë shqiptarë.

Në qoftë se në letërsinë shqipe pati një poet, në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale, që jetoi dhe vdiq vetëm si poet, për Lasgush Poradecin mund të thuhet se qe shembulli më i mirë. E deshi poezinë, e shkroi atë dhe heshti për të. Heshti të mos i prishet kuptimi fjalës së bukur - poezisë, fjalës së Lasgushit tonë të madh. Ai u takon atyre poetëve që edhe me jetën, edhe me poezinë mbeten të papërsëritur. E të papërsëritur mbeten vetëm të mëdhenjtë. Lasgushi ishte një nga ata yjet më të shkëlqyer të kombit tonë … Për të poezia ishte e përjetshme, sepse e krijonte Poeti, ndërkaq diktatura e përkohshme, sepse e bënte diktatori. Ovidi pati thënë për vete dhe për perandorin: “Unë jam poeti, ai s’është veçse një perandor!” E Lasgushi ishte Poeti … Dhe:

-Që nga bota njerëzore, ku këndoj me shpirtin plot,
Prit-e, prit! se po t’afrohet Zog’ i Qiejvet, o Zot!
Fal-i Këngëtor-finoshit Gas të thjeshtë mun në gji:
Posi lot në reze djellit ndrit e në Përjetësi!
(Zog’i Qiejve)

1) Përderisa para Luftës së Dytë Botërore dhe gjatë saj, pra prej vitit 1928 e deri në mbarim të luftës, është shkruar në Shqipëri mbi Lasgushin më shumë se 20 herë, pas Luftës së Dytë Botërore për të fillon të shkruhet vetëm në vitin 1956, pra më shumë se një dekadë pas saj, për t’u përmendur pastaj përsëri gati pas një dekade tjetër në një shkrim të Vehbi Balës, Lidhjet letrare shqiptaro-rumune. Shkrimi i tretë për Lasgushin në Shqipëri pas luftës shkruhet pastaj tek më 1969 nga Dhimitër Shuteriqi! Por mund të ketë pasur edhe shkrime të tjera të papublikuara, të cilat nuk janë të njohura për opinionin dhe si të tilla nuk çojnë peshë… Një vlerësim i njëmendtë dhe i plotë për Lasgushin fillon nga kritika letrare në Kosovë, kritikë shumë më e qenë dhe më produktive se ajo në Shqipëri, sidomos duke filluar me kritikun e shquar Rexhep Qosja, në veprën e tij Dialogje me shkrimtarë. Ky pohim bëhet duke u bazuar në bibliografinë e sajuar nga Mensur Raifi - Bibliografi kronologjike e shkrimeve mbi Lasgush Poradecin.

2) Në të vërtetë thuhet se Lasgushi ka shkruar edhe gjatë “heshtjes” së tij, ka shkruar Kama Devën e tij (poemë e dashurisë), në të cilën ka punuar tridhjetë vite, por që nuk ka mundur ta botojë kurrë për të gjallë të tij…

3) Një studiues shumë i mirë i Lasgushit, Luan Topçiu, thotë: "Poezia e Poradecit, për nga përmbajtja filozofike, thellësia e mesazhit lirik, rezonanca e brendshme muzikore, puriteti i vargjeve, aftësia për të plasticizuar vizione koherente të botës, mund të homologohet me bashkëkohësit europianë që konsiderohen si forca novatore të dorës së parë… Me Poradecin, lirika shqiptare mund të konsiderohet si një dukuri europiane." Mendim shumë i arsyetuar dhe i qëlluar!

Këtu më poshtë po i paraqes disa poezi të Lasgush Poradecit, marrë nga libri:
Lasgush Poradeci “Vdekja e Nositit” , Rilindja - Prishtinë, 1986

Kënga pleqërishte

O këngë pleqërishte! Ti vjersh’ e Vëndit t’em!
Ti fjalë që më dhimsesh e që më bën ujem!
Tashi jam dëshëruar së largu të më vish!
Dëgjoju, as dëgjoju! moj këngë pleqërish!

..................................................

… Në hije të kasolles që nxin atje mi mal,
J-a nis me zë të shtruar … j-a mer me dal-nga-dal…
J-a thua me të dhembshur… j-a thua më të qarë…-
J-a dreth e përvëluar… j-a zjen… e j-a heq zvarë…-
Pastaj fillon të ngrihesh, e nis e j-a thërret:
Dh’ aq letë-e ngreh së poshti… aq fort e shpje përpjet…
Aq dyke mërmëruar me zë të parpalitur
Rënkimi-i zemrës s’ate ronitet me të ngjitur…
Sa … që nga lartësira ku vate fluturoj…
Me sulm e ulërimë këputet si përroj…
E rrjedh për tatëpjetë prej kulmit qielluar
Si breshër i thërmuar … si lot i përvëluar…
Pastaj të shuhet zëri… e rrihesh … edhe vdes:
Mjerimi-i vetëvetes të thjevi mes-për-mes:
Së felli-e pa mëshirë të thjevi dhembja jote,
Dëshir’ e varfëruar e Këngës magjiplotë!

.............................................

O këngë pleqërishte! O vjersh’ e Vëndit t’em!
O fjalë që më dhimsesh, e që më bën ujem!
O mall! O psherëtimë! O vajë! O lot i zi!
O shpirt i përvëluar që qan nër syt’ e mi!
Si ngrihet që nga deti një valë-e dëshëruar:
Nga fund’ i zemrës s’ate ti ngrihesh dyke vuar;
E prapë posi vala, që bje së-rish në det:
Ti bje në fellësirën e zemërës së vet.

Poradeci

Perëndim i vagëlluar mi Liqerin pa kufir.
Po përhapet dal-nga-dale një pluhurë si një hije.
Nëpër Mal e nër Lëndina shkrumb' i natës që po bije,
Duke sbritur që nga qjelli permi fshat po bëhet fir...

E kudo krahin' e gjërë më s'po qit as pipëlim:
Në katund kërcet një portë...në Liqer heshtë një lopatë...
Një shqiponjë-e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë...
Futet zemra djaloshare mun në fund të shpirtit t'im.

Tërë fisi, tërë jeta, ra... u dergj... e zuri gjumi...
Zotëroj me katër anë
errësira...
Po tashi:
Duke nisur udhëtimin mes-per-mes nër Shqipëri,
Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shëndaumi…

Kroj i fshatit t’onë

I

Kroj i fshatit t’onë, ujë i kulluar,
Ç’na mburon nga mali dyke mërmëruar.

Venë mbushin ujë vashat an’e mbanë,
Cipëzën me hoja lidhur më-nj’anë;

Cipëzën e bardhë, cipëzën e kuqe,
Gushën si zëmbaku, buzët si burbuqe.

E si mbushin ujë, bubu! Ç’m’ju ka hije
Ndaj këthenen prapë me hap nusërije:
Ndezur yll’ i ballit si yll shentërije.

II

Kroj i fshatit t’onë, gjyrë-‘rgjendi-i-lyer,
Që nga rrëz’ e malit ç’na mburon rrëmbyer.

Venë pijnë ujë trimat an’-e mbanë
Takijen me lule përmbi sy më-nj’-anë.

Takijen e dlirë, takijen e nxirë,
Buzën më të qeshur… më të psherëtirë…

Mbrënave kur uji mërmëron nga-dalë,
Vjen t’i thotë trimi vashës nj’a dy fjalë:

Vashëzënë bujare që po vij më krua
Seç e përshëndeta, seç m’u turpërua
Papo ula kryet e shkova si grua.

III

Kroj i fshatit t’onë, tetë sylynjarë,
Në tetë krahina qenka kroj i parë;

Qenka një në botë, s’paskërka të dytë,
Ç’na shëroka plagët, ç’na shëroka sytë.-

Kroj i fshatit t’onë, n’atë mal me fletë,
Derdhet aq i egër, derdhet aq i qetë,
Posi mall’ i zemrës mun në gji të shkretë:

Derdhet aq i egër, derdhet aq i qetë,
Posi mall’ i vashës, që djeg më të fshetë,
Posi mall’ i trimit, që buqet përpjetë,
Obobo! si malli, që nuk vdes përjetë.

Vdekja e Nositit

Me zjarr ju flas... me zjarr
Në gjirin t’im kam hapur varr...
Që t'i jap shpresë-edhe t'ja marr...

Un' ik liqerit zemërak
Fatlum dh' i pastër si zëmbak,
Po zemra ime kullon gjak:

Se vijnë-urtuar zogjtë-e mi,
Dh'u jap ushqim me dashuri -
Një dashuri për llaftari:

Pa nis ah! Gjirin t’a godas...
Dh'e hap ah! gjirin për një ças...
Dh'i nginj ah! zogjtë- e vdes me gas!...

Aherë-helmohet e buçet
Pas mallit t’im liqeri-i shkret,
E rit tallazin posi det.

Ay e tund, ay e shkund,
Ay e hap sa me të mund,
Gjer mun në gjit, gjer mu në fund.

E shpirtin dyke m’a përcjellë
Më thotë ah! shih sesa 'sht'i fellë...
Ky gjir'i em që të pat pjellë...

Me zjarr ju flas,me zjarr...

Mbretëria e zemrës

Kur hapet perëndimi pas maleve përposh,
Ti vjen, o motr’ e ëmbël, në shpirt të më qëndroshë;
Ti zbret vetëtimtare, e fellë-edhe më fellë;
në fund të zemrës s’ime fundet posi djellë;

Fundet posi një djellë që vdes në perëndim.
Dh’ ahere prej skëterrës ku-i humbe shpirtit tim,
Ku dyke perënduar më le me gisht në ballë…
Nga-dal e magjiplote, ti shkrep si yll i gjallë.

Sesa një natë-e errët po mbretëron tashi!
Sesa po dirgjet bota më një pushim të zi!
Sesa me reze t’arta, sesa me lumtërime
Ti po çkëlqen, o motër, në fund të zemrës s’ime!

Kur në flakë

Kur në flakë të qiririt ze mendohem net-për-net
Dh'e ndjej shpirtin e kulluar nëpër dritën që më tret
Prej skëterrës së pa mate më del bot' e ëndërruar,
vetëm ti, o im-e dashur net-për-net më rri larguar

Po çdo ëndërr që më çfaqet prej skëterrës së pa fund,
Çdo mendim i llaftaruar që më dhemb e më përtund,
Duke rënë prej së lartash posi pikë zembërate
T'i përshkohet për-së-felli bukuris' së qënies sate.

T'i përshkohet mes-për-mezi dlirtësis' së shpirit t’ënd,
T’a merr pamjen e fytyrës,
bëhet shkronjëz e kuvend.
Ay del prej shkretëtire mënt' e mi të m'i stolisë
E ka tingëll llaftarije, ka verbimin e magjisë,
Ndrin i kthiellt e i pastër si pasqyrëz' e një kroj
Pa nër të fytyrën t’ënde t’a vështroj... nuk t’a vështroj...

O! fytyr' e vjershëruar që më mbush me dëshërime!
Q'i fal gaz përjetësije dashuris' së zemrës s’ime!
Që më bën kur mënt' e mija regëtijnë varg e varg
Të të ndjej aq fare pranë, të më jesh aq shumë larg.

BALLADË

NË FRYMË POPULLORE

I

Fryn veriu në mal të thatë
Thotë vasha lele ngriva

Duro, vashë, të durojmë
Si duron mali dëborën

Në të shtënça moj në dorë
Do të ngroh si top dëbore

II

Fryn një erë-e shkundërmuar
Thotë vasha çeli molla

Çeli, vashë, le të çelë,
Si çel malli mun në zemër

Në ma dhënç moj bel’ e hollë
Do të thyej si mënjollë,
Do të shtryth posi një mollë

III

Vjen e bën një vap’ e rëndë,
Thotë vasha bubu plasa.

Duro, vashë, të durojmë,
Si duron kallir’ i pjekur.

Në më arthç o moj hije,
Do t’i puth prej dhemshurije,
Do t’i skuq t’i ndes qirije,
Do t’i nxi t’i bëj mavije
Ato buzë gjak-qershije.

IV

Zun’ e shkojnë delëndyshet,
Thotë vasha po venitem.

Venitu, vashë, venitu
Siç venitet zemra ime.

Në të marça moj përherë,
Do të shtroj të parën herë,
Do të ngroh të dytën herë,
Do të puth të tretën herë

Buzë-e gushë-e gjinë-e mjerë
Dh’ atë shtatin që mban erë
Posi lulja në verë:
Gjer sa gjumi të m’të zerë,
Të m’të zerë e të m’të flerë
Syr’ i urtë si mëshqerë.

V

Vate dimri, vate vera,
Vate vjeshta përngahera.

Trim më more-edhe më shtrove,
Trim më ngrove-e më pushtove,
Trim më puthe-e më mbarove,
Trim o trim seç trimërove!

VI

Atje lart në mal të thatë
Zoti-Krisht bëke një kishë.

N’atë kishë ç’paska mbrenda !
Qenka trimi edhe vasha:

Trimi ç’paska dhëndëruar,
Vasha ç’paska nusëruar,
Zotin ç’paskan lavdëruar,
Jetën ç’paskan trashëguar,
Shpirtin ç’paskan shentëruar.

Ti po vjen që prej së largu

Ti po vjen që prej së largu magjiplotë-e dal-nga-dal.
Ti po vjen që prej së largu dyke shkitur mbi lëndina.
Nënë thëmbërzat e tua përgëzohet trendelina,
Shtrihet luleja mitare e zëmbakut që t' u fal.

E si shkon me hap të matur, më pushton një dhëmshuri:
Do të tretem të kullohem në kalim
të këmbës s' ate,
T' i pushtoj i llaftaruar ato hapëza mëkate
Ndaj kalon mbi tufë lulesh madhërisht si yll i ri.

Dhe të qaj me mall të rëndë poshtë teje pa pushim,
Poshtë fillit të poleskës ku do shkeli këmba jote.
Të të shtroj nga dhembja ime një çudi prej pikash lote,
Një fluturë të përvajshme vetëm dhembj' e dëshëirim.

Të m'a shkelish hije-letë ! të m'a shkelish mes-për-mes !
Të të shoh si më lëkundesh me sy fjetur e fatuar,
Brënda lotëve të mija të të shoh të pasqyruar,
E pastaj le të venitem, le të hesht e le të vdes.

Kur të më jesh e zemëruar

Ti m`u rrëfeve për së pari shkrepëtimtare në stoli,
Un` ëndërrova se në zemër po më valon një mall i ri.
O,ç`ka që m`u venit qipalla me kaq të ngjethur të pafaj?
Haj! shkretëtirë-e zemrës s`ime!Dhe haj! e zeza jetë,haj!

Posi një yll i perënduar më pate humbur gjith më larg...
Nga malli yt i thura fjalët gjith sërë-sërë-e-varg-e-varg;
E çdo mendim e pata tretur vetëm n`ërgjënd e në flori,
O,vashë-e lotit të zhuritur që vetëtin nër syt` e mi.-

Prej largësirës së pa anë kalon durimi mot-me-mot...
Pas kaqe kohë dhemshurije, ndaj vëndi-i lum as eja sot!
Në gjirin t`ënd të llaftaruar m`a lerë mëndjen t`a humbas,
Të ndjej si zemra më gatohet plot me dëshir` e plot me gas.

Ti buzëqesh-më-zilitare,e më çkëlqe si vetëtim,
E më vështro me sy pëllumbi drejt mun në fund të shpirtit t`im;
Se gazi-i-kthjellt` i lumtërisë,që çel si lulja në mëngjes,
Si lule-e pastër do më mbijë në kraharuar mun në mes:

Kur të më jesh e zemëruar,më shpirt të vrarë-e varfnjak,
N`e mbajç në zemër zemëratën, prej helmit t`ënd s`do heq aspak;
S`do psherëti n`e lënç të vdesë, a në `m`a thënç në mos m`a thënç:
Mjafton një mvrejtje-e buzës s`ate, që të më bësh të prishem menç.

Vallja e yjve

Yjtë e ndezur si fingjill,
Që vërtiten palë-palë,
Prej mosgjëje zunë fill
Plot me jetë-e mall të valë.

Zunë fill me dashuri
Që kur bota zu të ngjizet,
Pa sikush për shok të ti
Përvëlohet edhe ndizet.

Ndizet ças edhe për ças,
E si kurrë s’ka të shuar,
Pa pushim i vete pas
Me një sulm të llaftaruar.

E si kurrë nuku mund
Ylli yllin që t’a kapë
Rrotull qiejve pa fund
Venë-e-vinë-e venë prapë...

.......................................
.......................................
.......................................
.......................................

Do të venë fluturim
Kudo janë-e kudo s’janë,
Nëpër qjell që s’ka mbarim,
As fillim, as fund, as anë.

Kur mi të, kur nënë të,
Kur me hirë-e kur pa hirë,
Do përcajnë gjithënjë
Hapësirë...shkretëtire...

Ata ikin varg-e-varg
Me një etje të pashuar:
Sesà fellë!-e sesà larg
Shoq me shoq u pat larguar!...

Kùsh j-u fali-aq dëshërim,
Dh’aqe zjarr e aqe flakë,
Dh’i gatoj me aq durim
Yjtë-e lum e varfanjakë?

Se do një, si për çudi,
Ku prej syresh rreh të ftohet,
Shoq i vet nga mall’i ti,
Mê me zjarr zë përvëlohet...

Dh’i vjen qark mê me vërtik
E me dhembje mê të nxehtë,
E si ik...si gjithë ik...
E pushton me zjarr të vetë:

Sa më pak e shmbëllen:
Aq më shumë-e djek dëshira...
Pa nga malli që s’e gjen,
Dridhet gjithë hapësira.

...Kur po ja! se që përtej
Ndriten erërat nga pakë:
Ylli-i çdukur nëpër qiej
Vetëtiu e mori flakë:

J-a pat shtënë me një ças,
Mun në mes në kraharuar,
Shoq’ i vet q’i sillej pàs
Me një sulm të llaftaruar;

Q’e kish flakën mun në gji,
Q’e zhuritte dashurija,
që çkelqente me zili
Rrotull rrezeve të tija.

Yll i mjerë e yll i lum!
Yll i lum e yll i mjerë!
Sapo drita t’u përgjum,
Sheh një shoq nëpër skëterë;

Ay vin... e gjith vin...,
Gjith më pranë... –e gjith më pranë...-
Sesà ndrin e vetëtin!...
Sesà ndjen një gas pa anë!...

Sesa ndritesh përsëri!
Sesì ndizesh përsëri!
Sesì djek me dashuri
Posi yll margaritari!...

Dashuri! Heu! mall i ri!
Dashuri! këng’ e durimit!
Ti liri! Ti robëri!
Ti valim i shkrepëtimit!

........................................
........................................
........................................
........................................

Yjtë-e ndezur aqe larg.
Lozin vallen e dëshirës
Dyke ndritur varg-e varg
Nëpër terr të hapësirës