Disidenca dhe debati Kadare - Qosja

Nga kritika letrare është konsideruar “disident i kulluar i letrave shqipe”, por ai nuk ka dëshirë ta quajnë kështu. Është burgosur disa here. Njëra prej akuzave ka qenë se nuk ka marrë pjesë në zgjedhje. Thotë se është i sabotuar nga pushtetarët e Shqipërisë, ndërsa Kadarenë e cilëson “poet të oborrit”. Polemikat midis Kadaresë dhe Qosjes i quan “intriga sharlatanësh dhe dokrra kotnasikoti”.

Si e ndieni vetën kur ju quajnë disident?

Mua nuk më pëlqen të me quajnë disident, pavarësisht nga rrethanat që janë krijuar, sidomos mbas Luftës së Dytë Botërore. Ka dy arsye që unë nuk dua të pranohem si disident: E para, se në Shqipëri tashti po spekulohet me disidencën. Dihet që në Katovice në Poloni, Gorbaçovi dha udhëzimet e duhura që të bënin transformimin e shoqërisë. Në Shqipëri asnjë gjë s’po vërehet. Kërkojnë ruajtjen e regjimit edhe ashtu si në shumë fusha të tjera edhe disidencën duan ta fabrikojnë sikur e kanë bërë ata. Bile-bile kalohet nganjëherë deri në absurditete të tilla sikur edhe në Ministrinë e Brendshme edhe në Sigurimin e Shtetit që ka bërë tërë ato krime të jetë organizuar disidenca. Po ashtu edhe në Lidhjen e Shkrimtarëve. Me një disidencë të këtillë, tejet të fëlliqur nuk mund të rrish. Nuk mund të rrish me ta. Nuk mund të ulesh në një tryezë me një disident të tillë të fëlliqur.
Mbasandej ka edhe një arsye të dytë që unë nuk dua të jem disident. Përmendet letra. Nuk dua në asnjë mënyrë të përmendet letra. “Trebeshina ka vuajtur, por disidenca e vërtetë ka qenë në Lidhje, se aty kemi shkrimtarët e mëdhenj”, etj., dhe duan të kalojnë në heshtje duke folur për disidencën, dukë lenë përshtypjen e tillë kinse “ne po ia krijojmë të drejtat” edhe “artin e kemi ne”. Dihet se në vendet e Evropës Lindore për të gjithë dramaturgët janë organizuar festivale teatrale në mënyrë që këta dramaturgë të dënuar të integrohen në shoqëri duke shfaqur veprat e tyre. Në Shqipëri jo vetëm që këtë s’ta bëjnë, por atje nuk hyn dot në teatër. E gjen derën mbyllur. Unë jam dramaturg me 76 drama dhe akoma asnjë nuk më është kërkuar nga teatri i Tiranës. Gjithmonë kam qenë i sabotuar.

Nga kush?

Direkt nga shteti shqiptar. Nga pushtetarët e Shqipërisë.

Po të mos e kishit kundërshtuar Enver Hoxhën, të cilin në promemorie e keni krahasuar me Luigjin e 14-të dhe po t’i kishit shërbyer atij ku do të ishit tani? A mendoni se do të kishit qenë i përkthyer në shumë gjuhë të botës?

Poshtë e lart flitet sikur unë kam qenë ambasador në Rusi. Unë nuk kam qenë ambasador. E gjithë kjo është krijuar nga fakti se kur është bërë një votim kur ishim studentë unë kam marrë vota për ambasador. Por ajo doli nga fakti se kisha një të kaluar gjatë luftës. Isha ndër kuadrot komanduese më të mira që kishte vendi. Është thënë se unë kam qenë major. Unë nuk kam dokument për major. Tashti vjen puna se si do të isha unë po të mos ikja nga Lidhja dhe t’i pranoja të gjitha. Në burgun e parë më është dërguar një komision me tetë oficerë të lartë që më kanë thënë se në rast se pranoj që të heshti do të përkthehem në gjithë botën. Pastaj nga komiteti qendror është caktuar Zihni Sako, i cili më ka thënë se do t’më sjellin të gjitha librat që dua nga Parisi dhe do t’më përkthejnë në të gjitha gjuhët e botës. I thashë se nuk dua. Propozime të tilla më janë bërë dhe nuk i kam pranuar. Unë nuk kam pranuar të heshti. Unë njëherë flas, pastaj mund të hesht dhjetë vjet, por më nuk kthehem te ajo që kam thënë. Thash që unë nuk rri në Lidhje dhe dhashë dorëheqje. Ika nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nuk kthehem më kurrë sa të jem gjallë.

Shkrimtarët disidentë botërorë pas rënies së komunizmit janë rehabilituar nëpër vendet e tyre, si p.sh. Solzhenicini, Kundera, etj., dhe çmohen si shkrimtarë të mëdhenj. Sa vlerësohen në Shqipëri shkrimtarët disidentë?

Në Shqipëri disidentët edhe në kohën e tanishme konsiderohen si kundërshtarë, si njerëz që kanë dëmtuar regjimin. Në fshehtësi kanë një urrejtje të tmerrshme për njerëzit që kanë qenë në burg dhe as që duan t’i rehabilitojnë. Kanë kërkuar ribotimin e veprave të mia, por nuk kam pranuar. Ai shkrimtar që i ka shërbyer diktaturës, në qoftë se nuk ka bërë krime s’ka pse të futet në burg. Por, veprat e tij nuk duhet të mësohen në shkolla sepse me mësimet e ndyra të komunizmit i helmojnë fëmijët tanë. Nuk kam pranuar ribotimin e veprave të mia. Një Ministër i Kulturës në vitin 1995 ka thënë: “Trebeshina ato kishte, ato botoi”. Nënshtrimin që nuk e arriti diktatura dëshirojnë ta arrijnë këta.

Çfarë pozite ka në letërsinë shqipe periudha e Realizmit Socialist? A është bërë analiza kritike e tij?

Trebeshina: As që donë të bëjnë analizën kritike të tij. Periudha e Realizmit Socialist në Shqipëri është vlerësuar në mënyrë feudalo-perandorake. Këtë sistem ata kërkojnë ta ruajnë edhe tashti. Kur flitet për shkrimtarët e realizmit socialist thuhet se janë “nder i kombit”, “kanë nderuar kombin”, “ata na kanë bërë të njohur përjashta”. Kaq. Nuk pyet kush se cilat janë vlerat e tyre letrare, çfarë kontributi letrar sjellin ato. Ata arrijnë deri aty sa një autor ta vejnë barabar me flamurin. Kombi që qëndron me poshtë nga një shkrimtar apo artist s’është komb.

Sa ka pasur ndikim në krijimtarinë tuaj vuajtja nëpër burgjet komuniste?

Trebeshina: Në pikëpamje letrare ndoshta ka bërë ndonjë pengesë në kohëra të caktuara, por unë nuk kam pasur asnjë lloj pengese nga burgu. Kam vazhduar punën time kudo që kam qenë. Ajo që me dallon mua si person është kjo: kur kam armët në dorë, pena është lënë diku - kur kam penën në dorë, armët janë në depo. Kështu, burgu nuk më ka sjellur asnjë pengesë në krijimin e punës sime. Burgu ka një të keqe se humbet kontaktin me brezat.

Çfarë raporte keni me shkrimtarët në Shqipëri dhe në Kosovë?

Shkrimtarët shqiptarë de fakto edhe de jure mua me kanë deklaruar luftë dhe kur më deklarohet luftë u them: “Shtrëngohuni se do luftojmë!”. Raportet janë krejt të pështira. As s’dua të di për lidhjen e tyre, as s’dua të di për shkrimtarët shqiptarë. Le të vazhdojnë luftën deri ku të dalë. Shkrimtarët kosovarë nuk e njohin situatën. Le të prononcohen pro ose kundër. Duan të luftojnë kundër meje le të luftojnë.

Le të bëjnë si të duan ata. Lidhja e Shkrimtarëve e ka bërë propozimin që të digjet vepra ime dhe ka vendim gjyqi për djegien e veprës sime. Jo vetëm për mua por edhe për Fishtën, Koliqin, Nolin, Konicën. Gjersa letërsia shqipe është një tempull ku ata kanë hedhur ato jashtëqitjet e tyre, vrerin e tyre dhe gjithë pështymat e tyre - ose do t’i lëpijnë ose ai s’është më tempull. Aty s’kthehem më.

Shkrimtarët shqiptarë mund t’i ndash në dy kategori. Kategoria e vjetër, që ishin në shkolla perëndimore, e pranoi realizmin socialist por asnjëherë nuk shkoi deri të zhdukja fizike e shkrimtarëve. Ke pastaj grupin e dytë - Agolli, Kadare dhe të tjerët. Ky është grupi i të gjashtëdhjetës. Këta nuk kanë lenë gjë pa bërë në Shqipëri. Menjëherë mbas të gjashtëdhjetës me intrigat e tij, sidomos Kadareja, mundohej t’i hiqte profesorët nga Universiteti - “të hiqet ky, të vihet ky”. Gjithë Lidhja e Shkrimtarëve është me denoncime për njëri-tjetrin.

Është pikërisht Ismail Kadareja, bashkë me të tjerët, që i kanë shërbyer sigurimit të shtetit duke denoncuar njëri-tjetrin dhe gjithë popullin, por nuk janë ndalur as këtu - kanë arritur deri në dhunë fizike për persona dhe për interesa familjare. Në qendër të të gjitha këtyre intrigave është Kadareja.

Kur jemi te Kadareja, ka që thonë se ai ka qenë disident. Sipas jush, a ka qenë disident Ismail Kadare?

A mund të jetë disident një poet i oborrit? Nëse doni jepjani dekretin për disident. Është punë për ju. Fuqi keni. Pushtetin e keni. Disidencën jepjani.

A i keni përcjellë polemikat e kohës së fundit midis Kadaresë dhe Qosjes rreth identitetit shqiptar?

Unë në polemika të tilla nuk mund të përzihem, sepse polemika të natyrës së fundit të shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XVII, të kohës së Papa Klementit VIII kur digjeshin njerëz në zjarr nuk bëj. Unë jam i mendimit se shqiptarët duhet të mbesin brenda tyre edhe kur të shkojnë në Evropë. Nuk kanë pse të nxitohen, duhet të jetë edhe Evropa e denjë edhe ata të jenë të denjë. Identitetet nuk bëhen kështu, nuk janë këto identitete.

Kur populli shqiptar ka disa probleme të nxehta që duhet të zgjidhen, hidhet një bombë me tym që të dalin dy personalitete të shkëlqejnë aty dhe të tjerët të merren me ta. Është një papunësi galopante dhe ata shkëlqejnë duke u zënë me njëri-tjetrin. Me intriga sharlatanësh dhe me kuvende sharlatanësh nuk merrem. Spiunët le të merren me punët e tyre. E them edhe një herë - nuk merrem me spiunë të sigurimit të shtetit edhe me diskutime që nuk kanë asnjë përmbajtje pozitive për kombin shqiptar. Me gjëra antihistorike që u vjen era mesjetë, u vjen era inkuizicion. Kërkojnë të djegin prapë njerëz këta, që janë fetarë apo s’janë fetarë? Ne që nuk besojmë duhet të zhdukemi? A duhet të ndezim një luftë fetare? Duan të mbesin ata të dy se duan të shkëlqejnë se janë të ditur. Le të shkojnë ku të donë të marrin gradat shkencore dhe të mos i bezdisin njerëzit me dokrra kotnasikoti, duke djegur shtriga sikur janë djegur nëpër Evropë në shekullin XVI dhe XVII. Me gjëra të tilla bajate, me diskutime të tilla nuk merrem.