VEPRA KULTURALE E ELEMENTIT KATOLIK NE SHQYPNI-- nga DONAT KURTI
1) Veprimi i katolikve sa komi qindroi ne besimin e krishtene, e 2) Veprimi i katolikve gjate pese shekujsh robnimit, errsijet e ligshtijet. Nji qi shikjon nder ledhet e kaklopve te hershem blokat e shkamive te renduem njeni mbi tjetrin gjate korrizit te kalave, mund te sajoje njifare ideje per fuqi te jashtzakonshme e per trup te lidhun, qi kan pase nierzt motit. Prap edhe nji qi kalon neper Athine a neper Rome e vron me kujdes tepricat e tempujve, te skulptures e te artit, mund ta çoje menden te madhnija, te perparimi, te luksi, te kultura e atyne kryegjyteteve te fuqishme. Kshtu na bjen rasa edhe ne me mendue per veprim te katolicizmit gjate 14 shekujve te pare. Aty-ktu ndeshim nder rrenime te kishve, te ledheve, te gjytetzave e t' urave te hershme. Gojdhana na i shumon per gjith vend e per gjith katund. Ato pak viza arkitekture na diftojn madhnin e atyne mbeturinave shenjte; do copa afreskesh me njyemje te gjalla na tregojn doren e msueme te piktorve, qi u rriten ne vend tone. Ndonji kumbone piramidale me mbishkrim te thjeshte e me kumbim te tingllueshem na kallxon perparimin e mjeshtrive edhe ne Shqypni. Ndonji mermer i zgavrruem prej dalte don me na fole per kohe te hershme; por asht thermue prej mizoris s'anmikut e te moteve e s' na ep kurrfare drejtimit. Tjeter nuk gjejm perveç lavdeve e nderimeve, me te cillat tonet e te huejt pershndesin nder shkrime te veta kulturen e katolikut shqyptar. Marin Barleti tuj na kallxue jeten e Skanderbegut, ma te madhit fatos te kristjanizmit, ban aty-ktu pershkrime te gjalla e poetike gjytetesh, ndertesash e monumentash, sidomos ne Durrec, ne Krue e ne Lezhe; permende nierz te mdhaj e te perpiekuna diplomatike; kishe, preleten, dhanti te çmueshme etj., sende te gjitha, qi nenkuptojn nji perparim e nji kulture verte te lulzueme. Prof. Giuseppe Gelcich, nji nder studjozt ma te çenshemt e ma me autoritet te vjetersive shqyptare, tuj fole permbi zhvillim tone kulturar, para te XV shekull, thote: "Shqytari i pajisun prej natyret me 'i kuptim te forte e me i shijim te bukur, kishte stolise gjytetet e veta me permendore (monumenta) artistike fort te çmueshme e, deri qi kto gjytete ran rrash per toke prej zjarmit e pezmit t' anmikut, s'pran tuj dergue me shumice rraqe argjanti, fildishi, kureli, kriri (zadefi), si edhe shkallme, arme e ene remi te punueme me mjeshtri e hollim te madh gjithkund neper Ballkan e nder vise, kndej e andej detin. Petkat mandej te qendisuna n' ar per bukuri, qi u perdorshin asokohe ne Ballkan per stoli shtati e shpije, vishin edhe kto prej andej. Arti rromanesk ne Dalmacje pat shkasin ma te madhi e te paret apostuj prej Shqypnije. Kta ndodhte sa mbretnote paqa ne vendin tone, pse, si nisen m' u dynde shqyptaret katolike, gjith perparimin, kulturen e influksin e tyne kah Dalmacija, Gelcich e permbledhe me kto fjale: "Sa familje, qi sot thirren dalmate, rriedhin prej te hikunve t' aiyne kohve! Sa sende, qi sot shumica i mban per arte e vepra dalmate, nuk jane tjeter veç krijime e vepra te daluna prej mjeshtris e zhenis shqyptare!" Prap Prof.Gelcich, tuj rí ne bisede me P. Gjergj Fishten permbi arte te hershme ne Shqypni, dishmoi, se veç mbrenda nji shekullit te vetem, tuj nise gjate Bregut te Bunes e deri ne gjytet te Djokles afer Podgorices, njitfeshin 82 piktora me za, te cillve u dihej edhe emni. Kto e sa te mbetuna te shkelqyeshme te historis sone na paraqesin, veç sa me thane, veprimin e katolikve per perparim te vendit; veprim, i cilli vijoi edhe mbasi u buer lirija, kur prendoi Hylli i Shqypnis, d.m. th edhe mbas te XV shekull. Jeta ne robni, qi po marrim me pershkrue, do te thirret per katolike kohe heroizmit, pse, jo veç u lyp heroizmen me pshtue ndiesit komtare ne mjes te nji trathtis e te nji robnis komtare, ne mjes te nji trathtis e te nji robnis se poshter. Kundra rrymes se kohve e te rrethanave katoliku shqyptar me urti e me dashtni zhvilloi nji program perparimtar, qi kje themeli i kultures se sotshme ne vendin tone. Me njato pak mjete, qi pat per doresh, u mundue me shpirt me mbajte Shkollat Ma te parat shkolla, mbas te bierrunit t' autonomis ne Shqypni, kjene, per sa dijm na, tri: shkolla e Pdhanes, e Blinishtit dhe e Shkoders. Ne vj. 1638 P. Hiacinti a Sospitello O.F.M., italjan me fis, por shqyptar me zemer, pat guxim me iu perveshe per te mire te vendit nji punes ne veshtrim te plote kulturale, tuj çile shkollen fillore ne Pdhane, asokohe vend mjaft i banuem. Kje ndieke me zell prej vendasve e i mrrijti zani deri nder katunde te largta te Zadrimes, qi memzi pritshin me i çue fmit e vet. Numri i xansave te jashtem pat mrrijte deri ne 25 e kta na ep shkas me nenkuptue, se do te kene pase edhe ndonji konvikt. Dijm prej dokumentash, se pose uratve xeshin edhe msime letrare d.m.th. mbahet deri diku nji shkolle e mjesme pa perjashtue gjuhen e vendit. Perparimi kje aq i madh, sa i terboi Turqt, te cillet mbas 9 vjetsh e rrenuen faret. Ne vjete 1697 kje çile rishtas. Se deri kur vijoi, nuk dihet; dokumenti mbaron tuj thane per te, se "ka gjase se gjindet edhe sot" (1702?) Nji vjete mbas theme limit te shkolles se Pdhanes, d. m. tho ne vj. 1639, kje çile prej fretenve te kuvendit te Troshanit nji tjeter shkolle ne Blinisht6, drejtori i se cilles kje P. Karl Mirandulanus O. F. M. Me shka duket, kje nji shkolle mjaft e plotsueme. Ndiqej prej ma se 50 nxansash e pose kndimit e shkrimit xeheshin edhe lande tjera, posaçe gjuha latine prej atyne qi dojshin m' u ba prifta bahej n' at shkolle; por anmiqt ishin te panumer e ne vj. 1640 drejtorin e ksaje shkolle e gjejm ne burg tuj psue mundime te mdhaja. Ka gjase se kjo shkolle s' mujt me vijue gjate, pse P. Karli kah mbarimi i asaje vjete njehet nder msuesa ne shkolle te Pdhanes. Ne vj. 1698 a aty pari gjejm se P. Filipi prej Shkodret O. F. M. çile shi ne Shkoder nji shkolle private e mson fmit e tregtarve e te pasanikve. Nji qi i ka perpara sysh pshtiellimet e atyne kohve, mnin posaçe kundra katolikve e kundra çdo shejit kulturar, mund ta mane me mend, se ç' v1ere paten kto shkolla per shpirt te shqyptarit edhe vetem porsi hap kah gjytetnimi. Por kush mundet mandej me dyshue, se ne kto shkolla nuk flitej shqyp? Ne çmndyre katundari i padishem i ndiqte me zell, ne kje se s'merrte gja vesht? Veprat, qi na kan mbete prej atyne puntorve te palodhshem, prej atyne msuesave te kujdesshem, na dishmojne kjarte, se ato shkolla s'kjene mjete te hueja per me influencue ne shpirt te popullit shqyptar simpati e parti; por paten per qellim drejtperdrejt te naltuemt e moralit e shkasin kahe kultura, e kta tash gadi 300 vjet. Kta msuesa kjene, qi m,e 20 Prill 1711, te ndimuem e te nxzitun prej Papes shqyptar, Klementit Xl, ngrehen ne Rome ne kuvend te S. Pietro Montorio nji kateder per gjuhe shqype, per me i ba gati misjonaret e huej me mujte ma letas me i vijte vendit t' one; e njatehere kur se mendote kush per gjuhe shqype e per zhvillim te saje, kta jane qi perpilojn ma te parat gramatika, fjalore e perkthime. Ne vj. 1644 P. Zef Iccaran O. F. M. shkruen "Dizionario italiano-albanese" f. 120; dorshkrim i ruejtun ne bibljoteke te Jezuitve ne Shkoder. Ne vj. 1675 P. Bemardus a Quintiano O. F. M. shtypi nji liber shqyp "Dottrina cristiana (epirotica)" - Venetiis 1675. P. Leo a Cittadella O. F. M., qi diq ne vjete 1678, tuj pase kene Misjonar ne Shqypni, shkruen "Dictionarium epiroticum". Nji gramatike te vogel shqyp, te shkrueme si duket prej ndonji Misjonari ne vj. 1710 me nji shtojce ne gjuhe turqishte, ia dedikoi ne vj. 1805 kardinalit Prefekt te Propagandes nji Eksprefekt i Misjonit te Shqypnis. Ne vj. 1716 P. Françesk M. da Lecce O. F. M. shkruen e shtype ma te paren gramatike shqyp, qi ka randsi edhe sot: "Osservazioni grammaticali nella lingua albanese" Roma, 1716 dalla tip. Della S. Congo Di Propaganda. - Ma vone shkruen edhe nji fjaluer, per te cillin nuk dihet si mbaroi. Kje pershkrue pjessisht prej G. Camarda, i cilli e levdon fort. Ne vj. 1722 edhe P. Didacus a Desio O. F. M. perpiloi nji gramatike shqype, qi s' kje botue. Ne vj. 1752 P. Bonaventura Prucher O. F. M. prej Castel Giovio la ne Rome nji dorshkrim gadi per me u botue "Manuale Catechetico italianoepirotico" e nji fjaluer per sherbim te Misjonarve te Shqypnis. Ne vj. 1848 P. Luka da Monte Giove O. F. M. na ka lane nji fjaluer shqyp-italisht, qi ruhet si dorshkrim ne bibljoteke te bashkis se Todit n'Itali me ket numer: "Cod. 224 format 80 fq. 328. Ne vj. 1858 P. Dario Bucciarelli O. F. M. la nji dorshkrim "Grammatica della lingua albanese" qi ruhet ne Bibljoteken Françeskane te Gjuhadolit ne Shkoder. Ne vj. 1862 P. Bonaventura da Francavilla O. F. M. shkruen "Elementi grammaticali di lingua epirotica" ne format 80 fq. 110 e ruhet si dorshkrim nder françeskaj te Gjuhadolit. Ne vj. 1866 P. Francesco Rossi da Montalto O. F. M. shtype "Regole grammaticali delIa lingua Albanese, compilate sulle tracce dei buoni grammatici e del P. Francesco M. da Leece." _ Roma 1866 - Stamperia della S. Congo di Propaganda for. 80 fq. 350. Shi n' at vjete shtypi edhe "Vocabolario ItalianoEpirotico" con tavola sinoptica ne f. 80 fq. 954. Ne vj. 1881 p. Leonard de Martino O. F. M. qi kje nji nder ma te paret, qi punoi vjerrsha ne gjuhe shqype mbas metrikes moderne, qiti librin "L'Arpa" di un Italo-Albanese" Venezia 1881. S' do harrue, se nder Mijonare ky kje ma i pari qi ua lshoi kushtrimin nierzve te mdhaj, e neper ta Europes, per indipendence te Shqypnis. Mbas gjith ktij veprimi kultura katolike nise me marre hapte ne vend tone. Balli i perulun i shqyptarit ne robni xen me njofte e me kujtue kunoren, qi dikiu e rrethote, nxitet, kerkon me punue, me perparue e m' u mkambe. Civila e kler dora -doras duen me e pertri popullin e me te pertrim te popullit, pertrijn komin. Ky entuzjazem vrohet posaçe ne shekullin e 19-te. Prej vj. 1800 e deri ne vj. 1861 çilen aty-ktu shkolla private me klase fillore. Veç ne Shkoder mbahen mend 12 shkolla fillestare: 8 per djelm e 4 per varza. Mjetet ishin te vogla e primitive, prandaj nuk asht per t' u shikjue gjith aq perparimi a dobija, qi xierej prej sosh, sa inicjativa, hapi heroik, zelli per te hapun te kultures. Nji msues perfaqsote nji shkolle ne vedi. Ende sot, si ne shej evarije, kujtohen me ande emnat e tyne prej popullit katolik shqyptar. Mesuesit e Gjuhes Shqipe E perkohshmja "Perparimi" i rreshton emnat e msuesave ma te njoftun me ket rend:
Gege Kodheli Prindt mernzi qi pritshin me i çue fmit e vet ne shkolle, bile u zotnoshin me pague edhe msuesin. Edhe jashta Shkodert çilen shkolla tjera katolike ne gjuhe shqype. Ne Pezrend b. f. ne Peje e ne Gjakove i gjejm shkollat e çiluna per djelm shum para vj. 1840; por prej mungeses se datave te sigurta e te njoftimeve ma te caktueme, jemi te ngushtuem vetun me i xane ne goje. Koha veç ia kishte mrrijte me ia hi nji vepres ma te madhe. Ne vj. 1861 françeskajt çilin ma te paren shkolle fillestare publike ne Shkoder. I kje ndimue e kje mprojte prej Episkopatit shqyptar e kje pershndete me gzim prej mbare popullit katolik porsi ogur i mire, porsi voter kulturet, porsi shndi lirijet. E pernjimend kje voter kulturet per 72 vjet, pse aty xun e u rriten me mija fmish. Msimet erdhen tuj u permirsue perhere e ma teper.Qysh nder vjett ma te parat kje ngrehe edhe nji salon akadenlljet e konferencash, e te damt e pervjetshem te çmimeve ishte nji rase gzimit e harejet jo veç per fmi, por per mbare katolicizmin, pse aty ndiheshin vjersha te bukura, kange te tingellueshme e fjale e msime t' urta. Ne vj.1880 me 24 Dhetuer P. Leonard de Martino, O. F. M. kje ma i pari qi çfaqi mbrende ne kishe ne gjuhe shqype nji dram barituer. Kohe mbas kohet xansat e dikurshem u xun vendin msuesave te vet: shqyptari mrrin me pase aq kulture, sa me drejtue e me organizue ai vete vepra per te mire e perparim te komit. Ne vj. 1902 zgidhet porsi Drejtuer i ksaje shkolle P. Gjergj Fishta O. F. M., i cilli pa tjeter ven porsi gjuhe msimit nder te gjitha landet gjllhen shqype e çon zanin e u thote te gjith shqyptarvet, se:
Porsi kanga e zogut l' veres, Ne vj. 1909 tri klasve te para fillore, qi paten mrrijte deri ne te gjashten plotore, u kjene shtue tri klase gjytetse, me muzeum e gabinet fiziket te mjaftueshem. Ne salon mandej vjete per vjete kjene çfaqe drama me njyemjeft edukative e atdhetare si: Shqyptari i Gjytetnuem, Odisea, Juda Makabe, I ligu per mend, Dredhit e Patukut, Sh'Françesku, Sh'Aleksi, Shkolla e muzikes etj. Me ndrrim te kohve, per perparim te vendit, u ndertue edhe sistemi shkolluer, kshtu ne vj. 1921 kje ngrehe ne vend te klasve gjytetse gjimnazi 8 klasesh e ma vone 7 klasesh, tuj iu adaptue programit te Ministris s' Arsimit. Do pase perpara sysh edhe, se qysh ne vj. 1882 françeskajt kan pase çile nji kolegje per me rrite e me msue njata qi deshirojshin m' u ba freten. Msimet ishin te rregullueme mbas programit te gjimnazeve t' Austris e prej vj. 1905 shkolla kje ba krejt ne gjuhe shqype. Perpara veç se m' u çile kjo kolegje, Ipeshkvit e Shqypnis, tuj dashte me i dhane popullit shqyptar prisa te mire e te kndueshem ne lame te besimit e te kultures paten themelue gysh ne vj. 1859 seminarin (konvikt per ata qi duen m'u ba priften) e u paten lshue ne dore Jezuitve, te cillet prej andej moren shkas me e diftue perhere e ma teper aktivitetin e zotsin e vet ne te hapun te kultures katolike. Ne vj. 1868 nisen me e avite prej vedit ndonji xas, e nande vjet ma vone, kur kjene foreue me mesuesa te nevojshemml, çilen ne vj. 1877 shkollen publike fillestare, qi shkoi tuj u permirsue kohe mbas kohe e tuj u naltue me klase reale e tregtare. Qysh prej vjetes 1914 fillojn m' u ba hapat per te çilun te nji gjimnazit per civila, pse s'do harrue, se Jezuit e kan pase çile gjimnazin e mbrendshem per seminarista pak vjet mbas themelimit te Seminarit. Ne vj. 1922 kan te rregulluem ma te parin lice. Per edukate te fmive shofim, se s' kursehen, si kah lokali, si kah argtimet, si kah mjetet tjera. Ne vj. 1890 ndreqen nji salon te madh e te bukur, ku çfaqen sa here drama te ndryshmel, u dan çmimet fmive me ma te madhin lulzim e mbajten disa heresh konferenea per dobi shoqnore. Librat Megjithse komsijet te huej, Jezuit tu munduen edhe per lavrim te gjuhes shqype. Ne vj. 1862 P. Giulio Buffili S. J. la nji fjaluer italisht-shqyp, qi ruhet si dorshkrim ne Kolegjen Saverjane. Ne vj. 1880 P. Jak Jungg S. J. botoi ne Shkoder librin "Regale grammaticali sulla lingua albanese", e nji vjete ma vane "Elementi grammaticali della lingua albanese". Ne vj. 1889 P. Dede Pasi S. J. shkruen nji "Liber per m'u msue shqyp". Ne vj. 1895 P. J. Jungg S.J·. botoi nje fjaluer shqyp-italisht. Ne vj. 1909 P. Anton M. Xanoni S.J. shtypi Ubrin "Gramatika shqyp" e nji rend librash tjere edukativ. Ne vj. 1910 P. Anton Busetti S. J. boton "Gramatichetta della lingua albanese" e nji vjete mbrapa fjalorin voluminoz te perpiluem me mund te madh "Vocabalario italiano-albanese" me fq. LVI1148. Prej vjetes 1920 e tektej Jezuitt botuen gjithfare librash per shkolla. Numri i librave shqyp e ne te perpiekun me gjuhe te hueja kapet ne 52. Ne vj. 1929 çilen ne Tirane nji shkolle fillore e tri vjet mbrapa filluen edhe ndonji klase gjimmazjare. Pose ktyne shkollave me randsi kryesore shofim, se gjate ksaje kohe livron nder dej e ne zemer te katolikut shqyptar nji te prinin kah perparimi e anekand Shqypnis se Veriut çilen shkolla fillore. Para vjetes 1880 Shkupi e Zumbi e pak ma vone Ferizoviqi e Stubla e kan shkollen e vet ne gjuhe shqype per djelm. Ne vj. 1893 xen fill shkolla e Shirokes, qi vijon deri ne dite te soçme. Ne vj. 1893 P. Joakin Serreqi O. F. M. ndreqe ne Se1ce nji shkolle me lokal te mjaftueshem per 50 xansa. Shi ne ket vjete edhe P. Basil Chiaroni, O. F. M. çile nji shkolle shqype ne Hot Traboine Ne vj.1897 P. Pjeter Gjadri O. F. M. u ep msim fmive ne kuvend te Troshanit. Ne vj. 1898 D. Ndoc Mjedja çile nji shkolle ne Pdhane, te cillen ne vj. 1904 e mban P. Tome Bicaj O.F.M. N e ket kohe edhe ne kuvend te fretenve te Rrbigut hapet nji shkolle katundi. Ne vj. 1901 edhe Biza ka shkollen e vet, ku mson P. Severin Lushaj O. F. M. Ne vj. 1907 P. Shtjefen K. Gjeçov O. F. M. çile shkollen ne Gomsiqe. Ne vj. 1907 P. Gentil Biella O. F. M. mban n' Iballe nji shkolle ne gjuhe shqype. Ne vj. 1909 P. Egjell Vjeshta O. F. M. avite femit e Bazit e i mson me kndue e me shkrue. Ne vj. 1900 e ndonji vjete mbrapa, neper zell e te nxitun te shoqnis "Bashkimi" e "Agimi" çilen shkolla ne shum katunde. Kemi mrrijte me dijte se e ka pase shkollen e vet Rrsheni, Oroshi, Miloti, Dajçi, Kallmeti, Spaçi, Kashnjeti e Nenshati. Prej vj. 1916-1929 katoliket kan pase shkolla, te thuesh, nder shum katunde te Shqypnis se Veriut. Msojshin priften, freten e civila katolike. U ndimohej pjessisht prej mbretnis AustroHungare e ma von edhe prej Shtetit Shqyptar. Ne ket perjode kohet veç famullitaret françeskaj kan pase 17 shkolla katundit. Por sot kultura çmohet ma von edhe prej Shtetit Shqyptar. Ne ket perjode kohet veç famullitaret françeskaj kan pase 17 shkolla katundit. Por sot kultura çmohet ma fort prej nderimit e liris, qi i epet seksit femnuer, ne kontrast me robni e poshtnim te pagajve e te popujve te pagjytetnuem. Edhe ne ket pike katoliket kan parin. Qysh ne fillim te shek. XIX e deri sa s' kje çile shkolla e Stigmatineve vem oroe nji te nxitun e nji zell per me ngrehe shkolla femnore. Varzat mblidheshin neper shpija private e aty u msohej me kndue e me shkrue si edhe per pune dore. Kta vin mjaft sa me i diftue rraces shqyptare, se kto shkolla primitive ishin nji hap heroik kah kultura. Jane pune 80-90 vjeçe e ende mbahen mend emnat e atyne msueseve te hershme, nder te cillat njehen: Mesueset e Para Shqiptare (200 vjet ma pare)
Kushe Micja Kto shkolla mund te thuhet, se e poqen mendimin per me themelue nji shkolle publike femnore. Ne vj. 1879 Motrat Stigmatine çilin ma te paren shkolle fillore per varza e ma te paren shkolle punet. Aty u rriten me kujdes jo vetem zoja shpijash; por edhe nana shqyptare. Qysh nder vjett ma te parat çfaqeshin prej bijave shkodrane drame e argtime rrethue prej drites se ndritshme te nderes e te njerzis. Sirnbas kohet edhe shkol1at femnore erdhen tuj u permirsue. Ne vj. 1885 a aty pari ne Pezrend gjejm nji shkolle fillore shqype per varza. N' at kohe xehet e themelueme edhe ajo e Shkupit. Ne vj. 1890-1903 Motrat Stigmatine shkojn ne Durrec e aty mbajn per 13 vjet nji shkolle fillore per varza e nji shkolle per pune dore. Ne vj. 1896 ?) gjejm se ne Kallmet Motrat e Mshires (Vinçencjanet) kishin nji shkolle fillore per varza e per djelm. Ma vone shkollat fillore per varza te drejtueme prej Stigmatineve shumohen. Ne vj. 1907 Shiroka ka shkollen e vet per varza. Ne vj. 1925 çilin nji shkolle katundit ne Dajç per djelm e per varza; kshtu bajn edhe ne vj. 1927 ne Nenshat.
Ne vj. 1924 ne vend te klasve plot ore e gjytetse kje
ngrehe prej Motrave Stigmatine normalja, aq e hatrueme
prej te gjithve. Kultura e perhapun nepermjet shkollave s'mbaron me kaq. Flija n'ideal te katolikut mrrin deri ne heroizeem. Per te mire te vendit, simbas fuqive e mjeteve, s'u kursye gja. Durimi e dashtnija pasqyrohen fort bukur nder fmi te njome, te mledhun nder azile a strehe foshnjore. Ne vj. 1898 me 3 Tetuer Motrat Servite hapin dyeret e kuvendit te vet ne Shkoder per nji azil; e kaq mire e rregullojne dhe e mbajn, sa m' u binde deri te huejet per te. Ne vj. 1920 Motrat Stigmatine nisen me i avite fmit e lagjeve te largta te qytetit neper nji azil, qi e çilen ne Rus. Ne vj. 1929 Motrat Servite shkojn ne Tirane e ngrehin nji azil te ri. KONVIKTET Mungesa e mjeteve e e nierzve e vshtirsija e rrethanave bashin te ngushtohej veprimi kulturar mbrenda gjyteteve e katundeve t'aferme. Malcoret e largte s' mujshin me pase shkolla, por edhe ata kishin te drejte per zhvillim. Me ndihme te Mbretnis Austro-Hungare kje mendue m' u çile nji konvikt i madh per djelmoça te maleve. Kjo pune u realizue ne vj. 1907 e u kje lshue ne dore Vllazenve te shkollave (Schulbruder), te cillet i çoshin fmit me marre msim ne Shkollen françeskane. Shume nder oficera te sotçem, me fis prej malesh, do t'i kujtojn me ande ato vjet, qi kaluen n' at konvikt te rregulluem ne çdo pikpamje. Ne vj. 1921 Motrat Stigmatine hapen ne Shkoder nji konvikt per varza me afer 72 vende. Kje levdue e çmue prej te gjithve e deri prindt besimesh te ndryshme çuen bijat e veta n' at vend plot shprese, edhe me bursa te veta. SHTYPSHKROJAT Na s'mundena me i pase perpara sysh e me i rreshtue dobite, qi pat perftue ky invencjon katolik ne vendin tone ne kohe fill mbas te gjetunit. Mjafton me thane, se qysh nder vjett ma te parat kjene pru shtypshkrojat ne Shqypni. Permendet ajo e Obotit ne vj. 1493 e ajo e Shkoders ne vj. 1563. Nji mjegull azjatike na dan prej atyne kohve e gjate robnis kje shue gjithshka. Me te mkamun te shkollave u ndie edhe nevoja e shtypit e katoliket kjene, qi ia sollen ma te parat shtypshkroja vendit tone. Ne vj. 1871 Jezuitt prun ne Shkoder ma te paren shtypshkroje ne kto ana. Pese vjet mbrapa botohet me te libri shqyp i Don Egjell Radojes "Dotrina e Kerscten"; ne vj. 1881 "Gramatika per gjuhe shqype" e P. J. Jungg S. J., e ne vj. 1892 "Vakinat e ligs herscme e t' ligs ree" te Don Pashko Babit. Cprej asaje kohe e deri me sot kjo shtypshkroje ka botue ma se 320 vepra te ndryshme faret shqyp a ne te perpiekun me gjuhe te hueja. Ne vj. 1909 Don Ndoc Nikaj pru ne Shkoder me shpenzime te veta nji shtypshkroje te re "Nikaj", qi botoi deri ne vj. 1922 afer 52 veprash ne gjuhe shqype. Shi 'ne ket vjete me makina ma modere çili nji tjeter ne Tirane. N e vj. 1913 Dr. Terenc Tocci pat pru ne Shkoder shtypshkrojen 'Taraboshi", Mete cillen pat botue nji fletore e pak libra. Ne vj. 1916 Françeskajt sollen ne Shkoder nji shtypshkroje, me te cillen u botuen kund 112 vepra te ndryshrne te gjitha ne gjuhe shqype perveç ndonji perjashtimi te vogel. SHKRlMTARET E LIBRAT Per me e paraqite ne nji mndyre ma te gjalle shkasin, qi i dha elementi katolik zhvillimit te gjuhes e te kultures, te shikjohen librat e shkrimet e botueme e dorshkrimet e ruejtuna neper bibljoteka. S' ka kene dege ditunijet, qi s' a marre parasysh. Ne ket katalog te madh, qi edhe ne na vjen merzi me e lexue, gjejm libra
Besimi Shkrimtaret katolike shqyptare, pose se dahen ne shej per zotsi, jane edhe te lodhshem, pse, per me ia mnijte idealit, qi kane pase sysh, te kultures e t' atdheut, perdorojn edhe shtypin e jashtem e gjuhet e hueja; kshtu qi a pune e vshtire me e paraqite ne mndyre te plotsueme veprimin e tyne. Me gjithkta kemi mrrijte, si per kurjozitet, me i njehe veprat ma te njoftuna e me caktue simbas shekujsh numrin e tyne aproksimativ. Prej vj. 1555 deri ne vj. 1700 njofim 12 vepra e 9 autore, nder te cillet asht Buzuku, Bardhi, Budi, Bogdani, Barleti, Tivarasi etj. Prej vj. 1700 deri ne vj. 1800 kerni 11 vepra, 9 autore e 6 dorshkrime, nder kta P. Francesk M. de Lecce O. F. M., Kuvendi i Arbnit, D. GjonKazazi etj. Prej vj. 1800 deri ne vj. 1900 kemi njehe 81 vepra, 34 autore e 4 dorshkrime. Dahen ne shej posace ne ket kohe: P. Leonardo de Martino OFM qi ma i pari nise e i Imon vjerrshat shqype mbas metrtkes moderne e mundohet me shpirt me interesue boten e gjytetnueme per Gashtje shqyptare. Zef Jubani (i Ndok Hiles ), i cilli m' ane te Veriut kje ma i pari qi mlodh kange shqype e i perkthei italisht. Pashko Vasa, i cilli msimet fillore i bani ne shkollen franceskane ne Shkoder, nisi me shkrue qysh nder vjet te para e botoi 6 vepra ne gjilhe te ndryshme per pamvarsi shqyptare. Kaq me urti e dije punoi, sa mnijti me ia mbushe mendjen Abdull Hamidit t'i epte lejen me ngrehe ne vj. 1879 nji shoqni letrare shqyptaresh shi mbrende ne Stamolle. Ne ket rase Pashko Vasa, ne bashkpunim me tjere, trajtoi nji alfabet te pergjithshem per shqyptare e qysh atehere e ka parasysh unitetin e komit, dashtnin ndaj te cillit e shprehi plot ndiesi ne kangen, qi kndojm edhe sot:
O moj Shqypni, e mjera Shqypni, Mandej jane per t'u permende: D. Egjell Radoja, D. Pjeter Zarishi, P. Francesk Rossi da Montalto O. F. M., P. Jak Jungg S. J., D. Ndue Bytyci, P. Tome Marcozzi O. F. M., D. Pashko Junki, D. Pashko Babi e tjere shkrimtare te ri te cillve u del zani ne shekullin e XX. Do pase parasysh, se edhe andej detin n'Itali, katoliket italo-shqyptare tregojn nji dashtni te posacme per atdhe te lanun, zhvillojn nji letratyre fort te hapte e i apin te nxitun te madh kultures e ides komtare. Dahen ne shej nder ata te hershemt: Luke Matranga, Nikoll Filia, Jul Variboba, Nil Catalani etj; nder ata ma te vonshemt: Jeronim de Rada, i cilli, per pose shkrimesh te panumer propagandet e raset shkrou edhe 13 vepra me randsi per gjuhe e cashtje komtare; P.Anton Santori O.F.M. qi shkrou tri vepra shqyp e shum vjerrsha satirike; Zef Serembe; Zef Schiro, qi shkrou 9 vepra me randsi e shum shkrime raset; Zef Camarda etj. Prej vj. 1900 deri ne vj. 1912 pra mbrenda 12 vjetve, gjejm 59 vepra e 16 autore. Dahen ne shej sidomos: P. Gjergj Fishta O. F. M., qi ne ket kohe shkruen: "Lahuta e MaIcis" 1905; "Anxat e Pamasit" 1907; "Pika voeset" 1909 etj. deri ne dite te sotshme gjithsejt 17 vepra, te gjitha shqyp e plot ndiesi komtare. Luigi Gurakuqi, i cilli tane dashtni per atdhe e kalon te rit e vet ne mergim, s' len te perkohshme pa e mbushe me artikuj te vet, s' len shoqni shqyptaresh pa marre pjese edhe ai. Shkruen 6 vepra te ndryshme. D. Ndoc Nikaj, i cilli filloi qysh ne vj. 1888 me i dhane komit libra shqyp. Shkrou shume nder te perkohshme e fletore; deri ne dite sotshme kei shkrue 12 vepra. P. Anton M. Xanoni S. J. i cilli, si puntuer i palodhshem i gjuhes shqype, shkrou ma se 14 vepra e la shum dorshkrime. P. Shtjefen K. Gjeçov O. F. M. i cili qysh ne te ri te vet u vu me mledhe prej gojes se popullit shka asht ma te bukur ne gjuhe e nder doke tona; shkrou shum ne te perkohshmen "Albania" e na la 7 vepra te ndryshme, nder te cillat edhe "Kanuni i Leke Dukagjinit". Pose ktyne ne ket kohe dahen ne shej porsi shkrimtare te mire neper te perkohshme e fletore: P. Pashk Bardhi, Hile Mosi, Filip Shiroka, Mati Logoreci, Gasper Merturi, P. Anton Busetti S. J., Kole ThaGi etj. Prej vj. 1912 deri ne vj. 1933 shkrimtaret shtohen e punojn perhere e ma me zell. Kemi mrrijte me njehe 304 vepra te ndryshme e 69 autore. Kan nji randsi te posacme ne ket kohe: Dr. Terenc Tocci per artikuj, qi shkruen e per 8 vepra qi boton; P. Vinçenc Prennushi O. F. M. per artikuj te panumer e per 20 vepra te ndryshme. P. Fulvio Cordignano S. J. qi shkruen mbi shum cashtje te ndryshme e nja dy libra. P. Ndoc Saraçi S. J. i cilli boton 13 libra shkolle. Karl Koliqi, i cilli shkruen ne shume te perkohshme e fletore e perkthen mire 8 vepra te ndryshme. Ernest Koliqi, i cilli tuj bashkpunue nder gjithfare te perkohshmesh, mrrin me fitue nji stil te rriedhshem e elegant e shkruen vete e perkthen gjithsejt tri vepra. Por ma teper dahen ne shej gjate ksaje kohe per botime te ndryshme e per artikuj me randsi:
P. Ambroz Marlaskaj O.F.M.,
Prej ktej mund te shifet se, Te Perkoheshmet e Fletoret Nji mjet tjeter per me e shtype e me e perhape kulturen shqiptare e sidomos per me e edukue popullin e me e ba t' afte per indipendence kjene te perkohshmet e fletoret, qi due1en kohe mbas kohe. Ne vj. 1891 nisi m' u botue ne shtypshkrojen e Zojes se Paperlyeme prej Jezuitve e perkohshmja fetare "Elçya e Zemers se Krishtit", qi njehet ma e vjetra nder kto ana. Ne vj. 1908 i kje shtue edhe pjesa letrare, ne te cillen punoi ma se forti P. Anton M. Xanoni S. J. Ne vj. 1914 kje da dysh: pjesa fetare me emnin "Perparimi " , qi ngjati deri ne vj. 1916. Ne vj. 1912 xu fill. nder françeskaj nji e perkohshme tjeter fetare "Ziini i Shna Ndout", qi permban edhe shum shkrime te bukura letrare. Ne vj. 1913, nen drejtim te P. Gjergj Fishtes O. F. M. fillon m' u botue e perkohshmja letrarekulturale "Hylli iDrites", qi mbas sa vujtjesh ende vijon i pelqyem e i çmuem prej mbare popullit shqyptar si edhe prej te huejesh. Neper te iu lshue kushtrimi gjith shqyptarve per lavrim te gjuhes e per kerkim te drejtave te veta. Ne vj 1917 nen drejtim te D. Ndre Zadejes duel ne Shkoder per tri vjet e perkohshmja fetare "Zoja e Shkoders". Ne vj. 1921 nen drejtim te Z. Gasper Mikelit duel ne Shkoder e perkohshmja arsimore "Shkolla e re", qi ma vone nen tjere emna kje ba gadi si organ i Ministris s' Arsimit. Ne vj. 1929 porsi organ i Shoqnis L. E. K. A. te drejtueme prej Jezuitsh duel e perkohshmja letrare- kulturale "L. E. K. A." fort e çmueme prej popullit. Katoliket s' kjene kursye me e çue zanin edhe jashta Shqypnije. Jane per t'u permende posaçe Italo-Shqyptaret, si edhe shkrimtaret tone ma te miret, qi bashkpunuen ne "Albania" te Bruxelles. Ne vj. 1887, drejtueprej Jeronimde Rades, duel e perkohshmja "Fiamuri i Arberit", qi ngjati 4 vjet. Ne vj. 1887, drejtue prej Franc. Stassi Petta e Zef Schiro, kje botue e perkohshmja muejore "Arbri i rii". Ne vj. 1896 nen drejtim t' Antonio Argondizzo duel fletorja "Ili i Arbreshevet". Ne vj. 1897 duel per pak kohe "L'Albania letteraria" drejtue prej disa djelmoçash italoshqyptare. Ne vj. 1897-1924 del "La nazione albanese", e perkohshme politike-letrare-kulturale dyjavshe, e drejtueme prej Anselm Lorecchio. Ne vj. 1907 ne Trieshte nise m' u botue per do kohe e perkohshmja "Dashamiri" nen drejtim te Mati Logorecit. Pose te perkohshmeve jane edhe fletoret, qi ne mndyre ma t' ardhshme e ma popullore influencojn me i fuqi magnetike n' opinjon publik. Ne vj. 1910 duel ne Shkoder fletorja "Bashkimi", qi kje thirre edhe "Koha " , e vijoi deri ne vj. 1913; mandej ndrroi emen e kje quejte "Besa shqyptare " qi qindroi deri ne vj. 1924 nen drejtim te Don Ndoc Nikaj. Pat kundershtime te mdhaja kjo fletore edhe prej shqyptarve, por trimnisht luftoi per indipendence tone. Ne vj. 1913 Dr. Terenc Tocci botoi fletoren 'Taraboshi" ne dy perioda te ndryshme Kah mbarimi i vj. 1916 nen drejtim te P. Gjergj Fishtes O. F. M. duel fletorja "Posta e Shqypnis", ne te cillen pose pjeses politike, mund te gjeje nieri shum copa te bukura letratyret shqype. Ne vj. 1923 del fletorja "Ora e Maleve" nen drejtim te grupit me at emen. Shoqnit Idealistat e komit, katoliket e njimendte, kuptojshin mirfillit, se asnji hap i organizuem s'rnund te bahej, se asnji program s' mund te zbatohej pa dashtni e pa lidhni me njani-tjetrin. pranej nisen m' u qandrrue si civila, si kler per rreth ndonji nierit ma ne shej e ma me autoritet e kshtu dora-doras u formuen edhe shoqnit ne ket vendin tone. Tuj kene se kultura merr hapte e s' mund te pershihet vec me i program, kshtu shoqnit kjene formue me programe te ndryshme per nji qellim te vetun, qi kje kultura e perparimi i vendit. Ne vj. 1899 Emzot Preng Doci, Abat i Mirdites, themeloi shoqnin "Bashkimi" me program letrar. M'at pershihen nierzt ma te zott ne lame letrare e asaje do t'i dihet alfabeti i sotçem. Botoi shum shqyp, nder te cillet edhe "Fjalori i ri". Entuzjazmoi e nxiti edhe tjeret shqyptare, tuj shprehe nder shkrime te ndryshme dashtnin per atdhe e per indipendence. Qysh prej vj. 1904 pat gadi te thuesh si organ te vetin nji kalendar te pervjetshem fort te bukur, me emen "Shqyptari", te cillin e botoi per tri vjet. Kje cmue prej te gjith atdhetarve te vertete e kje perfaqsue ne Kongres te Manastirit. Ne vj. 1901 shumica e Ipeshkvive, ne bashkpunim me Z. Don Ndre Mjedjen, ngrehen shoqnin "Agimi" edhe kjo me program letrar. Ndoq nji alfabet ne vedi e shtypi disa libra. U dha shkas shum çashtjeve gjuhsore, kshtu qi erdhen tuj u caktue rregullat ma mire. Kje perfaqsue edhe kjo ne Kongres te Manastirit. Ne vj. 1907 kje ngrehe nder Jezuit t nji shoqni e thirrun "Vepra Pijore" me qellim me gjete mjetet per botim te lib rave shqyp. I vjefti shum letratyres shqype me ma se 40 vepra te ndryshme. Ne vj. 1911 me 22 Kallnduer prej nji grupi idealistash katolike kje formue nji shoqni tjeter letrare me emen "Klubi Gjuha shqype". Nxiti me kujdes shkrimtaret e ri per kahe lavrimi i gjuhes e me shpenzime te veta botoi edhe ndonji liber. Ne vj. 1924 per me shue sidomos analfabetizmin ne vend tone kje formue shoqnija "Lidhja e Mesuesave Katolike" qi s'pat jet te gjate. Ne vj. 1929 prej ish-xansave te shkolles se Jezuitve kje ngrehe shoqnija L. E. K. A. me program letrar-kulturar, qi vijon ne botim t' organit te vet te permuejshem "Leka". Te gjitha kto shoqni kan pase per program ma fort letratyren e arsimin. Ne vj. 1914 kur levizjet politike vishin tuj u egersue perhere e ma fort e shumkush dishrote me ia njite thojt Shqypnis, kje formue prej disa djelmoçave katolike entuzjasta per atdhe, shoqnija "Nji tube djelmoça shkodrane", qi nxiti shpesh popullin nder rasa te ndryshme me metinga e ligjirata per me lype te drejtat e veta. Vijoi deri ne vj. 1921. Ne vj. 1918 na themelohet ne Shkoder shoqnija "Rozafat" me program muziko-artistik; qi mrrijti me trajtue nji orkester e ne vj. 1923 organizoi ma te paren ekspozite pikturash komtare. Ne vj. 1919 prej do djelmoçave idealista kje themelue shoqnija "Bogdani" me program muziko-dramatik. Formoi nji nder bandat ma te plotsuemet e Shkoders e çfaqi me zotsi te rralle drama gjithfaresh. Ne salon te shoqnis kjene mbajte disa heresh edhe konferenca çashtjesh shoqnore si edhe akademi. Mbasi na ra rasa me fole permbi shoqni, qi u moren me muzike, nuk asht jashta vend it me ceke, se ky art muer shkas ne Shqypni te Veriut e u zhvillue vetun prej elementit katolik. P. Tome Marcozzi de Rapino O.F.M. kje ma i pari qi formoi ne Shkoder nji bande private. Ne vj. 1882 n' oborr te Kishes Kathedrale ushtuen per te paren here burijat, qi kjene lajmtaret e kohve ma te mira, qi do te vishin per Shqypni. Kush mundet me ia paraqite vedit gzimin, qi ndieu n'at rase populli katolik njai populI, qi ndrydhe nen robni, s' kishte pse kndote? Ajo bande per te gjith te dielle e per te gjith kremte nisi me knaqe gjithkendin e kje nji fuqi e re, qi e shtyni popullin kahe lavrimi i artit te muzikes, pse qysh atehere nisin ne Shkoder me e çmue e me punue mbas artit. Ne vj. 1917 P. Martin Gjoka O.F.M. mrrijti me fonnue ne Shkoder ma te plotsuemen orkester e ma te miren kangtori ne vj. 1922 me xansa te vogjel shkollet ngrehi nji bande komplete me 42 vegla e me uniforme, nji pune kjo qi bindi mbare popullin e Shkoders, qi e shikjote me simpati. Kjo bande vijoi deri ne vj. 1924. Rishtas kje ngrehe ne vj. 1930 e ne konkurs bandistik-teatruer, qi kje ba ne Tirane prej Ministris s' Arsimit me 8 X-1930, fitoi çmimin e pare. VEPRA TJERA KULTURE Te huejet, sa here kan pase trase me ardhe ne Shqypni, jo vetem ne kohe te pushtimit otoman, por edhe nder dit tona, kan vu oroe me ande nder katolike ndertese e kishe te ndertueme mbas arkitekture. Te thuesh vetem kto kan tregue te prirunt kah bukurija e kah estetika e kan lane ndere vendit. Mjeshtrit e ndryshme, prej te cillave, gjithkush e din, se rriedhe perparimi ekonomik i vendit, kjene perftue e lavrue posaçe prej elementit katolik. Nder ta ke gjete farmacista, terzi te mire, kundratare, marangona, farketare, argjentare, llastertare, tregtare e sa e sa mjeshtri tjera te kryeme me aftsi e shije. Qysh ne vj. 1903 (?) Italija pat ngrehe ne Shkoder nji shkolle mjeshtrish, qi kje ndieke prej shum katoliksh, qi sot jane mjeshtra te plotsuem ne dege te vet seicilli. Nder ne mandej u msue me çmue arkeologjin e me ia ruejte atdheut 'vjetersit e mija vjetve. Jezuitet per zhvillim te msimeve qysh nder vjett ma te parat e shkollave te veta paten formue nji gabinet fiziket e sidomos nji muzeum, qi per shumsi te sendeve te mledhuna mund te njehet ende ma i bukri e ma i rregulluemi ne Shqypni. Françeskajt ne tjetren ane, pose muzeut te vogel ne kto vjett e mbrame mrrijten me themelue njifare pinakoteket me bukur do piktura te rralla e te vjetra. Por ai qi e pat ma per zemer arkeologjin e vendit tone kje padyshim i njoftuni P. Shtjefen K. Gjeçov O. F. M., i cilli qysh nder vjett ma te parat e zyres se vet kje mundue me kerkue vete e me nxite edhe tjeret per me i ruejte e me i mledhe vjetersit e vendit. Shkrou sa heresh mbi ket subjekt e shtyni deri funksjonaret e nalte te Shtetit me formue komisjone te ndryshme per ket qellim; pune kjo qi tregon nji ndiesi fort delikate per perparim te vendit. VEPRAT FILANTROPIKE Njajo ndiesi e ambel, qi zhduke egoizmin, tuj na perkule para mjerimeve te vllazenve tone pa ndryshim besimi, nuk asht thjeshte prej natyret, por prej besimit kristjan, qi e shprehe me fjalen charitas. Ky virtyt na nalton para mbare nierzimit porsi idealista te njimendte. Bota liberale e ndien influksin e ksaje vepers vigane, por s'do me e njofte kavin, prandej e pagzon me f]alen filantropi. Katolicizmi dijti me perftue ne mndyre te ndryshme kso veprash filantropike, qi gjithmone do te kujtohen me evari. Ne vj. 1885 Jezuitt per me u vijte edhe atyne qi s' mujshin me ndieke shkollen, themeluen nji "Oratorium", ku fmit e te mdhajt pose argtimit kishin edhe ndonji msim fetar. Vijoi per bukur do vjet e kje ndieke prej shumkuj. Ne vj. 1889 kje themelue prap nder Jezuit shoqnija bamirse "Rrethi i Sh'Jozefit", qi kishte per program me mledhe lmoshe e me u pague qiran te vorfenve. Vijoi deri ne vj. 1916 e dau nji lmoshe kund 50000 K. Ne vj. 1890 (?) me ndime te mbretnis AustroHungare kje çile ne Shkoder nji smûtore, ku sherbyen me durim e dashtni te jashtzakonshme Motrat Vinçencjane ase Motrat e Mshires. Aty kje mjekue gjithkushi pa ndryshim besimi. Vijoi deri ne vj. 1918. Ne vj. 1898 a ndonji vjete perpara, gjejm ne Kallmet nji "Ambulatorium", te mbajtun prej Motrave te Mshires, ku mjekohej katundarija e merreshin baret pa pare. Kto Murgesha edhe sot sherbejn ne smutore te Shtetit ne Shkoder. Ne vj. 1897 ne kuvend te françesajve kje themelue "Buka e Shna Ndout", nji veper bamirsije, qi mund te thirret ma e frytshmja ne vend tone. Per gjith te Marte u dahet buka pa ndryshim besimi ma se 200 vetve; u epet lmoshe muejore sa familjeve te vorfna e teren sa lot. Lmosha, qi mledhe e shperdan per gjith vjete, asht pemjimend e bindshme, pse kapen ne 24-25000 Krs. Jashta ksaje shume, prej vj. 1902 e deri ne vj. 1912 kje dhane nder shkolla te fretenve ma se 60 te vorfenve buke, minester e tesha. Ne vj. 1905 (?) Motrat Salezjane i suellen syt kah ma te mjeruemt e popullit, kah pleqt e plakat e metuna e te vorfna e me nji durim e me nji dashtni heroike i mlodhen ne nji shpi, qi kje thirre "Streha e pleqve". E mbajten ket veper te mshirshme deri ne vj. 1916 atehere d. m.th. kur per rrethana politike ju u desht me e lane Shkodern e vijuen at veper per tri vjet rresht Motrat Stigmatine. Ne vj. 1907 Motrat Salezjane çilin me ndime t' ItaIis nji orfanatrof per varza jetime, tuj i edukue kah zemra, kah mendja e kah jeta. Ky orfanatrof vijoi deli me 24 Prill te ksaje vjete. Shi ne ket vjete (1907) edhe Schulbriider-t me ndime t' Austro- H ungeris hapen nji orfanotrof per djelm, te cillin e mbajten fort mire deri ne vj. 1916. Ne vj. 1914 Motrat Salezjane i gjejm se sherbejn ne smutoren "Iolanda", te hapun prej Italis. E mbas nji pushimit te gjate prep e vijojn ket veper ba mirsije, ç' prej vj. 1928 e tektej. Ne vj. 1920 kje hape prej Etenve Jezuit "Orfanatrofi i zemers se Krishtit" per djelm, veper qi gzoi deri ne Prill te ksaje vjete afer 40 jetimash. Ne vj. 1924 nisi nji tjeter veper bamirsije. N' at vend ku mbretnon mjerimi e ankimi d.m.th. ne burg te Shkoders, kje shti nji rreze drite, nji shkas paqe e dashtnije. Franceskajt e kan marre mbi vedi me u sherbye atyne te shkretve, e pose kujdesit fetar, nder te kremtet ma te mdhat nper te nxitun te tyne mlidhen lmoshe, qi shpesh kapen deri ne 3000 Krs. E te burgosunve pa ndryshim besimi u bahet buke, djathe, voe, duhan, petka etj. MISJONI Gjithshka u permend deri ktu asht fryti i njasaje detyres shpirtnore, qi i ven feja seicillit katolik me e cpalle te verteten, me e ndieke e me e mprojte; por populli shqyptar s' kishte mujte me qindrue ne ket detyre, as s' ishte mbajte i ndershem, i thyeshem e idealist mos t'i kishte ndeje gadi meshtarija neper misjone, tuj i msue e tuj i drejtue. Franceskani s' iu da popullit shqyptar per 700 vjet. Kur mbas pushtimit otoman franceskanit i kjene rrenue kuvendet e kishes e i kjene hieke mjetet e rrneses e erdh tuj u ligshtue fuqish d.m.th. iu pakue personali, ajo kohe kje ma e mpershmja per vend tone. Ne vj. 1634 vine freten prej Italije e bashkpunojn me ata pak freten, qi kishin mbete ne Shqypni. Kta e kerkojn shqyptarin nder male te thepisuna e nder fusha. Msojn, predikojn, i mbajn gjalle ndiesit bujare te rraces, pshtojn te prirunt kah kultura, gatojn zemrat per liri. Rrahen njimend, burgosen e mbyten, por nuk ligshtohen, nuk thehen. Me dashtni e tuj ba mire mrrijn me fitue deri simpatin e anmiqve, e tuj pshtue besimin katolik, pshtojn idealistin shqyptar. Kjo cete misjonaresh vijon deri nder ditt tona. Prep meshtarija nder predke, nder shkrime e nder msime kerkon me e ba popullin leal, me ndergjegje e me karakter e jo fanatik. Ne vj. 1883 e ma vone ne vj. 1888 edhe Jezuitt fillojnë me zhvillue nji program te ri per dobi te popullit. Sajojn misjonet shetitse, qi shkuen gjithkund tuj ba mire, tuj i avite zemrat me zemra, tuj pajtue gjaqet, tuj zhduke poshtersit, tuj çile shtiqe kahe drita e njimendshme e kahe kultura. Ne nji studim kaq te vogel, tuj mos mujte me i paraqite faktet nder imtime te veta, jemi te sigurte se jane lane jashte shum vepra, qi kishin me e ndrite ma teper aktivitetin e elementit katolik ne Shqypni per kah kultura; por kaq te mjaftoje. Neper rreshtim te datave, si ne nji film ka m'u pí tendenca e perhershme e katolikut kah perparimi, veprimi i tij i ndryshem nder kohe e nder rrethane fort' te vshtira e negative e njiherit dashtnija e tij per atdhe e per pamvarsi.
-- dërguar nga Klajd Kapinova
|
Veprimi i katolikve ne Shqypni kje i vijueshem qysh prej fillimit te kristjanizmit e deri nder dit't tona; por, prejse me pushtimin otoman fati i vendit tone kje ne mndyre te jashtzakonshme i kobshem mbasi na dau nderrmjet vedit, na dha rrugat e mergimit, na dermoi e na çfaroi gati krejt, kshtu edhe veprimi i elementit katolik per kah kultura mund te dahet dysh: