Arshi Pipa në atdhe

-- nga Elsa Demo, Shekulli, 15-07-2007

Tre motrat Pipa, në një apartament në Rrugën e Kavajës. E madhja, Fehimja, përfundimisht e kthyer në atdhe, pas gjysmë shekulli në Amerikë përkrah Arshi Pipës, sjell me vete pjesën e mbetur të arkivës së të vëllait.
Bukurusha, që i ngjan si pikë loti Arshiut, është e pafjalë. Nedreti, gruaja e intelektualit të dënuar me 21 vjet burg komunist, Uran Kalakulës, e përmbledh shkurt historinë e Pipajve: Nëse emri i kësaj familjeje ka mbetur gjallë, kjo është në sajë të vajzave.
Asnjë prej vëllezërve tanë s'e njohën si duhet. Muzaferin e vranë, e mbytën me tortura në burg, ndërsa Arshiu u arratis dhe hiri i trupit u derdh në Adriatikun që lag Durrësin, në nëntor 1997. Nedreti është streha e re e Fehimes, motra e guximshme, fisnike ala de Beauvoir, sot rreth 85 vjeç, e arratisur bashkë me Arshi Pipën në vitin 1956.

E njohur në publik në vitet '80-'87 kur punonte gazetare në "Zërin e Amerikës" me pseudonimin Lira Temali që do të thotë "e lirë përtej malit", dhe nën emrin e rremë "Ane Darush" që do të thotë nënë e dashur, i dërgonte letra nënës.
Në prag të dhjetëvjetorit të vdekjes së të vëllait më 20 korrik, intelektuali i shpallur dikur qoftë këtu, qoftë në Kosovë, "persona non grata", të tri gratë kanë një rast që do t'i mbledhë seriozisht me njerëzit e kulturës shqiptare.
Në këtë datë organizohet konferenca shkencore, që s'do të thotë aspak e Akademisë së Shkencave, ku në një ditë homazhi merret në analizë korpusi i veprës së Pipës.

Shkrimtari Myftar Gjana është iniciatori dhe mbi të gjitha njeriu që ka marrë përsipër botimin e veprës së panjohur, ose më saktë e veprës e cila mbetet e gjitha e panjohur e shkruar në disa gjuhë, kryesisht anglisht. Sepse është rasti tjetër i intelektualit shqiptar.
Nëse disa sot duhet të kapi kohën për t'i bërë të njohur botës përmasën e një krijimtarie nën regjim, Arshi Pipa i njohur në botën akademike përtej kufijve, duhet të fitojë dimension real këtij kahu, drejt atdheut. Fehimja është e para që e pranon se për intelektualë që nuk kanë jetuar në Shqipëri, janë krijuar mite të gabuara, të rremë.
Për të vëllanë po ashtu. Kjo nuk ndodhi për shkak të distancës nga bashkatdhetarët, as thjesht se ishte deklaruar "non grata", po ngase pati një qëllim në jetë: detyrën dhe solidaritetin njerëzor ndaj atdheut, ndaj familjes dhe ndaj realizimit të vetvetes që potencialin e tij duhet ta vinte në jetë.
Në atë dialektin e ëmbël të shkodranishtes, Fehime Pipa, thotë se pasi ka shkruar librin e jetës "Kronika familjare", një histori për familjen e Pipajve, para dhe pas komunizmit, nis një libër për të vëllanë.
Beson atë që Arshi Pipa për veprën e tij, akoma koshient për klimën turbulluese në Shqipëri. Besonte që puna do t'i vlerësohej nga gjenerata e re pasi kjo vepër përfaqëson shtigje ende të hapura në një pyll virgjin me anën e të cilave një popull ta realizojë veten shpirtërisht dhe kulturalisht.

Aty është historia e arratisë duke kaluar kufirin - e minuar dhe me qenë të stërvitur posaçërisht për njerëz në arrati - nga Shkodra për në Sarajevë. Gruaja, e veshur si katundare, donte të arrinte të fejuarin në Bosnje – njeriu me të cilin më pas u martua – ndërsa Arshiu, duke kapërcyer Bunën me not, të shpëtonte lirinë.
I burgosur në akuzën e pavërtetë për pjesëmarrje sa me "Grupin e Deputetëve" edhe me atë "Socialdemokrat", vuan 10 vjet dënim në burgjet e Durrësit, Tiranës, Vloçishtit, Gjirokastrës, Burrelit. "Ka jetuar me vdekjen afër. Mendonte se s'do të dilte gjallë prej andej, prandaj e hodhi e la mënjanë idenë e vdekjes dhe punoi intensivisht".
Dhe në të vërtetë të parat vepra të plota Arshi Pipa i shkroi në këtë hark kohor. Një ndër ta është libri i burgut dorëshkrimi fillestar i të cilit, është një dokument unikal kundra regjimit për kushtet si është shkruar. Atë e ruan motra Nedret në një kuti të vogël të gjelbër: janë dhjetëra, qindra, fletë cigareje ku me një shkrim milimetrik Arshi Pipa ka shkruar "Librin e burgut", "Libri i dashunis dhe i fatit", romanin "Rusha" dhe "Lirika të zgjedhura – përkthime".
I nxori prej andej me teshat e palara që niste në shtëpi. Në të njëjtën formë familja e informonte për botën jashtë.
"Libri i burgut" u botua për herë të parë në Itali në vitin 1958. Fehmija deklaron se "vepra e tij madhore në poezi është padyshim Libri i burgut. Për mua ai mbetet poet."

Kjo grua citon sa Kierkegardin, pararendësin e ekzistencializmit për të shpjeguar modelin Pipa si artist i vërtetë që së pari jetën e ndërton si vepër arti; sa Platonin që aq i do poetët sa i zbret në jetën reale, jetën empirike, nga besimi që poezia është më e vërtetë se historia. "Duket ndoshta sikur unë po e emfatizoj çështjen e tim vëllai, por Arshi Pipa i përmbushi detyrimet e veta me jetën empirike." Për tetë vjet ai mbajti falas një kurs të gjuhës shqipe në Universitetin e Minesotës ku ishte profesor dhe shef i departamentit të gjuhës dhe letërsive frënge dhe italiane. Sepse kishte arsye dhe e thënë ndryshe me fjalët e tij do të ishte kështu: "Nuk paguhem për atdhe me para".
Në burgun e Burelit shkruan "Abbozzo di una concezione della vita", ese mbi gjeniun. Mban vitit 1955. Për kopertinë i është lidhur një fletë reviste me portretin e Stalinit. Kështu doli nga burgu. Është një vepër filozofike, të cilën shkrimtari Gjana e cilëson "Sui generis" dhe që motra Nedret Kalakulla e ka përkthyer së fundi nga italishtja.
Para arratisë, aspak e planifikuar, iu dha leja e mësimdhënies. Motrat kujtojnë atë vit kur gjithë familja nisi të punojë në shtëpi pulla balte që i piqnin në furrën e vogël në oborr. I blinin disa dyqane në Shkodër që nuk e merrnin vesh se kush i prodhonte. Vetë Arshiu punonte 5-6 orë në ditë me baltën. Dy nga këto kopsa Nedreti i ruan bashkë me dorëshkrimet e rralla në letra cigaresh.
Kaq për krijimet në qelitë e burgut. Sa për ato jashtë, në lirinë e plotë të Amerikës dhe të botës së mendimit të lirë, lista është e gjatë dhe problem mbetet përkthimi. Kur e kanë pyetur Arshi Pipën se cila është vepra më e parë që do donte të përkthehej shqip, padiskutim ka thënë për "Trilogia Albanica" e botuar në Mynih ndërmjet viteve 1975-'78, e redaktuar nga dy personalitete të albanologjisë bashkëkohore si Peter Bartl dhe Georg Stadtmuller.

Vëllimi i parë është një studim për vargun popullor shqiptar, i dyti për Jeronim De Radën - e vlerëson si një poet të nivelit evropian, pavarësisht kufizimit të gjuhës në të cilën shkroi - dhe vëllimi i tretë është një studim i plotë për letërsinë shqipe mbi metodat moderne të analizës letrare ato komparativiste dhe strukturaliste, të shpallur si metoda po aq dekadente sa letërsia e ndaluar për 45 vjet në Shqipëri. Trilogjia është në anglisht. A thua e di Akademia e Shkencave që ekziston kjo vepër? Po as përçapja më e vogël nuk është bërë nga kjo akademi drejt njohjes së veprës së Arshi Pipës.
I pari libër që e synon këtë është i Uran Kalakullës: "Arshi Pipa – njeriu dhe vepra" i botuar më 1999. "Libri është zhdukur nga qarkullimi", thotë Fehimja dhe në nënqeshje të ëmbël pëshpërin: "Është mister. Do ishte një subjekt i mirë për Agata Kristin".
Gruaja nuk niset nga hiçi për të shqiptuar fjalën "mister". Historia e Pipajve si persona non grata i shtriu degët deri në Amerikë kur motër e vëlla mbërritën në 1958. Aty gjetën terrenin utopik dhe po aq bllokadë të emigrantëve të vjetër të cilët jetonin me ëndrrën e Shqipërisë së fillimshekullit dhe tani besonin përrallën e Shqipërisë social-komuniste. Në një klimë të tillë, për emigrantët e kësaj epoke, Pipajt e sapoardhur ishin thjesht tradhtarë, të arratisur nga "atdheu në lulëzim". Dhe prapë Pipa shkon kundra rrymës. Fehimja kujton fjalimin që me rastin e pavarësisë, në vitin 1959, ai mbajti në Carnegie Hall në Nju Jork. Nga ai moment e më pas, mërgata shqiptare në Amerikë, ajo që do ta mbështeste e pa se kishte të bënte me një ndërgjegje intelektuale që deri në ardhjen e tij kishte mbetur ora tek Faik Konica. Boton tek "Dielli" dhe "Flamuri" analiza për zhvillimin politik të shtetit shqiptar dhe për të ardhmen e komunizmit në Shqipëri që për motrën e tij bashkudhëtare janë "parashikime". Besonte dhe shkruante se komunizmi s'ka të ardhme deri sa të shterret vetiu.

Për Fehimen është mëse e natyrshme kjo frymë kritike që Pipa e ruajti gjatë gjithë veprës së tij eseistike: "Nuk shkuam në Amerikë për të ngrënë pilaf dhe për mirëqenie. Shkuam për jetë reale, për liri njerëzore. Ky ishte ideali."
Do të funksionojë me Pipën kaosi perfekt?
Kaos perfekt e quan Myftar Gjana rregullin sipas të cilit funksionojnë punët e kulturës në Shqipëri. Nuk është e sigurtë nëse kaosi perfekt, tani që qëmtimi për botim e veprës së Arshi Pipës (1920-1977) ka parë një shteg daljeje, ka për ta ndjekur këtë figurë të pazbuluar nga shqiptarët. "I keqkuptuar dhe i refuzuar pa asnjë arsye" konkludon Gjana i cili ka botuar deri më tash nga Pipa "Kritika – ese 1940-1944" dhe "Kritika për Migjenin".

Tek arsyet e refuzimit, përveç atyre ideologjike (që 17 vjet më pas nuk mund të pinin më ujë) Gjana rreshton arsye politike filologjike: çështjen e gjuhës, qëndrimin e prerë të Pipës ndaj standardit. Për të ky ishte një lloj përçudnimi që dëmton thelbin e vetë shprehjes së shqipes. Në këtë pikë Fehime Pipa bën një ndërhyrje: Megjithëse Arshiun e joshte pastërtia, në pikëpamje të gjuhës ai e quante veten hibrid. Ishte i lindur nga një martesë që bashkonte në familje dy pole gjeografike dhe dialektore, të Shkodrës dhe të Gjirokastrës. Ai pranonte se toskërishtja e tij ishte gjuha e Faik Konicës, e stilizuar nga Arshi Pipa.
Gjana thotë se në pak ditë, në prag të dhjetëvjetorit të vdekjes, botohen dy vepra të Pipës: "Dante dhe Montale" dhe "Stalinizmi shqiptar" që janë përkthyer respektivisht nga anglishtja dhe frëngjishtja. Me këtë rast, Gjana që gëzon të drejtën e botimit nga motrat Pipa, pati mirësinë të na lejojë botimim për herë të parë e një fragmenti në shqip.
Shkrimtari këmbëngul se është i domosdoshëm botimi i "Trilogia albanica", vëllime në 1000 faqe. Është një vepër që tregon se Arshi Pipa është një njohës i mirë i historisë dhe me të "ka për të përmbysur gjithë tezat në filologjinë shqipe. Pipa është mik i së vërtetës.

Ai nuk bën kalambure. Është pasardhësi modern i Faik Konicës. Që të dy kanë një krenari të vetëlindur", definon Gjana.
Ndërsa Fehime Pipa sjell në kthim letërkëmbimin e pasur të Pipës dhe dorëshkrime të tjera, bashkë me veprat për përkthimin, presin në radhën për botim "Shkrime estetike", "Paradigma Gramshi", volumet për Montalen dhe për Danten, "Skicë për konceptimin e jetës", "Morali dhe besimi tek Bergsoni", "Gjuha shqipe dhe kultura" etj.

Stalinizmi shqiptar

Rruga e Hoxhës drejt diktaturës, si edhe ajo e Stalinit është e mbuluar me kufoma të konkurrentëve të tij aktualë apo potencialë... Hoxha ishte kaq i parëndësishëm si një teoricien i Marksizmit saqë "mësimet" e tij as nuk kërkonin përpunim nga të besuarit e tij, që kanë përsëritur atë thjesht pa e kritikuar.
Dhe duke qënë se ishte ai që mbante monopolin e Marksizëm-Leninizmit në vendin e tij, Diamati (materializmi dialektik) Shqiptar është i cilësisë më të ulët dhe Shqipëria i vetmi vend komunist në Evropën Lindore ku teoria Marksiste është në nivelin zero.
Një "tiran gjakatar" si burrë shteti dhe një mediokër gjysmë i arsimuar si intelektual, Hoxha i ngjan Stalinit edhe për stilin e tij të paprincip bizantin makiavelianist. Pas animit nga ana e Buharinit-fraksionit udhëheqës kundër Trocki-Zinovievit, opozitës së "majtë", dhe me ta likuiduar këtë të fundit, Stalini u vendos në pozicionin e fraksionit "te majtë" dhe atëherë u kthye kundër ish- aleatëve të tij nga "e djathta".
Ai përsëriti këtë volte face - kthim në të kundërt kur bëri paktin e mossulmimit me Hitlerin pas një fushate të papërkulshme kundër të gjithë llojeve të fashizmit, duke damkosur si të tillë edhe vetë social-demokracinë. Si Komisar për kombësitë, Stalini mbrojti të drejtat e popujve sovjetikë për të kultivuar gjuhën e tyre kombëtare një qëndrim që ai më vonë e përmbysi, sipas së cilit ajo që është e vlefshme sot mund të jetë e pavlefshme nesër në saj të ndryshimeve të rrethanave. Pricipialnost i Hoxhës ishte nga projekti i Stalinit.

Nën udhëheqjen e Hoxhës gjatë luftës nacional-çlirimtare, Partia Komuniste e Shqipërisë përfundoi një aleancë me Ballin Kombëtar nacionalist (Fronti Kombëtar) dhe me partinë mbretërore për t'i rezistuar dhe luftuar fashizmin italian. I shtyrë nga këshilltaret e tij jugosllave, Hoxha menjëherë denoncoi aleancën duke e fajësuar atë te delegatet e tij. Kur Jugosllavët zbuluan Xoxen më të dëgjueshëm për planin e tyre të aneksimit të Shqipërisë, me kërkesën e Xoxes dhe duke shpresuar të fitonte besimin e Titos, Hoxha e vlerësoi Titon në një artikull.
Në atë kohë, kjo përmblidhej në miratimin e tij të planit të aneksimit. Dhe kur Stalini denoncoi Titon, Hoxha menjëherë e akuzoi aleatin e tij si një tradhtar për kombin shqiptar. Hoxha luajti të njëjtën lojë me Hrushovin. Kur udhëheqësi sovjetik kërkoi që Hoxha të bënte paqe me Titon, ai kaloi nga Mao, duke damkosur Hrushovin si një "social-imperialist".
Ai e shtriu këtë epitet ndaj Maos kur Kina ra në ujdi me Shtetet e Bashkuara.
Ka pasur një kohë kur ky tregtar kuajsh i Marksizmit ishte duartrokitur si kampion i Marksizëm-Leninizmit "të pastër" nga keqinformimi i ndihmësve të huaj, duke nxitur kështu besnikët shqiptarë të Hoxhës ta përshëndesnin atë si Mesi i komunizmit botëror.

Pastërtia në politikë është më shumë e dyshimtë sesa pastërtia në gjuhë dhe poezi, "art i pastër" nuk është më shumë sesa një fe arti, me bukurinë zëvendësuese të perëndisë. Te theksosh pastërtinë në politike është një mënyrë jo e çiltër e fshehjes së papastërtisë së saj. Tani "pastërtia" është një etiketë e parapëlqyer për markën shqiptare të Marksizëm-Leninizmit, që është formalisht Marksist, minimalisht Leninist, dhe në thelb Stalinist, me një sasi të vogël Maoizmi.
Emri i përshtatshëm për këtë fe të re është shqipatarostalinizëm. Apo thjesht Hoxhizëm. Ky arriti kulmin me apoteozën e themeluesit të tij, që pasoi vdekjen e tij. Studiuesit hahen me njëri-tjetri për të lëvduar heroin si një burrë shteti i madh, një gjeni ushtarak, një Marksist i shquar dhe filozof, një historian i famshëm dhe madje një shkrimtar i dalluar, duke përdorur këto epitete "universal", "i pavdekshëm", "i përjetshëm" për veprën apo mendjen e tij.
Kulti i Stalinit si arkitekt i shtetit të parë socialist në historinë e njerëzimit dhe ndërtues i Bashkimit Sovjetik në një superfuqi është në traditën e mesianizmit rus dhe mitit të Romës së Tretë. Karizma e Hitlerit ishte bazuar në ndjenjën kombëtare për hakmarrje e përzier me mitin e racës se pastër e kthyer pas në kohët pagane. Hoxha e shfrytëzoi ngritjen e nacionalizmit shqiptar kundër fesë dhe dallimeve rajonale të popullit të tij, një strategji e formuluar nga një njeri i Rilindjes shqiptare, Pashko Vasa: "Feja e shqiptarit është Shqiptaria."

Kjo përzierje patriotizmi dhe fetarie ishte në gjakun e tij, familja e tij i përkiste sektit te Bektashinjve, një sekt heretik Shia Suffi me ndikim të veçantë në Shqipëri si rezultat i veprimtarisë se tij patriotike. Shënime për Lindjen e Mesme përfshin një lloj eseje për civilizimin arab, në të cilin has në fjali duke zbuluar parti-pris-animin Islamik të Hoxhës: "Në fakt Kurani është më i plotë dhe më i pastër sesa Bibla (Torah) e Çifutëve, Ungjilli i Krishterë, etj." (464). Ai e admironte shumë Muhametin: "Ndërsa ishte predikues i ligjit Koranik, Muhameti, në të njëjtën kohë, ishte gjithashtu "kryetar shteti" (483). "Muhameti nuk ishte "autokrat"... sepse [si!] Zoti ishte i vetmi "burim autoriteti për të dy udhëheqësit (Muhamet) dhe për popullin." (484) Fjali si këto sugjerojnë me forcë se Hoxha rreket të identifikohet me Muhametin, një projekt i imazhit të vet si themelues i një kredoje të re, ateizmit shqiptar.
Një tjetër pasazh vlerëson Islamin për "demokracinë" e tij: "Karakteri i tij demokratik ishte forcuar, gjithashtu, nga çlirimi i njerëzve nga tirania e feve te tjera..." (486). Këtu Hoxha ka në mendje besimet politeiste si të kundërta me ato monoteiste. Por a mund të quhet një fe monoteiste sepse ajo çliron njerëzit nga feja politeiste? Kjo tingëllon si kapitalizmi monopolist të çlirojë botën nga kolonializmi francez dhe anglez. A mundet një person që shqipton një ndyrësi të tillë të jetë pasues i Marksit, për te cilin feja, çdo lloj feje është "opium për popullin"? Diku gjetkë mund të gjesh: "Myslimanizmi, apo Islami, është një "fe monoteiste universale"" (463)... "monoteizmi i tij shprehet në aksiomën "Nuk ka Zot tjetër, përveç Allahut, dhe Muhameti është profeti i tij"" (464). Duke e lënë mënjanë Allahun dhe të perifrazojmë, dikush gjen: Hoxhizmi, apo Shqiptarostalinizmi është një fe mono[a]teiste",... mono[a]teizmi i tij shprehet në aksiomën: "Nuk ka Zot por Hoxha është profeti i tij". Këtu paralelja me seminaristin xhorxhian gjendet te çdo njeri fanatik kërkues i pushtetit absolut. Ata nuk do të tërhiqen para se ta arrijnë atë, duke përdorur për këtë qëllim mjetet e reja dhe të vjetra Makiaveliste: gënjeshtrat, shpifjen, hipokrizinë, pabesinë, tradhtinë, si edhe imponimin apo përuljen sipas rastit, spiunazhin e përgjithshëm, falsifikimin e historisë, prishjen e shkencës, të mos flasim për burgjet, izolimin psikiatrik, gulagët, tortura të të gjitha llojeve dhe veçanërisht vrasjen dhe atë të ekzekutimit të grave shtatzëna dikur anëtarë e Byrosë Politike apo shfarosjen sistematike të miliona njerëzve, duke përfshirë anëtarë të vjetër të Partisë dhe madje themelues të Partisë.

Hrushovi bëri goditjen e parë të kultit të Stalinit, ndërsa shkoi vetëm në gjysmë të rrugës në reformën e tij të destalinizimit (ishte Hrushovi që shtypi protestën politike me 1956 dhe pastaj shtypi revolucionin hungarez të po atij viti). Gorbaçovi dukej i bindur t'i hiqte të dyja Stalinin dhe murtajën staliniste. Si do të ndikojë gllasnost në Shqipëri, ku Stalini ka mbijetuar dhe Stalinizmi në variantin e tij Hoxhian është shumë i gjallë? Disa shenja ndryshimi duken premtuese. Shqipëria ka vendosur marrëdhënie diplomatike me Republikën Federale Gjermane dhe Kanadanë, ndërsa ka intensifikuar tregtinë me vendet komuniste te Evropës Lindore. Volumi i turizmit është rritur. Dhe për herë të parë që kur Shqipëria ishte prishur me Jugosllavinë, asnjë njeri pa parti nuk ishte lejuar të vizitonte të afërmit e tij jugosllavë. Fakte si këto lënë të kuptohet një mospranim i pjesshëm të politikës së izolimit të Hoxhës. Nëse kjo prirje konsolidohet, Shqipëria shpejt do të ndjekë shembullin e vendeve të tjera të Evropës Lindore në lidhje me politikën e jashtme. Çfarë bëhet me politikat e brendshme? Në bisedat e tij të kohëve të fundit me udhëheqësit shqiptarë në Tiranë, Gensheri, Ministri i Jashtëm i Gjermanisë Perëndimore, ngriti çështjen e të drejtave të njeriut, duke aluduar kështu për faktin se Shqipëria është i vetmi vend Evropian që nuk e ka nënshkruar Kartën e Helsinkit. Tani që Hoxha ka ikur, nuk ka arsye pse Shqipëria të këmbëngulë të jetë delja e zezë e Evropës. Pjesëmarrja normale në shoqëritë ndërkombëtare dhe konferencat (dikush mendon veçanërisht për Botën e Tretë dhe konferencat e Ballkanit) do të gërryejnë kultin e Hoxhës. Me tu diskredituar miti i Hoxhës, kulti i tij do të zhduket.

Problemi është kush do të jetë ai që të fillojë fushatën diskredituese. Numri një aktual, dishepulli me besnik i mësuesit, zor se duket i prerë për këtë punë. E njëjta gjë mund te thuhet për pjesën tjetër të udhëheqjes. Një iniciativë nga radhët e njerëzve të thjeshtë duhet të përjashtohet apriori, sindikatat staliniste nuk kanë më shumë pavarësi se korporatat fashiste. Studentet, ndoshta? Të vijnë në mendje trazirat e kohëve të fundit në Kinë dhe Korenë e Jugut, Shqipëria është, sipas disave, më e afërt me Botën e Tretë sesa me vendet Evropiane. Gjithashtu kujtohet Revolucioni Kulturor shqiptar i nisur nga Hoxha, duke konkurruar Maon, u mbështet vetëm pjesërisht nga studentët, entusiazmit të të cilëve Hoxha nuk i zuri besë.
Unë mendoj se një lëvizje proteste studentore në Shqipëri - të mos përjashtojmë se një precedent i tillë ekziston: demonstratat e mëdha të 1981 nga Shqiptarët në Jugosllavi që kërkonin statusin e republikës për Kosovën - vështirë se mund të fillojnë pa u nxitur, apo të paktën pa u toleruar, nga ata në pushtet. Alternativa e fundit duket më e mundur, duke pasur parasysh periudhën e gjate të sundimit totalitarist në vend. Me fjalë të tjera, Shqipëria do të ndjekë shembullin e udhëheqjes aktuale kineze që, duke vënë në raft trashëgiminë e Maos, ka lejuar një sasi të vogël reformash liberale në ekonominë kombëtare, administratë dhe politikën e jashtme. Nëse është kështu, udhëheqja aktuale shqiptare mund të arrijë të realizojë ndryshimin në mënyrë të qetë. Emri i Hoxhës do të përmendet ende për hir të retorikës, duke u dëgjuar përherë e më pak. Dhe besohet se do te vijë një ditë kur brezi i ri do të ndiejë bezdi dhe madje turp që kanë pasur prindër që mund të admironin njerëz si Hoxha. Dhe aty ku shtrihet trupi i tij, një pllakë e panjohur do te lexohet: Sic transit gloria immundi - Kështu kalon fama.