Palok Traboini, Mendimtari, publicisti me vlera shekullore

-- nga Prof. Dr. Hamit Boriçi

Reflekse, mbi publicistikën e të papërsëritshmit, të madhit Palok Traboini

1. Palok Traboini është një prej publicistëve të parë, që iu përgjigj thirrjes për të mbrehur penën për çështjen kombëtare në të parën gazetë në gjuhën shqipe, që doli në Shkodër, si organ shtypi politik, letra, kulturor ekonomik e shoqëror në gjuhën shqipe.
D. Ndoc Nikaj, qëkur ideoi dhe përgatiti botimin e të së përjavshmes "Bashkimi" (numri i parë qarkulloi me emrin "Koha", 1 kallnduer 1910), qëmtoi e përzgjodhi disa djem e burra atdhetarë, njerëz të dijes, por edhe të penës, që e përkohshmja të përmbushte sa më mirë misionin, formuluar në numrin e parë, "Kujdeson punët Kombtare e t'Ditunisë" ("Koha"), qartësuar më tej në numrin e dytë, "Përparimi i ndjenjave kombëtare dhe i ditunisë" ("Bashkimi"). Dhe me Palok Traboinin nuk u gabua, u nderua ai dhe gazeta. Cikli i shkrimeve, që kemi në tryezë, nxjerrë nga koleksionet e ruajtura në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, dëshmon për qartësinë e forcën komunikuese me opinionin publik, të cilit i drejtohej gazeta; për idetë, problemet e mendimet që Palok Traboini ngre, trajton dhe përcjell "për lulëzimin e kombit, për sundimin e tij me liri e t'gjithë punëve qi mësojnë e nderojnë kombin shqiptar".

2. Dalëngadalë po mbushet një shekull që nga koha e botimit të këtyre shkrimeve, me vlera sa historike, aq edhe aktuale, sidomos për mesazhet që sjellin për kohët dhe ditët tona, për domosdonë e bashkimit kombëtar, për tolerancën fetare dhe kundërshtinë e gjakmarrjes. Në kryeartikullin "Lidhësia forcon kombin" ("Bashkimi", nr. 14, 3 prill 1910), shtjellohet teza "Lidhësia (HB-bashkimi) forcon, mirëson e gaton si përparim kombe". Natyrshëm, me logjikë të mbrehtë, Paloka arrin në përfundimin: "dashtnija e lidhësia e nji kombi ndërmjet vedit, ndër të gjithë ato turbullina e pshtjellime popujsh... është faktor vendimtar për mbarështrimin e çdo kombi. Prandaj porosit se ajo duhet "ngulun me rranjë siç duhet...". Në shënimin "Vrasjet tona" ("Bashkimi", 1 maj 1910), autori shtron pyetjen: "E ku kena me mbarue në vazhdoshim kështu?", dhe përgjigjet: "Fort kollaj me e ditë. Na kena me mbrritë në nji shkallë të ulët sa me ju dhimbt gjithsekujt, si nga forcadja, si kah vobeksia e kështu armiqt tonë kanë me u gëzue, sikurse kanë ba deri tash"; ndërsa në artikullin "Gjinija e kombit shqiptar" ("Bashkimi", 17 e 24 prill 1910) me fjalë të kursyera, si sentencë, shtron detyrën: "Të gjithë ata që flasin gjuhën shqipe, që rrjedhin prej fisit tonë e që janë nji gjaku me ne, t'i duem e ti kemi në hatër...të çdo feje e besimi që te mbahen".

Një vështrim në këta dhe shkrime të tjera, na krijon bindjen se kemi të bëjë me një publiçist të formuar me dituri politike, shoqërore e historike, me kulturë të gjerë për kohën që jetonte si dhe me të dhëna a dhunti të natyrës profesionale publicistike. Kohët e rrethanat historike e shoqërore e qitën në harresë këtë publicist, atdhetar të përkushtuar, asokohe me të ardhme në rrjedhat e zhvillimet e politike, shoqërore dhe në lëmin e publicistikës.

3. Tipari i parë, që përshkon tejembanë çdo shkrim të këtij autori, është përmbajtja, qënësia, ideali dhe ndjenja kombëtare. Ai, duke njohur e marrë parasysh auditorin, rrethanat dhe psikologjinë sociale të kohës, shtrohet e kuvendon me lexuesit për tema e probleme që lidhen me kombëtarësinë. Këtë "bashkëbisedim" e nis me etnogjenezen, prejardhjen e shqiptarëve. Në esenë "Gjinia e kombit shqiptar", që në krye të herës vë në dukje: "Më dëshiron mendja e më lëngon zemra me mujt sadopak me ju diftue shkurt e thjeshtë ...për gjininë ose të rrjedhunit e visit tonë". Paloka i përmbahet tezës se Pellazgët janë popullsi e lashtë mesdhetare paragreke dhe parailire. Mbështetur në fakte dhe arsyetime historike, thjeshtë, shtruar dhe me një gjuhë të qartë, argumenton dinamikën e zhvillimeve të fiseve pellazge, kalimin e tyre në bashkësi të qëndrueshme, me ligje e kanune "për me pleqnue e me gjykue" e "sundue vendin e vet me urtësi e drejtësi", duke ardhur deri në ditët tona në trevat kombëtare, këtej dhe përtej kufijve shtetërorë

Pasi përshkruan kufijtë gjeografikë, vendngulime të paraardhësve tanë, që ishin "nda prej nji votre e të rrjedhun nji gjaku e nji rranje", me të njëjtat doke e zakone, dhe që, siç dëshmonte Herodoti, "flitshin nji gjuhë", vjen në përfundimin: "Na, po. jemi të birt e atyne Pellazgëve që sot e katërmijë vjet"; "Na Shqiptarët pa fije vesvese jemi komb ma i vjeter se grekët e se të gjithë fiset e tjera që deri më sot njihen prej historisë në Europë".

Palok Traboini edhe në publicistikë është prej atyre mendimtarëve që, siç thotë urtia popullore, "nuk u bije fjala në tokë". Çdo fjalë, çdo frazë është e menduar me synime të caktuara për të krijuar një opinion të shëndoshë shoqëror për problemet që e shqetësonin kombin dhe mbarë Shqipërinë. Në këtë vështrim, shkrimet e këtij autori janë funksionalë. Shkroi për gjenezën e kombit tonë për të krijuar vetëdije e krenari që, siç nënvizonte, "të përpiqena shoq me shoq e të kemi nji qellim e nji të ndiem të vetëm për lulëzimin e atdheut tonë"; që "të gjithë ata që flasin gjuhën shqipe, që rrjedhin prej fisit tonë e që janë nji gjaku me ne, t'i duem e t'i kemi në hatër, çdo feje e çdo bese që ata mbahen...". Këto ide i gjejmë të shtjelluara në shkrime të tjerë. Publicisti vinte re se gjakmarrja, kjo dukuri rrënuese për shoqërinë shqiptare, vinte "tuj u shtue e tuj u hapë, sidomos ndër male e ndër katunde tona". Me një shqetësim të madh atdhetar e qytetar, ai botoi në të përkohshmen "Bashkimi" disa shkrime. Në skicën "Vrasjet tona" përshkruan një ngjarje që përjetuan në Vukpalaj e Kastrat, kur si jo rrallë hapen dy varre në një ditë, "dy vigje për një herë"!

Tërhiqet vëmendja e opinionit shoqëror për rrënimin e madh që i sillte shoqërisë shqiptare vëllavrasja, duke mbajtur qëndrim: "E për ç'arsye u vranë? Mo zot ma keq. Për dy babune elb, për dhjetë grosh me u derdhë gjaku i dy burrave. A ka ku shkon ma zi?". Ndërsa në shënimin publiçistik "Gjak pa gjak", autori e dënon rastin dy herë: gjakmarrjen si dukuri dhe pabesinë e paburrërinë e treguar nga dy malsorë, që keqpërdorën bisedën e çiltër të një malsori për drojën që kish, edhe pse gjaqesh ishin të larë, pra, gjakmarrje pa gjak. Me pyetje- përgjigje, autori shpreh dhembjen e thellë për çka ngjau. Ai pyet: "A thue qitne pushkë të pëlqyeme?".

Dhe mediton: Oh! Jo për të vërtetë, pse pushka s'asht mirë as e bukur kurrënjiherë me e perdorue për askënd e jo për me damtue e farue vllaznit e vet, të një fisi, të një gjaku, të një Atdheu e të një babe, po ato e bane ma të përçudun, pse e vranë gati si në dorë të vet, e ashtu...besa, burrnija..."! Sa aktualë janë mesazhet që përcillte Palok Traboini thuajse para një shekulli! Ende gjakmarrja po korr jetë njerëzish, jo vetëm në malet tona, por edhe në qytetet e fillimshekullit XXI. Po ashtu tingëllojnë edhe arsyetimet e grishjet për bashkim kombëtar, pa ndasi mendimesh e besimesh. Që asokohe, publicisti bënte thirrje që shqiptarët "për mirësinë e përparimin e atdheut të shtërngohen në dashtni të njëmendshme ndër vedi si kristjan e si muhamedan". Në një artikull tjetër shkruante: "kristjan e muhamedan bashkë... kurrë nuk u ndanë ndër vedi për shkak besimi...".

Përmbajtja e publicistikës së Palok Traboini nuk mund të kuptohet pa hyrë e analizuar thellë idetë e shkrimet për çështje të gjuhës amtare. Shkrimi "Kthjellim i mendjes së kombit shqiptar" përmbyllet kësisoj: "Sot pra...me u kujdesue për me i dhanë zhvillim mendjes sonë e përparim gjuhës sonë të dashtun, të orvatena për këtë atdheun tonë të dashtun me i dhanë atë lulzim që meriton".

4. Edhe pse nuk mund të bëhej fjalë për dituri a kulturë profesionale të kultivuar, te Palok Traboini vërehen elementë të mjeshtërisë së publicistikës, ashtu si sot e konceptojmë. Ndoshta intuita e një lexuesi të rregullt të shtypit shqiptar e të huaj, pasi që në rini zotëronte italishten e frëngjishten; ndoshta dhuntia vetjake e tij për të shprehur sa më qartë, bukur e kuptueshëm idetë, mendimet, arsyetimet rreth fakteve e ngjarjeve jetësore. E vërejmë këtë në zgjedhjen e përcaktimin e mënyrave (formave të pasqyrimit publicistik, pa e ditur si shkruhet një artikull (shih "Lidhësia forcon kombin"), cilët janë elementet formues të skicës publicistike (shih "Vrasjet tona"), çfarë e karakterizon llojin publicistik, letrar me karakter shkencor, ese-në (shih "Gjinia e kombit shqiptar"), të zhanrit përshkrim (shih "Gjak pa gjak") apo variantin e artikullit problemor (shih "Kthjellimi i mendjes i kombit shqiptar).

Duket se autori u ka kushtuar vëmendje ndërtimit të shkrimeve. Ai natyrshëm pa sforcime dhe artifice praktikon hyrje të drejtpërdrejta në problemin a ngjarjen që do të pasqyrojë, me alternime si "hyrje treguese", "hyrje të figurshme" apo "hyrje-sentencë"; përdor fjalë e shprehje të figurshme, retrospektivën sidomos kur evokon ngjarje apo episode nga kaulara; skicon tipat shoqërorë si Zef Nik Pretashi prej Traboini "njeri i sinqertë deri në naivitet", si ata dy djelmoshat e ri malsorë "bajagi të pickatun e të partallisun si kah ana e armëve, ashtu edhe nga ana e veshjeve", si gjakmarrësi Lush Gjeta, si ai djali, që shkoi në shtëpi të mësuesit Palokë dhe me nga nji gjysë ore në ditë mësim në krye të tre muajve arriti të këndojë e shkruajë gjuhën shqipe "për faqe të bardhë". Nga një vështrim profesional të shkrimeve që kemi në dorë mund të thuhet se Palok Traboini priret nga stili bisedor, nganjëherë me dialogë, ndonjë meditim a monolog.

5. Palok Traboini në gazetën e Shkodrës "Bashkimi" ("Koha") u ushtrua në gazetari dhe shpejt u motivua me shkrimet e tij, si një bashkëpunëtor i vyer me emër e mëvetësi, si publicist i temës atdhetare-kombëtare, i linjës racionale me frymëzime emocionale. Tek lexon këtë cikël shkrimesh, natyrshëm vjen arsyetimi: vallë, Palok Traboini të ketë hequr dorë nga veprimtaria publicistike, duke u mjaftuar me këtë cikël shkrimesh apo vetëm këta artikuj janë gjetur deri më sot?! Logjika thotë se duhet të ketë vijuar, qoftë edhe si debutues, në këtë lëmë në gazetat e revistat e Shkodrës dhe më tej, pasi: së pari, Palok Traboini ka pasë dorë të lirë, prirje për publicistikë; së dyti, në vijimësi ka bërë objekt pasqyrimi problematikën atdhetare e shoqërore; së treti, ka shkruar edhe me pseudonim/e, si "Shqyptari" (artikulli "Si jetonin Ilirët të parët tonë". Prandaj hulumtimi s'duhet reshtur.