Urbanizimi i malėsorit shqiptar, shlyerja e borxhit historik nga kombi
-- nga Kastriot Myftaraj
Procesi i legalizimit tė banesave tė ardhurve, nė metropolet shqiptare, nga krahina tė ndryshme tė Shqipėrisė dhe nė njė numėr tė madh nga Veriu, kryesisht nė Tiranė dhe nė Durrės, ka krijuar njė debat tė madh, tė zjarrtė me pozicionime pro dhe kundra, ku shpesh shfaqet edhe njė racizėm ndaj tė ardhurve, tė cilėsuar si "malokė", "ēeēenė", etj. Kryeministri Berisha para pak kohėsh deklaroi se me procesin e legalizimit do tė zhduken cilėsimet fyese tė kėtij lloji. Ēėshtja ėshtė edhe mė e thellė se kaq.
Me legalizimin e tė ardhurve do tė pėrmbushet njė nga
proceset e mbetura pezull tė konstituimit nacional
shqiptar, njė proces tejhistorik, qė pėrbėn njė nga
aspektet e restaurimit tė Shqipėrisė sė lirė
paraosmane. Okupacionet e gjata krijojnė deformime,
mangėsi, qė duan kohė pėr t'u rikuperuar. Njė nga kėto
ėshtė edhe riurbanizimi i vendit. Shqipėria paraosmane
ka qenė njė vend i urbanizuar qė kishte hyrė nė linjėn
e Rilindjes, nė sajė tė influencės veneciane dhe
italiane nė pėrgjithėsi.
Qytetet shqiptare tė periudhės paraosmane qenė mė tė mėdha se ē' qenė nė
fund tė periudhės osmane. Rezistenca antiosmane dhe
dhuna turke i zbrazi qytetet, duke shkuar popullsia e
tyre pėrtej detit ose nė male. Nė Shqipėrinė e pavarur
pasosmane kjo anomali nuk u rikuperua deri nė
periudhėn paskomuniste, kur popullsia zbriti masivisht
nga malėsitė drejt qyteteve. Kėtu pati njė tension mes
popullsisė sė zbritur dhe asaj vendase, tension ky i
natyrshėm nė ēdo vend tė botės qė ka kaluar procesin e
urbanizimit tė vrullshėm. Por, ky tension u ushqye nga
qarqe antishqiptare tė brendshme dhe tė jashtme qė
synonin dhe synojnė ta shndėrrojnė nė konflikt tė
hapur, duke potencuar paradigma konfliktuale nė tė
cilat tė ardhurit pėrcaktohen si "malokė", "ēeēenė".
Paradigma historike e okupatorėve
Nocioni "malok" nė Shqipėri ėshtė krijuar dhe
potencuar nga okupatorėt e huaj gjatė gjithė historisė
dhe ėshtė adoptuar nga ajo pjesė e popullsisė, qė ka
qenė mė tepėr e lidhur me ta. Okupatorėt gjithmonė i
kanė urryer njerėzit e malit nė vendet e pushtuara dhe
Shqipėria nuk ka bėrė pėrjashtim. Njeriu i malit ėshtė
pėr okupatorin rebeli pėr antonomazi. Njeriu i malit
pėrgjithėsisht nuk paguan taksa dhe nuk jep rekrutė.
Madje, priret qė tė bėjė pre, duke grabitur karvanėt e
okupatorit, qė ēojnė nė qendėr taksat e mbledhura nga
njerėzit e fushave, si dhe shpesh mėsyn edhe vetė
stacionet ushtarake tė okupatorit, pėr tė siguruar
armė. Pushtuesi nuk e ndjen veten mirė nėn hijen e
maleve. Aq mė tepėr nė njė vend me fusha tė ngushta si
Shqipėria. Nė male gjenin strehim kryengritėsit e
fushave, ata qė nuk donin t' i nėnshtroheshin okupatorit.
Malėsitė e varfra kanė qenė trefish
problematike pėr pushtuesit se prej tyre nuk nxirren
tė ardhura, duan shumė shpenzime pėr t'u nėnshtruar
dhe janė baza tė mėsymjeve nė fusha pėr tė nxitur dhe
atje kryengritje. Tė gjithė okupatorėt e trevave
shqiptare, qė nga tė parėt, tė cilėt kanė qenė
maqedonasit, nė shekullin IV para Krishtit, duke
vazhduar mė pas me romakėt, bizantinėt, sllavėt,
turqit, deri tek regjimi komunist shqiptar, e kanė
pasur kėtė ndjenjė. Prandaj okupatorėt, qė nga
maqedonasit, romakėt, bizantinėt, sllavėt, turqit, por
edhe regjimi komunist i kanė demonizuar njerėzit e
maleve dhe janė pėrpjekur qė tė nxitin edhe tek
vendasit urrejtjen ndaj tyre. Kjo histori ze fill qė
me pushtimin e Ilirisė, duke pėrfshirė dhe Dardaninė,
nga Filipi II i Maqedonisė nė vitin 344 para Krishtit.
Filipi II, pėr tė mposhtur ilirėt, qė banonin nė
trojet e sotme shqiptare nė veri tė atyre qė nė
antikitet quheshin Malet Akrokeraune (Himarė) dhe pėr
t' i vėnė nėn sundim kėto troje, bėri njė aleancė me
Epirin, qė gjendej nė jug tė kėsaj pike, duke u
martuar me vajzėn e mbretit tė Epirit (Mollosisė),
Olimpia, nėna e Aleksandrit tė Madh. Kjo qe aleanca
fatale, qė bėri tė krijohen mendėsi dhe paradigma
kulturale dhe politike qė pėrcaktuan zhvillimet
shqiptare gjatė gjithė historisė deri nė ditėt e
sotme. Maqedonasit patėn adoptuar paradigmėn greke
"qytetėrim-barbari", tė pėrpunuar nė kohėn e luftėrave
greko-perse, sipas sė cilės grekėt qenė tė qytetėruar
nga natyra, ndėrsa popujt e tjerė, barbarėt, qenė tė
prapambetur dhe skllevėr nga natyra. Me kėtė paradigmė
maqedonasit nėn Aleksandrin e Madh bėnė fushatėn pėr
nėnshtrimin e botės, qė i ēoi ata deri nė Indi.
Okupatorėt maqedonas, u ballafaquan me rezistencėn e
ilirėve, tė cilėt pėr tė mos iu nėnshtruar maqedonasve
bėnė atė qė bėjnė gjithė popujt e okupuar, qė nuk duan
tė nėnshtrohen, u tėrhoqėn nė male. «Mali-strehim u bė
njė hapėsirė e qenėsishme e historisė mesdhetare».
(George Castellan: «Histori e Ballkanit», «Ēabej»,
Tiranė 1996, f. 123.) Nė Shqipėri, nė shekuj, edhe
qytetari dhe njeriu i fushės, kanė qenė me njė kėmbė
nė mal. Njė invazion i kthente ata nė malėsorė.
Maqedonasit krijuan nė Iliri mitin e njeriut tė keq tė
malit dhe kėtė mit e pėrvetėsuan edhe epirotėt, si
aleatė tė maqedonasve dhe bashkėsundues sė bashku me
kėta tė fundit mbi ilirėt. Pas vdekjes sė Aleksandrit
tė Madh ilirėt u ēliruan nga sundimin maqedonas dhe
krijuan mbretėritė e veta. Por, epirotėt e ruajtėn
urrejtjen dhe duke e gjeneruar e shndėrruan atė
resentiment. Kėshtu lindi nė hapėsirėn e sotme
shqiptare urrejtja ndaj njeriut tė malit, tė cilėn e
nxitėn tė gjithė okupatorėt qė erdhėn nė kėto troje
pas maqedonėve, deri nė shekullin XX.
Demonizimi i malėsorėve nga pushtuesit
Pushtuesit i urrejnė njerėzit e malit sepse mali
simbolizon mosnėnshtrimin, individualitetin. Victor
Hugo shkruan: «Edukimi nuk ėshtė i njėllojtė, kur atė
e kalitin majat e larta, ose kur e pjellin fundėrritė.
Mali ėshtė njė kėshtjellė, pylli ėshtė njė pusi; njėra
tė frymėzon guximin tjetra kurthin. Lashtėsia i vendos
perėnditė nėpėr male dhe satirėt nėpėr prozhme. Satiri
ėshtė qenie e egėr, gjysmė njeri e gjysmė kafshė.
Vendet e lira kanė Apenine, Alpe, Pirenej, njė Olimp.
Parnasi ėshtė njė mal. Mali i Bardhė ėshtė ndihmėsi
vigan i Vilhelm Telit; nė sfond dhe sipėr luftėrave tė
mėdha tė shpirtrave kundėr errėsirės qė mbushin poemat
e Indisė, njeriu dallon Himalajėn». (Victor Hugo:
«Viti 93», «Naim Frashėri», Tiranė 1961, f. 236.)
Siē ka thėnė Johan Gotfried Herder, historia ėshtė
gjeografi qė vazhdon. Tė njėjtin mendim me Victor Hugo
ndan edhe kronikani osman i shekujve XV-XVI, Idris
Bitlisi, i cili kėshtu shkruan pėr shqiptarėt gjatė
rezistencės sė tyre antiturke nė shekullin XV: «Pra,
pa dyshim qė karakteri i popujve tė ēdo vendi i
pėrshtatet vendit tė tyre tė lindjes, i pėrshtatet
ujit, klimės dhe natyrės sė viseve tė tyre, u
pėrputhet karakteristikave tė ambientit me tė cilin
ėshtė rrethuar. Prandaj, shqiptarėt meqenėse nė pjesėn
mė tė madhe banojnė nė vise malore, janė mbrujtur me
njė karakter tė ashpėr dhe tė fortė, kėshtu qė nuk i
pėrkulen kurrkujt nė ēfarėdo rrethane qofshin». «Lufta
shqiptaro-turke nė shekullin XV-burime osmane»,
Instituti i Historisė, tiranė 1968, f. 150.)
Urrejtja e pushtuesve pėr njerėzit e malit dhe
njėherėsh frika prej tyre, si dhe vetė tmerri qė u
shkaktonte hija e maleve, shprehet nė mėnyrė shumė tė
qartė nė kėtė pėrshkrim tė kronikanit turk Kemal
Pashazade pėr Shqipėrinė gjatė luftrave
shqiptaro-turke nė shekullin XV: «Tė pafetė e atij
vendi janė tė famshėm nė tė gjithė botėn pėr guximin e
trimėrinė e tyre. Nė ēdo kohė ata janė pėrmendur nga
njerėzit dhe nga xhindet pėr rebelimet dhe
kryengritjet e tyre. Vendqendrimet e tyre gjatė kohės
sė verimit janė kurrizet e maleve qė arrijnė deri nė
pikėn mė tė lartė tė kupės sė qiellit mbi tė cilėt nuk
shkel kėmba e kuajve tė reve. Banesat e tyre pėr
dimėrim janė shtratet e luginave qė hyjnė thellė nė
tokė. Nė fundin e tyre nuk arrin dot litari i dritės
sė yjeve dhe tėrkuzave e rrezeve tė diellit. Shtigjet
e kalimit pėr nė vendin e tyre janė rrugė malore aq tė
ngushta dhe tė vėshtira sa qė, po tė kalonte kėtej
djalli, edhe ai do tė shkonte duke rėnė e duke u
ngritur». (po atje: f. 237.)
Kronikani osman Kemal Pashazade kėshtu shkruan: «Kėta
krokodilė tė lumit tė luftės (turqit-K.M.) megjithėse
bėnė shumė pėrpjekje, nuk mundėn tė arrijnė fitoren
mbi tigrat e luftės malore(shqiptarėt-K.M.)». (po
atje: f. 217.) Duke i urryer dhe pasur frikė njerėzit
e malit, okupatorėt i demonizuan ata, duke i quajtur
si tė egėr dhe tė paqytetėruar, si dhe u pėrpoqėn qė
t' u kultivojnė dhe vendasve urrejtjen pėr ta. Kėshtu,
po ky kronikan osman thotė: «Dihet si njė e njė qė
bėjnė dy se midis popujve tė pafe e mėkatarė tė viseve
tė Rumelisė, asnjėri nuk ėshtė aq kokėfortė dhe i lig
sa ē' ėshtė ky popull rebel». (po atje: f. 155.)
Mė tutje, Idris Bitlisi shprehet pėr malėsorėt
shqiptarė:
«Ēdonjėrit sish i pėlqen ēipi i jetės sė vetmuar dhe
asnjėrin nga tė tyret nuk mund ta njohin pėr tė parė
t'i qeverisė. Prandaj nė vendin e tyre kurrė nuk ėshtė
formuar njė bashkėsi e qytetėruar, atje kurrė s' ka
parė njeri dhjetė shtėpi nė njė vend, aq sat tė
pėrbėnin njė njėsi shoqėrore». (po atje: f. 156.)
Pas vdekjes sė Skėnderbeut dhe rėnies sė kėshtjellave
shqiptare, shqiptarėt qė nuk deshėn t'i nėnshtrohen
sundimit turk, njė pjesė kapėrcyen detin dhe u
vendosėn nė Itali, ndėrsa pjesa tjetėr u tėrhoqėn nė
male. Ja sesi shkruan kronikani turk Oruēi pėr
fushatėn e Sulltan Bajazitit II nė Shqipėri, nė vitet 1492-93:
«Por tė pafetė e dinin se do tė vinte padishahu,
prandaj ata kishin rregulluar fėmijėt e tyre ndėr
kullat qė kishin nė vende tė padepėrtueshme dhe nė
majat e maleve dhe po e prisnin. Ato janė maja e male
aq tė larta sa edhe sorrat nuk fluturojnė mbi to.Ata
besonin nė njė dogmė dhe flisnin njė gjuhė. Ata nuk i
jepnin haraē kurrkujt. Ata ngritėn kulla nė majat e
maleve dhe vendosėn aty gratė dhe fėmijėt, ndėrsa vetė
qendruan nė grykat dhe luftuan». (po atje: f. 49.).
Shqipėria e Veriut, duke pėrfshirė edhe Kosovėn
vazhdoi tė mbetej qendra kryesore e rezistencės kundėr
pushtuesve turq gjatė shekujve tė okupimit. Pėr kėtė
dėshmon edhe raporti qė Dervish Pasha, komandanti i
ekspeditės turke, qė shtypi Lidhjen e Prizrenit, i
bėri Sulltanit, mbi gjendjen nė Shqipėri, pas
eliminimit tė Lidhjes sė Prizrenit, nė maj 1881:
«Tė gjitha kėto bėnė qė Lidhja Shqiptare tė pėrhapej e
tė shtrihej nė gjithė Gegėrinė dhe qė Komitetet e
Lidhjes tė kryenin gjithandej veprime kryengritėse qė
ishin nė kundėrshtim me dėshirat e qeverisė». ("Lidhja
Shqiptare e Prizrenit nė dokumentet osmane-
1878-1881), Instituti i Historisė, Tiranė 1978, f. 145).
Edhe kėtė herė, ashtu si gjatė gjithė historisė sė
Shqipėrisė, pjesa mė e madhe e atyre qė luftuan kundėr
ushtrisė turke, qė erdhi tė shtypė Lidhjen e
Prizrenit, u tėrhoqėn nė male, pėr t' i shpėtuar
represionit turk, pra u bėnė "malokė".
Por, kėtyre "malokėve" ne u detyrojmė njohjen, qė
opinioni ndėrkombėtar i bėri kombit shqiptar dhe
luftės sė tij pas kėsaj lėvizjeje, duke u thyer
paragjykimi dashakeq i artikuluar nga Princi Bismarck
se Shqipėria ėshtė vetėm njė shprehje gjeografike dhe
se nuk ka komb shqiptar. Dhe ishte e natyrshme qė kėta
njerėzt e saj do tė denigroheshin e demonizoheshin mė
tepėr nga turqit.
Nė librin e lartcituar Hugo shton: «Ka njė ndryshim
midis kryengritėsit tė malit, si zvicerani dhe
kryengritėsit tė pyllit, si vandeasi; dhe ky ndryshim
ėshtė pothuajse gjithnjė ndikimi fatal i ambientit; se
njėri lufton pėr idealin, tjetri pėr paragjykimet.
Njėri fluturon krahėhapėt, tjetri hiqet zvarrė. Njėri
fluturon pėr njerėzimin, tjetri pėr vetminė, njėri do
lirinė, tjetri do izolimin. Njėri ka tė bėjė me kulmet
e honet tjetri me batakovinat; njėri ėshtė njeriu i
pellgurinave ujėfjetura prej nga shpifen ethet; njėri
ka mbi krye tė vet qiellin e kaltėr, tjetri njė drizė,
njėri ėshtė mbi njė majė mali, tjetri ėshtė njė hije».
(Victor Hugo: «Viti 93», «Naim Frashėri», Tiranė 1961, f. 236.)
Kjo ėshtė e vėrtetė dhe pėr Shqipėrinė. Mali verior
krijoi Eposin e Kreshnikėve. Njė nga rapsodėt prej tė
cilėve u mblodh Eposi i Kreshnikėve jep kėtė dėshmi:
«Populli i katundeve qė nuk i kėndojnė thirren
katundarė, kurse ata qė i kėndojnė janė malėsorė».
(«Epika legjendare», Akademia e Shkencave, Instituti i
Kulturės Popullore., Vol. II., Tiranė 1983, f. 366.)
Ėshtė interesante se nė po tė njėjtin raport Dervish
Pasha shprehet pėr gjendjen nė Shqipėrinė e Jugut: «Nė
anėt e Toskėrisė ēėshtja qė ka marrė karakter mė
shqetėsues ėshtė ajo e veprimtarisė sė banditėve, qė
ėshtė thjesht njė veprimtari kusarie».("Lidhja
Shqiptare e Prizrenit nė dokumentet osmane-
1878-1881), Instituti i Historisė, Tiranė 1978, f. 149).
Kėshtu, propaganda turke punonte nė dy kahje. Derisa
toskėve u thoshte se gegėt janė "malokė", tė egėr, nė
anėn tjetėr, gegėve u thoshte se toskėt janė "kusarė
tė rėndomtė". Kur okupatorėt osmanė u larguan dhe u
krijua shteti shqiptar, paradigma qė ata e patėn
trashėguar nga tė tjerėt, u kaloi trashėgimi asaj
pjese tė popullsisė qė pati bėrė tė vetėn paradigmėn
raciste historike tė okupatorėve dhe okupatorėve tė
rinj tė Shqipėrisė, serbėve, grekėve etj. Doktrina e
urrejtjes, qė i ka premisat brenda Shqipėrisė, ėshtė e
pėrpunuar me shumė kujdes nė qendra tė specializuara
brenda dhe jashtė Shqipėrisė, nė Athinė dhe nė
Beograd, Moskė. Kjo kuptohet nė rastin e pėrdorimit tė
termit "ēeēen", nė sens pėrkeqėsues, pėr tė pėrcaktuar
tė ardhurit nga Veriu.
"Mirė se ju i urreni shqiptarėt e Veriut se sipas jush qenkan njerėz tė kėqinj, por
ēeēenėt ēfarė ju kanė bėrė? Ata, edhe nėse u kanė bėrė
tė kėqija ua kanė bėrė rusėve". Kėshtu i thashė njė
ditė njėrit prej tyre, njė intelektual, qė po shprehej
me pėrbuzje pėr shqiptarėt e Veriut, duke i quajtur
"ēeēenė". Isha i sigurt se ky njeri nuk kishte parė
kurrė nė jetėn e vet njė ēeēen. Ai nuk diti ē'tė mė
thoshte tjetėr veē tė ngėrdheshej. Meqėnėse
bashkėbiseduesi im pati ndodhur tė qe intelektual,
vazhdova t'i them, duke pėrdorur njė koncept tė Jungut
se ai kishte arhetipin sllav, ose mė saktė filosllav
pėr paradigmėn mik-armik. Derisa pėr tė sllavėt,
posaēėrisht rusėt qenė tė mirėt, armiqtė e tyre,
ēeēenėt qenė tė kėqinjtė. Prej kėtej, ēdo njeri i keq
qe "ēeēen". Ėshtė e qartė se ai shprehte mendėsiė e tė huajve-armiq tė Shqipėrisė.
Nė Republikėn e Shqipėrisė fjala "malok" pėrdoret nė
sens pėrkeqėsues, pėr tė etiketuar njė grup tė caktuar
tė popullsisė, ata qė banojnė nė veri tė Tiranės dhe
tė Durrėsit, si dhe tė zbriturit nga kjo zonė nė
Tiranė, Durrės dhe qytete tė tjera. Termi "malok" ka
si kuptim njė individ i paqytetėruar, i egėr,
kriminal, i trashė, i paaftė pėr tė jetuar nė njė
shoqėri moderne, madje njė armik i saj, shkurt
barbari, siē ėshtė perceptuar ai qė nga grekėt e
romanėt antikė dhe mė tutje. Ashtu si "barbari", nė
nocionin antik grek, roman dhe tė kolonizatorėve
evropianė, "maloku" ėshtė bartės gjenetik i sė keqes,
ai nuk ėshtė i aftė tė qytetėrohet dhe e vetmja mėnyrė
pėr tė pėrfituar nga qytetėrimi ėshtė duke u sunduar
nga njė popull i qytetėruar. Nocioni ka ardhur nga njė
diferencializėm racist, qė nė thelbin e vet ėshtė
irracional. Njė grup i tėrė diferencohet nga
bashkėsia, duke u etiketuar si bartės i sė keqes.
Njė mendėsi qė praktikisht pėrbėn njė ideologji fashiste,
pasi fashizmi nuk qe gjė tjetėr veēse racizmi i
elaboruar nė nivel politik. Fashizmi kishte konceptin
e "racės sė ulėt", bartėse gjenetike e sė keqes, e
cila qe e destinuar tė qe e sunduar. Grupi qė nė
Republikėn e Shqipėrisė pėrdor termin "malokė"
trashėgoi paradigmėn e pushtuesve tė urrejtjes pėr
njeriun e malit. Urrejtja ndaj grupit tė njerėzve qė
definohen si "malokė" i ka tė gjitha tė dhėnat pėr t'
u kualifikuar si racizėm. Nė teoritė raciste ka njė
diferencim njerėzor nė "racė tė lartė", qė ėshtė raca
sunduese (herrenrase, ose racė zotėrinjsh, siē e
quanin nazistėt, duke huazuar njė term nga Nietszche),
dhe nė "racė tė ulėt", qė ėshtė raca e nėnshtruar
(raca e skllevėrve, siē e quanin nazistėt).
Ashtu si nė teoritė raciste, ata qė pėrdorin me pėrēmim termin
"malok", e shohin veten si "racė e lartė", ose raca
sunduese, ndėrsa "malokėt" i shohin si "racė e ulėt",
apo raca e skllevėrve. Nė teoritė autentike raciste,
pėrdoret fajėsimi kolektiv, pra njė individ quhet i
keq jo se ka bėrė tė kėqija, por se i pėrket njė grupi
qė pėrcaktohet kolektivisht si bartės gjenetik i sė
keqes, pra qė ėshtė i keq nga natyra. Pėr nazistėt,
hebrenjtė qenė tė kėqij, jo pėr shkak tė veprimeve
konkrete tė tyre, por si bartės kolektivė gjenetikė tė
sė keqes. Veprimet e kėqija tė hebrenjve tė caktuar
pėrdoreshin pėr ta ilustruar tezėn e sė keqes qė ata
bartnin nė gen. Ajo ēka ėshtė mė paradoksale dhe
ironike nė kėtė racizėm ndaj "malokut" ėshtė se ai
ėshtė e anasjellta e racizmit historik evropian.
Racizmi historik evropian ėshtė i ndėrtuar sipas paradigmės:
-Ariani, domethėnė njeriu i bardhė dolikocefal
(kafkėgjatė), biond, sykaltėr dhe shtatlartė, si "raca
superiore".
-Hebrenjtė dhe popujt me ngjyrė, kryesisht brakicefalė
(kafkėgjerė), shtatshkurtėr dhe rrondokop, si "racė e ulėt".
Ndėrsa nė Shqipėri kjo paradigmė ėshtė pėrmbysur. Nė
Shqipėri, nga njė pjesė e caktuar e popullsisė jugore,
urrehet e pėrēmohet si "njeri inferior", malėsori i
Veriut, i cili ka ruajtur mė sė shumti tiparet e racės
nordike, ariane, pra dolikocefal, shtatlartė, biond,
sy bojėqielli. Ėshtė e habitshme se nė ēdo vend
malėsori respektohet, nderohet se ai ka bėrė
historinė, ndėrsa nė Shqipėri ai pėrēmohet dhe fyhet
nga njė pjesė e caktuar e popullsisė, qė pėr mė tepėr
edhe vetė ėshtė me origjinė nga vise malore. Toskėria
ėshtė njė zonė po aq malore sa edhe Gegėria. Nė njė
kėngė popullore pėrmetare pėr Revolucionin e Qershorit 1924, thuhet kėshtu:
Ē' u ngrinė-o malet, ē' u ngrinė,
ky popull pa opingė,
mori poshtė Gegėrinė;
Ahmet Zogollin e zbrinė.
Leskaj-Pėrmet, 1957 ("Epika historike", Akademia e
Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturės Popullore, "8
nėntori", Tiranė, 1990, vol. III, f. 578.)
Kjo mendėsi artikulohet nė koncepte tė thjeshtėzuara
qė mund tė rroken lehtė nga tė gjitha shtresat e
shoqėrisė dhe qė bartin ngarkesė tė madhe urrejtjeje,
tė llojit: "Ėshtė mbushur Tirana dhe Durrėsi me
malokė!", "Na mbytėn veriorėt!"
Por, ēdo tė qenė sot qytetet e mėdha shqiptare pa
malėsorėt? E vėrteta historike ėshtė se malėsorėt, nė
situata tė pėrshtatshme, kur dobėsohej regjimi i
okupatorit, rėndom zbrisnin nė numėr tė pakėt nė fusha
e qytete dhe bėheshin rezidentė atje, duke rritur e
rigjeneruar popullsinė e rralluar tė fushave e
qyteteve, pėr shkak tė epidemive dhe emigrimeve.
Kėshtu ndodhi dhe pas rėnies sė komunizmit, kur ardhja
e banorėve tė rinj nga malėsitė e Veriut, por edhe tė
Jugut, nė Tiranė dhe Durrės, bėri qė tė zėvendėsohet
dhe madje tė rritet, ulja e ndjeshme e popullsisė pėr shkak tė emigracionit masiv.
Dhe tė gjitha kėto thuhen nė njė kohė qė dihet se gjatė regjimit komunist,
veriorėt, madje dhe fshatarėt e rretheve tė Tiranės,
Durrėsit e Elbasanit, e kishin tė ndaluar tė zbrisnin
nė qytet, ndėrsa stimulohej ardhja nė Tiranė, Durrės,
Elbasan etj. e banorėve nga Jugu. Nė kėto rrethana,
zbritja nė kryeqytet apo nė Durrės e banorėve nga
Veriu do tė qe mė masive me heqjen e kėtij ndalimi, do
tė qe spontane dhe do tė binte mė tepėr nė sy.
Gjithsesi edhe pas rėnies sė komunizmit ardhja e
banorėve nga Jugu nė Tiranė, Durrės etj. vazhdoi, me
tė njėjtin ritėm, por nė mėnyrė domethėnėse, ajo nuk komentohej me dashakeqėsi.
Pas rėnies sė komunizmit, popullsia e malėsive qė pati
mbetur e ngujuar nė trojet ku tė parėt e tyre u
tėrhoqėn pėr mos t'iu nėnshtruar okupatorit, filloi tė
zbriste masivisht nė qytetet kryesore dhe posaēėrisht
nė Tiranė dhe nė Durrės. Ky ishte finalizimi i njė
procesi historik, njė gjė qė e meritonin ata qė nė
shekujt e okupimit ruajtėn njėsinė nacionale dhe
cilėsitė mė tė mira tė racės. Por, fatkeqėsisht ata u
bėnė subjekt i njė racizmi paranoiak tė nxitur edhe nga qarqe tė vendeve fqinje.
Paradigma e okupatorėve nė politikėn bashkėkohore shqiptare.
Aspekti mė preokupues i konfliktit politik nė Shqipėri
ėshtė adoptimi hapur nga ana e sė majtės i paradigmės
sė okupatorėve pėr nxitjen e racizmit brendashqiptar.
Ish-kryetari i Bashkisė sė Vlorės nė vitin 1997, Gėzim
Zilja, nė librin e vet "Unė e pashė kush e dogji
Vlorėn", shkruan se nė Sheshin e Flamurit, rapsodėt
kėndonin kėnge tė tilla para turmės sė protestuesve,
pėr t' i nxitur ata pėr luftė:
«O moj Vlorė e zeza Vlorė,
Tė mbeti pushka nė dorė.
Ja tė vdesim ja tė rrojmė,
Saliun ta rrėzojmė.
O djem tė zes' ē' u gjet
I hidhi malokėt nė det,
E bėni si nė njėzet».
(Gėzim Zilja: "Unė e pashė kush e dogji Vlorėn", "Pelion", Tiranė 2000, f. 69.)
Ibrahim Kelmendi, njė veprimtar enverist i
emigracionit shqiptar nga Kosova nė Perėndim, i cili
vizitoi Jugun e Shqipėrisė nė kohėn e rebelimit nė
1997, pėr t'u paraqitur shqiptarėve tė Kosovės njė
tablo tė ndryshme nga ajo qė kishin perceptuar ata
duke parė turmat qė ngrinin simbolin serb tė tre
gishtave. Por, Ibrahim Kelmendi nuk e fshehu dot
racizmin qė konstatoi. Nė Jug, Kelmendit i shprehen nė
ton kėrcėnues pėr forcat shtetėrore: «Nė qoftė se
"malokėt" shkelin prapė kėndej». (Ibrahim Kelmendi,
"Shqipėria-jashtė veriut dhe jugut», "Zėri i Kosovės", Aarau, 1997, f. 125.)
Nė raportin e komisionit parlamentar pėr ngjarjet e
vitit 1997, tė hartuar dhe miratuar nga mazhoranca e
majtė parlamentare nė 1998 thuhet:
«Katėrshja B. Gazidede, Xh. Xhaferri, Agim Shehu dhe
Sokol Mulosmani duke qenė nga e njėjta krahinė,
shėrbyen si drejtues tė operacioneve dhe si drejtues
tė shtetit. Pėrse u emėrua kjo katėrshe nga Veriu pėr
tė sulmuar e drejtuar operacionet kundėr Jugut? A nuk
kemi tė bėjmė kėtu me njė tendencė tė kundėrvėnies sė
Veriut kundra Jugut?» ("Zėri i Popullit", 12 qershor 1998, f. 5.)
Bukur, po sikur edhe e djathta e dalė nė opozitė pas
zgjedhjeve tė vitit 1997 tė pėrdorte kėtė logjikė,
duke i pėrcaktuar operacionet qė kryenin nė Veri
forcat policore dhe SHIK (SHISH), qė pas ardhjes nė
pushtet tė socialistėve tashmė drejtoheshin nga njerėz
me origjinė nga Jugu, atėherė ēka do tė ndodhte nė Shqipėri?
Nė faqen e parė tė gazetės "Zėri i Popullit" tė datės
25 nėntor 2003 ndodhej njė fotografi e tubimit tė njė
dite mė parė tė opozitės nė Sheshin "Skėnderbej" dhe
kėsaj fotografie i referohet titulli kryesor i asaj
dite: "Llumi Berisha kėrcėnon". Nė faqen 10, ku ėshtė
artikulli qė i referohet ky titull, ėshtė ky
nėntitull: "Mitingu i Berishės pėr mbrojtjen e votės
sė lire pėrfundon pėrpara kryeministrisė. Qytetaria,
sipas Berishės, qė duhej tė protestonte pėr votėn kanė
ardhur nga qytete veriore pėr tė hedhur parulla
banale". ("Zėri i Popullit", 25 nėntor 2003, f. 10.)
Pra, tė gjithė njerėzit qė kanė marrė pjesė nė tubimin
e opozitės definohen si "llum" dhe thuhet se ky "llum"
ka ardhur nga "Veriu". Sipas logjikes sė gazetės sė
partisė nė pushtet, nė Tirane kanė tė drejtė tė vijnė
veē njerėz prej qyteteve tė Jugut, qė janė "race e
lartė", kurse veriorėt qė janė "racė e ulėt" duhet tė
rijnė tė mbyllur si nė geto nė vendet e veta.
Ja disa shembuj tė tjerė nga kjo gazetė: -«Nė mitingun
e PD ndalohen qytetarė nga Laēi, Shkodra, Mirdita,
Mati, Dibra». ("ZP", 3 nėntor 2000, f. 1.). Me sa
duket, pėr "ZP", shtetasit shqiptarė nga kėto zona
duhet tė marrin leje nė polici pėr tė ardhur nė
Tiranė! Ose duhet tė bėhet siē thuhet nė atė humorin
nė "Portokalli", nė "Top Channel", ku aktori qė imiton
Edi Ramėn i drejtohet "Gjinit", qė ėshtė nga Kruja,
duke i thėnė: «O malok, pėshtyva kėtu dhe nuk erdhe pa
u tharė pėshtyma ime, ta bėra hyrjen nė Tiranė me vizė
Shengen!». E qė edhe Edi Rama i vėrtetė flet kėshtu
kjo kuptohet nga ato qė ka thėnė pėr tiranasit dhe qė i kam cituar mė lart.
-«Sa kohė do tė qėndrojnė banorėt e Tiranės nėn terrorin e tė ardhurve mitingashė tė periferisė-Injorantėt nė shesh». ("Zėri i Popullit", 21 mars 2004, f. 1.)
-«Sheshi "Skėnderbej" ka qenė i pushtuar ashtu si
gjithė Tirana nga njerėz me uniforma tutash, qė me
erėn e keqe kanė mbytur bulevardin. Edhe pse kanė
zbritur qė herėt nga Kamza, Lapraka e Bathorja me
autobusėt e linjės, janė pėrqendruar nė shesh atėherė
kur kanė parė tė mbėrrijė lideri demokrat Berisha.
Kishte dhe nga ata qė kishin ardhur me biēikletė, me
tė cilat kanė protestuar pėrgjatė bulevardit, duke tė
kujtuar njė film shqiptar ku pėrmenden ata qė kishin
blerė biēikleta pasi kishin shitur mė parė gomerėt». (po atje, f. 2.).
Gjėja mė ironike ėshtė se kėto fjalė thuhen nė gazetėn
e njė partie qė pretendon se shpreh dhe mbron
interesat e shtresave tė paprivilegjuara! Mė tutje
thuhet se tė ardhurit kanė «demonstruar nė tė njėjtėn
kohė formimin e tyre sfidues ndaj qytetarisė». ("po
atje, f. 2.) Instruktive do tė qe sikur sjellja e
kėtyre protestuesve tė djathtė tė kohės kur PS ėshtė
nė pushtet, tė krahasohet me atė tė deputetėve tė
majtė nė sallėn e parlamentit, nė 28 korrik 2006, tė
cilėt bėnė gjėra qė me siguri mund t'i kishin bėrė
vetėm njerėzit kohės sė gurit, sikur t'i sillje nė
kėtė sallė. Nė "Zėri i Popullit" tė datės 16 mars 2004
botohet shkrimi "Antishtet dhe mosqytetari", ku
tregohet njė incident qė ka pasur dikush nė Bulevardin
"Dėshmorėt e Kombit" me njė njeri qė nė shkrim
paraqitet si malėsor. Por, shkruesi jep tė kuptohet se
ky malėsor ėshtė nga Veriu, duke paraqitur tė folmen e
tij nė dialekt, kur i thotė: "s'pyes pėr shtetin tuj".
("Zėri i Popullit", 16 mars 2004, f. 9.)
Nė shkrim krijohet stereotipi i horrit tė rrugės nė kryeqytet
dhe opozitarit, ai ėshtė malėsor i ardhur nga Veriu:
"Dhe bashkė me tė sharat, me nėnė e babė, motėr e
vėlla, rrodhėn dhe njė lumė tė sharash pėr qeveri,
ministri, pėr Nano etj". (po atje: f. 9.) Dhe autori
konkludon: «Por para sė gjithash le ta pastrojmė
shoqėrinė nga atavizmat se qė andej vjen dhe politika
e ditėve tona. Se vėrtet mund tė themi "Qeveri ik",
por a do tė guxojmė tė themi "Antishtet eja"». (po
atje: f. 9.) Pra, kėrkohet qė tė pastrohet Tirana nga
tė ardhurit nga Veriu dhe (si vallė, me pastrim
etnik?) dhe politika prej tyre, nėnkupto prej
Berishės. Tė ardhurit nga Veriu nė Tiranė dhe veriorėt
nė pėrgjithėsi, identifikohen me "Antishtetin" dhe
pėrcillet ideja se pushteti i PS duhet pranuar si e
keqja mė e vogėl, pasi alternative janė ata,
"malokėt", "Antishteti". Ėshtė ironike se modelin mė
paranoiak tė antishtetit nė historinė e Shqipėrisė,
shtetin komunist antinjerėzor, nuk e kanė ndėrtuar
shqiptarėt e Veriut, por ata qė pėrgjithėsisht i
akuzojnė veriorėt si njerėz me mendėsi antishtet.
Shqiptarizmi jopėrjashtues.
Shqiptarėt, derisa janė njė popull i vjetėr, janė njė
nacion (komb) i ri dhe njė shtet edhe mė i ri. Sot,
pas rreth njė shekulli, mund tė thuhet me keqardhje se
ende ka resentimente mes pjesėve tė kombit dhe ē'ėshtė
mė e keqja njė pjesė e madhe e politikanėve dhe
shtetarėve, gjatė kėsaj periudhe, ka punuar pėr t' i
gjeneruar kėto resentimente dhe pėr t' i pėrdorur ato
politikisht. Kjo bėn qė, nė njė mėnyrė ose nė njė
tjetėr, tė vijė nė pyetje vetė ekzistenca e mėtejshme
e kombit dhe e shtetit shqiptar nė atė ēka ėshtė sot.
Gjėrat nuk mund tė shkojnė gjatė tė qeta nė rast se vazhdon tė akumulohet urrejtje.
Ėshtė e domosdoshme qė tė kuptohet se duhet tė ndryshojė mentaliteti i sotėm
i njė pjese tė popullsisė sė Republikės sė Shqipėrisė
dhe i elitės sė saj politike dhe intelektuale, ndryshe
kėto tė kėqija do tė shkatėrrojnė dhe Shqiptarizmin nė
formėn qė ėshtė sot, pėr t'i lėnė vendin njė tjetėr
Shqiptarizmi qė i pėrjashton ata qė ēojnė tek ai
konfliktin, resentimentet, politikėn fashiste. Pra,
alternativa mė e mirė ėshtė qė tė gjithė tė fillojnė
tė mėsohen ta pranojnė tjetrin, ta shohin si tė
barabartė shqiptarin e ardhur nga malėsitė nė qytete,
njėlloj si atė qė ka ardhur atje, pėrgjithėsisht vetėm
disa dekada para tij. Nė kėtė sens, procesi i
legalizimit tė banesave, ėshtė mė tepėr njė proces i
legalizimit tė atij njeriu shqiptar qė ndoshta mė
tepėr se tė gjithė i meriton qytetet e mėdha
shqiptare, pasi kėtij njeriu i detyrohemi pėr ruajtjen e nacionit (kombit).