Rrëfim tronditës kundër errësirës

-- nga Miho Gjini

"Martiri i Demokracisë", Kostaq Stefa, nëpër faqet e librit të bashkëshortes së tij, Eleni Stefa, "Mësuese e Popullit"

Është një libër që ciklon të kaluarën dramatike e që hedh rreze drite mbi errësirën e së djeshmes, me pikësynimin e fisnikërisë të mos harresës, por edhe të evidentimit të vlerave që rrezikohen t'i mbulojë koha e inekzistenca. Janë pikërisht memuaret, aq të lexueshëm sot, të cilat krahas letërsisë së vërtetë përshkëndisin kujtesën e njerëzve që "perdja" e teatrit real të kombit të jetë përherë e hapur. Se dihet, të tjera emocione lindin, të tjera drama zhvillohen dhe jeta shpaloset vrullshëm kah së ardhmes, duke e zbehur të kaluarën e hidhur, por "syri i mendjes" të mos mbyllet kësisoj, aq sa ta mjegullojë shpirtin. Nuk do të mbjellim më fidanë të urrejtjes, po as që të pleksemi me metastazat kanceroze të rrënjëve të tyre që shtrihen gjer në ditët tona. Eleni Stefa, një grua e zhgërryer nga brenda prej vuajtjeve të diktaturës, po aq martire sa edhe i shoqi, të cilën gati e ka "murosur" koha, jo pak, por për 95 vjet, diku jashtë vendit të vet, nuk mund të rrijë pa rrëfyer brengën e saj rrënqethëse. Zëri i saj vjen këtu si ajo ulërima e thellë e Julius Fuçikut: "O njerëz, mos harroni...! Jini vigjilentë!"

Dhe, ja ku e kemi përpara figurën e Kostaq Stefës, të njeriut të pushkatuar pa gjyq, si në kohëra kanibalësh e të mbuluar diku pa varr, përjetësisht të dënuar edhe përtej varrosjes me duar e këmbë të lidhura me zinxhirë kuajsh e të mbërthyera me dryn! Frika nga mendjet e ndritura të kombit paskësh qenë një kurth egërsirash për kryqëzime edhe më të lemerishme sesa ajo e Jezu Krishtit, pa njerëz pranë dhe gjatë netëve pa yje e pa hënë. E tëra si një tablo me shqyerje ujqërish tinëzarë e të etur për gjak. Doemos jo më i varfër se ajo e Françesko Gojës. Makabriteti del jashtë mendjes së satanait për të rrokur atë të njeriut antinjeri.

Në këto 200 faqe të memorialistikës së plakës mendjendritur Stefa, është hedhur me ndjenjë, me forcë kujtese e urrejtje bashkë, jeta e atëhershme ashtu siç ka qenë: E varfër, e tharë, e zhveshur nga ligjet e rënda, e tmerrshme dhe diku- diku thellë në brendësi të shpirtit të njerëzve të vërtetë: Një mirësi e pashoqe, një poezi që buçiste si syth i vetmuar, një ëndërr që sapo dukej, një romantikë e largët dhe e vagëlluar. Edhe kur tragjikja të vjen në derë e të tharmon shpirtin, edhe atëherë mund të lindë tek njeriu i mirë një shpresë e ëmbël si tek kjo mësuese e thjeshtë që quhet Eleni Stefa, e cila kur mori vesh se të shoqit i është falur jeta pas dënimit me vdekje (për ironi të fatit): Në vend të pushkatimit iu ofrua "me bujari" burgimi i përjetshëm, me shifrën e llahtarshme: 101!), duke provuar njëfarë gëzimi njerëzor me paratë e fundit që i kanë mbetur, blen disa pako, llokume për të qerasur tërë miqtë e saj, pa lënë mënjanë edhe policët që shtrëngonin prangat.

Mjafton ky detaj paradoksal, kjo mirësi kristiane, për të kuptuar se: Edhe kur errësira do ta mbulojë dhenë me "napën e zezë" të vdekjes, do të ketë përherë njerëz që do të rrezatojnë pak dritë e shpresë dhe shumë fisnikëri. Veçse cinizmi i vrasësve do të mbetet i pandryshuar si në çastet e gëzim-dhimbjes së kësaj gruaje, kur merr vesh nga goja e tyre thënien makabre: "Thoni: Të rrojë partia!, se ai është pushkatuar sot në mëngjes...!"

Ç'kishte bërë ky njeri i mirë, ky intelektual i rrallë e baba dinjitoz i pesë fëmijëve, që quhej Kostaq Stefa, e që u vra në trajtën më barbare në moshën 42-vjeçare, më 3 mars 1948? Asgjë të keqe, veç dashurive të tij të mëdha për njerëzit, për Shqipërinë, për demokracinë e vërtetë të një kombi. Që koha kur intelekti, mirësia, e dashuria viheshin në "shënjestër" nga injorantë e kriminelë të regjur.

Kostaq Stefa, sikundër del edhe në faqet e këtij libri të dalë nga mendja dhe nga shpirti i bashkëshortes së tij të thinjur e të vrarë nga jeta, dhe të shkruar me duart e të dy vajzave të tyre: Vitore e Elda Stefa, të cilat kanë trashëguar edhe prirjet letrare të të atit, ishte një nga intelektualët më në zë të viteve `30. Ai nuk shihet thjeshtë si një nga nxënësit më të zellshëm të Shkollës Teknike "të Harri Fultz-it", e më pas si pedagog i saj, por si një luftëtar kundër errësirës, një pishtar i dijes dhe i përparimit. Vlerat pedagogjike të Kostaq Stefës si edukator një sërë brezave që bënë emër e histori ishin të dukshme në fushën e gjuhësisë (shqipe e angleze), të gjeografisë e të vizatimit teknik. Pasioni ndaj kulturës sportive të bojskaut-ëve shqiptarë, si një veprimtari e shtrirë në gjithë vendin, pleksej tek ati edhe me talentin e dukshëm ndaj letërsisë, muzikës, arteve figurative dhe të historisë së kombit.

Ky intelektual i kompletuar, me një forcë të veçantë shpirtërore e i pajisur nga natyra me një bukuri fizike prej artisti, edukoi breza të devotshëm, patriotë, intelektualë, artistë, heronj dhe udhëheqës shtetërorë. A nuk ishin krejt të veçantë dy nga nxënësit e tij, Muhamet Gjollesha e Eqrem Stërmasi, që e dhanë jetën e tyre heroikisht për të mirën e Shqipërisë në lulen e rinisë? Në se një piktor i madh si Ibrahim Kodra njihet botërisht si pasuesi më i denjë i artit kubist pas Pikasos, a nuk kishte diçka në embrionin e formimit kulturor e estetik prej pedagogut të tij, Kostaq Stefa? Unë kam njohur nga afër Avni Zajmin, një tjetër nxënës të tij, që ishte një Boy Scouts (Boj skaut) i vërtetë, i cili tërhoqi pas vetes në ekskursione të gjata sportive-kulturore nëpër Shqipëri edhe një talent të madh të artit skenik shqiptar si Mihal Popi? Po nga duart e Kostaq Stefës doli edhe një udhëheqës shtetëror si Mehemet Shehu, i cili edhe pse ndodhet sot i mbuluar nga mjegullnaja e politikës dhe alibia e vetëvrasjes, nuk e kurseu jetën e vet në mesin e zjarrit të Revolucionit spanjoll e as nëpër malet shqiptare, në luftën kundër okupatorëve të huaj. Në po këto male, në dimrin midis `43-`44-s, Kostaq Stefa do të shpëtonte ekuipazhin e një aeroplani amerikan të ndihmave sanitare amerikane, pa e ditur se do të akuzohej katër vjet më pas si "spiun amerikan" ashtu sikundër edhe ish-nxënësi i tij, Shehu, me etiketën e "poli-agjentit", me një skenë teatrore shtrigash e shtriganësh më të zymtë e makabër sesa në aktet shekspiriane të "Makbethit".

Shumë vjet më pas nga pushkatimi i Kostaq Stefës, një ish-pjesëtar i këtij ekuipazhi fatkeq, Agnes Jemsen, publikoi librin e saj "Ikja nga Shqipëria", ku jo vetëm pohon vërtetësinë e këtij inkursioni të vështirë nëpër dëborë e shkrepa malesh, po jep portretin më të saktë të Kostaq Stefës. I denjë për një film artistik hollivudian, shkruar me emocion e vërtetësi të rrallë, ku ashpërsia e natyrës dhe e motit sikur zbutet përpara shpirtit vetëmohues të mirësisë, lirizmit e anës romantike të këtyre njerëzve që i prin aq mrekullisht Kostaq Stefa, evidentoi figurën e plotë të këtij heroi të pashpallur e të pazëshëm, të këtij njeriu, do ta quaja të jashtëzakonshëm. Fisnikëri, burrëri e vetëflijim, ja tri nga virtytet e këtij njeriu të thjeshtë që u shpërblye aq mizorisht nga pasardhësit që zaptuan shtetin. Mandej dashuria e tij për familjen e sidomos për fëmijët e nxënësit e tij, tek ai që si një pjesëz e asaj dashurie të madhe që ai kishte për kombin e që arrinte gjer në përgjërim apo në një akt të shenjtë, sublim. Dhe, akoma, si një iluminist i rrallë e i vonuar me një thjeshtësi të pashoqe, përcillte përherë diçka të shndritshme prej stërgjyshit të vet: Kostanin Kristoforidhit.

Do ta quaja si meritë tjetër të këtij libri memoralistik faktin që nuk e sheh figurën e Kostaq Stefës të veçuar, por edhe si një produkt të kohës, të vetëdijes kombëtare, të rrethanave shoqërore, në bashkëveprim me njerëzit që e rrethonin. Ai dinte të krijonte atë harmoni me njerëzit që i dihej një intelektuali të gjerë e fisnik. Ja pse na duket aq e madhe edhe dhimbja për të, tragjedia e humbjes së tij, ca më shumë ajo e varrimit dhe e zhvarrimit, për ta lartësuar ca më tepër akoma "post-mortum"... Nga ana tjetër, rrethi i tij familjar, vëllezërit e motrat, bashkëshortja, fëmijët e tij, nipërit e mbesat, që erdhën më pas gjer te Kostaqi i vogël, tanimë i rritur e i bërë burrë, duket sikur mbarin "pjesëza" nga qenia e tij, nga bagazhi i tij shpirtëror, nga bota e veçantë e këtij njeriu të dimensioneve të mëdha. Aty derdhet diçka nga shpirti i tyre i njësuar, por edhe i lexuesit që ka sot ndër duar këtë libër të çmuar, përcjellë me aq kujdes e dashuri nga redaktorja poete, e mërguara Xhuljana Jorganxhi.