Komshinjtë e vdekjes

-- nga Mark Simoni

I. Askush nuk e di se prej çfarë mëhalle qiellore i kanë mbërritur Van Gogut, pak ditë para vdekjes, një tufë korbash të mëdhenj e të zi. Shpirtëra e zëra të çuditshëm, të ardhur nga përtej kësaj bote, ia mbuluan aq shumë qiellin vetjak Piktorit sa ai u ngrit i trembur prej shtratit të lëngatës e bëri tabllonë "Korbat në fushën me grurë". Qenë nga ato thirrje që i dëgjojnë vetëm veshët e njerëzve që caktohen t'i dëgjojnë. E askush tjetër.
Antonin Arto duke përdorur panoramën e mugët të këtij artisti, që u mbyll me "Korbat…" shkroi gjithë akuzë e klithje, librin rrëqethës "Van Gogu, i vetëvrari i shoqërisë".

II. Në muzg gjuetarët ktheheshin nga kënetat e largëta. Në pjesën e pasme të biçikletave u vareshin ca zogj të zinj, që i patën vrarë e shituar atje buzë ujërave të Lezhës. Sapo mbërrinin, turma magjypësh iu dilnin përpara dhe iu blenin zogjtë. E pastaj në breg të Drinit i shpuplonin e i piqnin, rreth ca zjarreve të mëdhenj e të frikshëm, tërë natën, duke kënduar.

Isha fëmijë dhe deri atëherë njihja vetëm korbat, madje për mua çdo zog i zi nuk qe asgjë tjetër veçse korb. Më vonë e mësova se ç'ishin ato zogj që vriteshin kënetave, por dhimbja më mbeti prapë për korbat.

Njerëzit që shkruajnë letërsi duhet të mos i dinë ca gjëra deri në fund. Një pjesë të tyre le t'i lëmë në stadin që i kemi mësuar së pari, (edhe gabim), mbasi letërsia ka nevojë të shkruhet nganjëherë edhe si keqkuptim apo dije e deformuar, si pjesë këto të realiteteteve artistike.

III. Ushtari i "Urës së Qabesë" ka një lutje të madhe që trondit. "O ju korba që më hani / Sytë e zez' të mos m'i ngani…". Ushtarit që vdes në shkretëtirë, i goditur e i mallkuar nga fati, ka vetëm një lutje që u drejton korbave, të mos t'ia prekin e prishin sytë. Ndërsa nëpër baladat e famshme arbëreshe sillen tufa korbash që vijnë bashkë me vdekjen, nëpër ca skena të mëdha e të sëmura njëkohësisht.

IV."Korbi"-n Edgar Allen Poe e shkroi para 160 vjetësh. Korbi (që padyshim është shprehje e korbit filozofik tek Poe) vjen në dritaren, "me ato sy të flakërirë, si të djallit q'ëndërron / Shpirti im nga ajo hije, që u ngjit e zuri vend / S'do të ngrihet, s'mund të ngrihet,/ Kurrëmë, kurrëmë!".

Ky poet që e ka letërsinë e tij plot simbole të errët metafizikë, që shëtit në realitetet mes tmerrit dhe fantazisë, me personazhe të zymtë e të dënuar fatalisht, që rrinë kështjellash të vetmuara e bibliotekash me libra të mykur, "me mendje të pushtuara nga kujtime tragjike (më së shumti për vdekjen e njerëzve të tyre të dashur)", në jetë e vdekje njëkohësisht, plot situata gotike e muzgje të rëndë, me turbullime e mjegullnaja psiqike, të gjithë të zhytur në tmerr e çmenduri, njohës të skutave më të errëta të psiqikës, me njerëz të pushtuar nga ankthe e tmerre; pra ky poet ka shkruar pikërisht "Korbi"-n, një vepër të pashoqe që vazhdon akoma të shpërndajë zi mbi botën e leximit.

V. Nuk e di se çka ndodhur në zanafillën e gjërave, qysh at'herë kur kombi ynë (sa afër tingllojnë kombi-korbi) merrej me simbolet dhe simbolikën e sendeve e të zogjve. Por jam krejt i sigurtë që ka patur ndonjë keqkuptim atëherë kur korbit iu ngarkua hija e vdekjes. Po ato korba që sillen qiellit tonë sillen dhe në ca qiej të tjerë, në ca qiej të atyre popujve që e duan, e miklojnë dhe e vlerësojnë emrin e këtij shpendi të zi. Dhe jo vetëm që s'ka lloje të ndryshëm korbash por edhe e thërrasin njëlloj edhe popuj të ndryshëm. Francezët i thonë Korbo-korb; që njëkohësisht do të thotë dhe trup i bukur. Sa elegantë e dashamirës (për ta quajtur dhe korb dhe trup të bukur njëkohësisht), pikërisht ajo gjuhë plot ngjyrime dhe e harlisur që i ka patur qindra mundësi që për trupin e bukur të përdorte diçka tjetër dhe jo emrin e këtij zogu të zi. Korvo i thonë italianët. Korb i themi ne. Një shpend që me zinë e tij duket sikur urdhëron gjuhët ta quajnë njëlloj.

VI. Esteti i famshëm Zhan Starobiski, thotë pak a shumë që jeta dhe vdekja i japin vlera njëra tjetrës. Po kështu mendon dhe Hegeli. Shumë nga estetët e analistët janë ndalur gjatë në këtë raport. Madje shkojnë deri atje sa mendojnë se vetë vdekja sjell një animacion estetik. Kurse Frojdi thotë se nga frika e vdekjes lind arti. Ekzistencialistët si Kamy me "Murtajën" apo me "Keqkuptimet" e trajtuan vdekjen si realitetin më tronditës. Hajdegeri është ndalur në shpjegime të pafund rreth vdekjes. Rëne Shar po ashtu. Veprën e Antonin Artosë e dominon ideja e vdekjes, ashtu si dhe të poetit tjetër Andri Misho.

VII. Nëse jeta njerëzore është e goditur tejpërtej nga vdekja, apo dhe historia që nuk është gjë tjetër veçse një kronikë e gjatë e vdekjes, letërsia bën tjetër gjë. Ajo krijon një realitet të dytë mbi atë të parin duke e bërë më të kobshme, më gjëmëzezë e më tronditëse vdekjen.

Kujtesa letrare është e populluar nga njerëz që vdesin vazhdimisht, që me vdekjet e tyre të thekshme mbulojnë herë pas here ngjarje plot dhimbje.

Pjesëmarrja e shkrimtarëve në trajtimin e vdekjes (sado reale të ketë qenë) do të kishte mbetur e zbehtë, apo një gjendje kundruell, e ndërtuar me mjete inteligjente e të ftohta, sikur të mos kishte patur ca shkrimtarë të tjerë që e kanë patur më afër, madje e kanë patur të tyren vdekjen. Këto autorë nuk harrakaten eksperiencash e traditash, folkloresh e zezonash të tjera. Ato ndalen bash tek vdekja e tyre e madhe, tek vdekja më e rëndë, tek ikja e fëmijëve të tyre nga kjo botë.

Tradita jonë letrare e ka një "Elegji" të Naimit që i kushton vëllait të tij të vdekur (Tasimit) apo dhe Fishta që me "Një lule mbi varr" mendohet se ia drejtoi të vëllait që vdiq.

Shkrimtarët Zija Çela, Ali Podrimja, Çajupi, apo dhe Ungareti, Ernesto Sabato, Daniel Still, Isabel Aliende, e kanë patur një fat të përbashkët. Fëmijë të tyre kanë ikur kësi bote duke lënë mbi shpinë të tokës prindërit e tyre shkrimtarë "të dehur nga dhimbja, mes rrënojave të mendjes, ku kumbojnë përvëlueshëm vargjet e Vallejos se ka kaq goditje të fortë në jetë" (Ernesto Sabato).

Hija e rëndë e vdekjes, e ardhur nga këto shkrimtarë që përmenda, tashmë dominon realitetet e shpikura e të kërkuara, fantazitë e qindra shkrimtarëve të tjerë. Dostojevski thotë se "realiteti vetë është më fantazi se vetë fantazia". (Edhe në këtë fjalë ka ca "zi").

Matrica e veprave ndoshta më të mira të këtyre shkrimtarëve qëndron tek ai realitet që ka brenda fatin e tyre përsonal e vdekjen si realitet.

"Las varrezas", "Lum lumi", "Vajet", "Thërrisje: Po mbytem" e të tjerat, sillen në letërsi si module të realiteteve e të dhimbjeve të forta e të vërteta. Këto shkrimtarë sa ç'ranë robër të ngjarjeve të tyre tronditëse po aq dhe përballuan fatin që i lidhi me vdekjen. E këto e dinë fare mirë se vdekja nuk është gjë tjetër veçse forma arketipale e dhimbjes së madhe dhe e realitetit të thellë, ndaj këto vepra që shkruan janë nga më brilantet e tyre.

VIII. Nga dritarja ime e hotelit në Prishtinë, shikoja se si nën një qiell gri, fluturonin turma të mëdha korbash. Dukej se dilnin nga nëntjegullat e shtëpive të vogla të lagjes së vjetër, në fillim si me përtesë, pastaj plot zhurmë e zi mbushnin qiellin. Në ikjen e tyre ishte po ajo lëvizje që bëjnë ëndrrat e këqia kur dalin nga ne. Turma vetmitarësh të zinj nën qiellin dimëror të Prishtinës. I ndjeja se megjithëse shkonin ashtu tufë, sejcili prej tyre qe i vetmuar, i vetmuar më shumë se çdo lloj zogu tjetër, i harruar s'di se ku.

Kosovë (Kosofu pelidhion) do të thotë fusha e mëllenjave, që siç duket këtu nuk flitet bash për mëllenjat por për vetë korbat. Duhet të ketë patur ndonjë pasaktësi në njohje, ku korbat janë marrë si mëllenja, atëherë në fillimin e vet të kësaj fjale. E nëpër mend që atje në Prishtinë më silleshin plakat e jugut të Shqipërisë, që kur mbesin fillikat e pa njeri, u thonë me dhimbje "korba".

IX. Zija Çela më solli librin e tij të fundit "Për dashurinë shkruhet pas vdekjes". Dedikimi "me dhimbje nga Zija Çela". Një memuar i rëndë për nga ngjarja, i përvuajtur për nga dhimbja, elegant për nga mënyra e të shkruarit. Shkrimtari që flet për mikun e tij më të mirë, për të birin që nuk është më. Çela e shkruan frymën e vdekjes me një vezullim të zi, gjithë misticizëm, i pushtuar prej simbolesh e shenjash që nuk dallohen askund librit por ikin qiellit, i burgosur prej zërash të largët që s'ndjehen kërkund por që janë gjithkund, i trandur prej jehonash e shpirtërash që sillen padukshëm kudo, i sëmurë prej vdekjes e prej jetës njëkohësisht. I plagosur prej kujtimesh e prej malli. Ky libër nuk është thjeshtë një memuar, por një medium i lënë në kufirin mes kësaj bote e asaj bote, si një mundësi për të shkruar përherë në të, edhe ati edhe biri. "Jetë e vdekje përqafuar"- thotë Lasgushi.