Universi i poezisë së dhembjes

-- nga Ndue Ukaj

Nëse do kërkonim të nxjerrim një parim frymëzues të llojit dominues që e karakterizon letërsinë shqipe, veçanërisht atë të krijuar në Kosovë gjatë shekullit të kaluar dhe fillimshkullin tonë, mund të shohim se paradigma e fatit kolektiv është strumbullar universal që endet me tërë përmasat, edhe në rrafshin tematik, edhe atë estetik. Pse është e rëndësishme kjo paradigmë? Për faktin e thjeshtë, sepse bëhet qelës për interpretimin e drejtë të këtij korpusi letrar, në kontekstualitet më kohën dhe kulturën e komunikimit estetik të saj. Ky dimension pikëtakon raportet mes tekstit letrar dhe realitetit, ato dimensione që dy teoricienët e mëdhenj të letërsisë Ane Jefferson dhe David Robey i konceptojnë kështu: "Realiteti (është fjalë për tekstin letrar), në këtë rast, nuk do të thotë thjeshtë bota konkrete, e objekteve materiale, por ai përfshinë realitete filozofike, psikologjike dhe sociale, të cilat ekzistojnë pavarësisht nga letërsia."
Këto marrëdhënie mes tekstit letrar dhe letërsisë, gjenden në gjithë letërsinë shqiptare, influencohen ndërmjetvetshëm dhe krijojnë realitetin suprem të artit të shkrimit letrar. Dhe këto dimensione fundamentale të letërsisë, i gjejmë edhe në letërsinë dhe poezinë e shkrimtarit Ibrahim Kadriu.

Letërsia shqipe është zhvilluar në kontekstin e dhembjes kolektive nacionale, së cilit topos tematik letrar nuk ka mundur t'i shpëtoj asnjë shkrimtar. Edhe letërsia e Ibrahim Kadriut (ashtu sikurse e shumë shkrimtarëve tjerë kosovar, si: Anton Pashkut, Ali Podrimja, Azem Shkrelit, Mirko Gashit, Sabri Hamitin, Eqrem Bashës, Sali Bashotës etj), është shkruar në shtratin e dhimbshëm të tragjikes së Kosovës dhe nga kjo, ka shtresuar në shtatin e saj legjenda dhe mite të gjithanshme të truallin e tyre antik, ku ka zënë fillin qytetërimi i madh perëndimor, për të cilën gjë poetët dhe shkrimtarët ndjehen krenar.

Autori i një opusi të shumë letrar, Ibrahim Kadriu ka përjetuar zikzaket e jetës dhe ndryshimeve dramatike në Kosovë dhe keto marrëdhënie specifike jashtaletrare, kanë vulë dhe këtë status letrar në letërsinë e tij dhe veçanërisht në poezinë e tij. Atë e karakterizon fuqishëm, si shenjëzues dhe i shënjuar, fati i nacionit dhe Kosovës më gjerë, sikundër në prozën e tij, ashtu edhe në poezi; segment ky i përjcellur me dhembje e dashuri universale. Substrati i letërsisë së këtij autori është i ndërtuar në rrjetin e diskursit të gjithanshëm, ku projektohen dhe perceptohen dhembjet dhe dashuritë, si pjesë e një kodi kulturor e letrar që ka burim dhembjen për kohën e pakohë dhe për fatin e mbrapsht historik. Kjo trajtë letrare në letërsinë e tij është autentike, spontane dhe e realizuar poetikisht, me mjeshtëri të mbrehtë krijuese.

Libri me poezi i këtij autori "S'mbet kohë për kremte" (Rozafa 2005), që është botuar edhe në rumanisht, me përkthim të Baki Ymerit, është shoqëruar me vlerësime të mira nga kritika letrare e atjeshme, përcjell tek receptuesi një poezi, në të cilën impulset dhe emocionet poetike enden në tehun e flladit lirik dhe dhembjes universale. Uni lirik, përmes një sistemi poetik të balancuar, me gjuhë të goditur e emocionale, përshkon orën e ndalur: "është ndalur ora/krejt zi e me të zeza" (Kërkimi) dhe i trishtuar, i stepur endet para tragjikes, pa gjetur ngushëllim, ngase ai ndeshet me varre e arena biografi. Andaj edhe krijon sintagmën poetike "S'mbet kohë për kremte" që korrespondon fuqishëm me substancën e brendshme të gjithë kësaj përmbledhje poetike. Kjo poezi është panoramë imazhesh, ku përmes gjuhës lirik, figurave e arketipave letrare, rrëfehet për tragjiken e nacionit dhe fatin e njerëzve të tij në atë tragjikë, prej së cilës triumfon koncepti aristotelian për katharsisin letrar.

Megjithëkëtë, poezia e autorit empirik (Umberto Eco), asnjëherë nuk është me tablo monotone, e përshkuara nga retorika, mllefet apo tendencat ideologjike. Ajo është poezi e pastër, e çiltër, e bukur. Poeti vargun e laton bukur dhe e vesh me ornamente letrare, metafora e alegori, ironi e krahasime stilistike: ("Të gjitha nisjet, si lindja më shtyjnë nga fundi/Sado i ethtë të është, imi është", poezia "Rruga do të ndalet para lodhjes sime"). Dhe më tej, shkrimtari Kadriu për të thyer egërsinë e kohës, dehet në bukurinë e artit, aluzione këto që i sintetizon tek vargjet: "Ka nevojë për lule, për erën e tyre dehëse/ për të mundur kundërmimin" (Shtëpia). Ky tip i diskursit letrar, sforcohet në nivel të klithmës në poezinë "Elegji për vargjet", përmes vargjeve që mbarin ambiguitet letrar: "I kisha do vargje të mbledhura nëpër ditë...Nga ajo natë e te kjo ditë kërkoj të gjejë ndonjë varg/Nëse ka mbetur në ndonjë gërmadhë". Përmasat e lirizmit të poezisë së Kadriut, nga diskursi lirik ku asociacionet dhe mesazhet shkrihen në shtratin e strumbullarit të tragjikes njerëzore, nganjëherë kalojnë në dimensionet e vajit.

Statusi letrar i poezisë ka nuanca të thella pikëllimi, sikundër në poezinë "S'mbet kohë për kremte", ku me shpirt të tronditur thur vargjet për njeriun e afërt të vrarë: "Është vrarë derisa ecte të arrinte harenë/E pritur me shekuj". Këto dhimbje, poeti me fuqinë e shpirtit të frymëzuar, i pikas në poezi në rrafsh të komunikimit universal; autori dhimbjet e tmerrshme për kolonat e varreve, rrëfimet për liri, sikundër i formulon me vargjet e më poshtme: "Më çon rrugëve të humbura do here/Që i kisha harruar në pluhurin e shtresuar" (poezia "Në tregun e gjësendeve të vjetra"), dhe arrin t'i bën dhembje universale, ku tragjikja e kombit të tij, e shtresuar nga pluhuri historik, kërkon rikthim në vlerat e veta, në dinjitetin historik.

Këto mesazhe letrare, poeti i përçon me metafora të përpunuara, të zhvilluara kurdoherë edhe në relacione të bukura krahasuese, për të sintetizuar e shtresuar përmasat e dhembjes në kontrast me kërkesat e lumturisë. Kësofare poezia e tij me autetitecitetin dhe bukurinë e brendshme tingëllimore, bëhet një peizazh i bukur për Kosovën e poetit dhe për fatin e krijuesit në këtë vend. Në ketë betejë të rënd, me ngjyra të zeza, shkrimtarit ja ledhatojnë ndërgjegjen vargjet, andaj kërkon të hyj në këtë univers: ("Do i mbyll dyert e të sigurohem/Të qëndron me vetveten në vetvete/Larg etheve e lehjeve që ma lëndojnë ditën" dhe nga këndej për të sfiduar kohët dhe harresat e rënda, poeti shkruan: Do shfletoj librat që më rrinë si ndërgjegje e plagosur/Dhe do e fshij pluhurin). Kjo sintagma e fshirjes së pluhurit ka korrespondencë me ndërgjegjen e plagosur, me të cilën nuk jetohet, sikundër sugjeron poeti.

Shikuar në kontekstin e përgjithshëm, kjo poezi karakterizohet me mendime të fuqishme, të mbrehta që ngërthejnë mesazh gjithherë konotative. E realizuar përmes një perceptimi poetik mjeshtëror, kjo poezi ka strukturë poetike të përpunuar, sikundër shkruan dijetari i madh i letërsisë Northep Fraji, "se lirika është mimizis brendshëm i tingullit dhe imazhit", Kadriu poezinë e ngjesh mirë me figura dhe trajta lirike. Dhe gjithashtu, funksionalizon intencën e letërsisë, atë që është edhe e dobishme, por edhe e këndshme, po ta parafrazonim Horacin e madh.