Stambolli im: Mbi shpirtin e një qyteti

Nobelisti nuk erdhi në Gjermani. Pak ditë para se Orhan Pamuku të pranonte titullin "Doktor Nderi" të Universitetit të Berlinit (Freie Universität Berlin) dhe të merrte pjesë në një takim për nder të tij në shtëpinë e Ansamblit të Berlinit, ai anuloi udhëtimin dhe shkoi në New York, pas kërcënimeve me jetë në Turqi. Gazeta gjermane "Süddeutsche Zeitung" ka dokumentuar fjalimin e tij të përgatitur për këtë vizitë, i cili në mungesë të tij u lexua në Ansamblin e Berlinit.

Kam lindur në Stamboll dhe atje kam kaluar 50 vjet të jetës sime. Duke përjashtuar tri vite në New York unë nuk kam jetuar askund tjetër. Për mua Stambolli është bosht dhe pikë ankorimi, prej së cilës i krahasoj shtëpitë, qytetet, vendet dhe botët e njerëzve të tjerë. Nganjëherë kufizimin tim ndaj Stambollit e ndjej si mangësi.

Ka autorë si Conradi, Nabokovi apo Naipauli, të cilët ia dalin të ndërrojnë qytetin dhe vendin, t'ia kthejnë shpinën kontinenteve dhe kulturave dhe të vështrojnë botën përmes dritares së një gjuhe tjetër. Unë, ndërkaq, pas kalimit të 50-viteve jam kthyer madje në shtëpinë e njëjtë, në të cilën kishte filluar jeta ime dhe ne fasadën e së cilës është shënuar mbiemri i familjes sime. Në mbrëmje shikoj sërish nga e njëjta dritare në rrugën e njëjtë. Përmes degëve të rrapit 70-vjet të vjetër, shkëlqen turbullt drita e dyqanit të Aladinit, në të cilin tashmë 50 vjet ka çikërrima të llojllojshme, cigare dhe pothuaj gjithçka tjetër për të blerë. Kur gjatë mbrëmjeve të verës fryn era e freskët, unë nganjëherë,- për shkak të përkushtimit tim ndaj vendit të njëjtë, ndaj rrugës së njëjtë, madje ndaj shtëpisë së njëjtë,- ndjej një therje të lehtë në zemër.

Një ndjenjë faji më helmon brendësinë si dikur katrani i cigareve të pira pakujdesshëm. Nuk është pendim, mbase është rezignim; a janë vetëm banorët e Stambollit kështu, të cilëve gjatë vështrimit të qytetit të tyre u bëhet e qartë se jeta është kështu dhe jo ndryshe? Mbase në Stamboll është e pashmangshme që me shqetësim të shikosh se si gjithçka ndryshon pamëshirshëm dhe pa asnjë rregull, derisa njëkohësisht thuhet se kurrë nuk po ndodhë asgjë si dikur të rritur nga koha ime e fëmijërisë, të cilët rrinin ulur duke pirë cigare dhe ankoheshin për gjëra, pjesë përbërëse e të cilave ata ishin vetë.

Brenda 50-vitesh popullsia e Stambollit është rritur prej një milioni, në dhjetë milionë. Qyteti tani ka lagje të largëta, të çuditshme, në të cilat nuk kam qenë kurrë, bile as emrat e tyre, kur i lexoj në gazetë, nuk më thonë asgjë. Megjithatë, gjatë shikimit nga dritarja ime së paku mund të merret me mend se qyteti im i lindjes është plotësuar me fshatra të largëta, të huaja. Rrugët e fëmijërisë sime sot janë aq të gjalla, siç nuk kam mundur t'i përfytyrojë as në ëndrra. Në rrugën Tesvikiye, të cilën unë si fëmijë e shikoja nga dritarja përmes gjethnajës së rrapit dhe blirit, ndërkohë të prerë, atëbotë lëvizte një tramvaj. Më vonë kalldrëmi dhe shinat e tramvajit u mbuluan me asfalt. Gati dhjetë vjet më vonë, pasi ishin hequr telat e tramvajit, u instaluan të rinj, kësaj radhe për omnibusët e importuar nga Italia, pranuesit e rrymës të të cilëve vazhdimisht binin teposhtë. Një ditë, bashkë me omnibusët, u zhdukën sërish edhe këta tela.

Heroi është koleksionist

Të jesh i lidhur me një qytet ashtu siç jam unë, kur e merr atë si nafakë, atëherë me mish e shpirt bëhesh pjesë e atij qyteti. Ndryshimet, të cilat janë kryer në rrugë, sheshe, dyqane, njeriu së pari i përjeton si plagë në trupin e tij, si të thatë dhe dukuri të harxhimit, tmerrohet në mënyrë fëmijërore (kinematë më të rëndësishme janë mbyllur, libraritë janë zhdukur, dyqanet me lodra fëmijësh), kridhet në to ashtu sikur në ndryshimin e formës së trupit të tij. Për çfarë dua të flas, ndërkaq, është shpirti i Stambollit, të cilin e kam bërë për zemër si një dashnore të çmuar, ndonëse ajo kryesisht më shumë më sjellë në kujtesë melankolinë apo gëzimin se sa pasurinë dhe thellësinë e saj.

A kanë qytetet shpirt? Nëse po, prej çka përbëhet ai? Nga madhësia e qytetit, historia e tij, nga përshtypja që na ngjallin rrugët dhe ndërtesat e tij? Nga rrëmuja apo zbrazësia në rrugicat e tij, nga mjegulla, vapa? Nga lumi apo - në rastin e Stambollit - nga deti, i cili rrjedh mes qytetit? Ku e ndjejmë këtë shpirt? Duke kundruar qytetin nga një kodër apo më shumë nga një nënkalim duhmërëndë dhe shurdhues nga zhurma e komunikacionit? Ndoshta shpirti është ai që ne ndjejmë bashkë me gjithë qytetin, kur natën në shtratin tonë lëvizim në kllapi si një kafshë e lodhur nga ndodhitë e qytetit dhe në veshin tonë depërton si buria e alarmit të mjegullës.

Stambolli më kujton vazhdimisht vetminë brenda turmës. Në shushurimat e pafundme dëgjojë fjalët dhe frymëmarrjen e njerëzve të lodhur. Nga rrugët më kaplon hijeshia e jetës dhe njëkohësisht ndjenja e zbrazëtisë dhe kotësisë. Një ndjenjë vetëlëshimi nga bindja se asgjë nuk mund të jetë e mbaruar dhe përkryer. Një ndjenjë tejngopjeje, e nxitur nga kundrimi se në lëvizje të pafrenueshme dhe në rrëmujën e shumëllojshme shkatërrohet gjithçka, të gjithë njerëzit dhe gjërat, dyqanet dhe rrugët, ëndrrat dhe shpresat, harxhohen dhe gjithnjë e më shumë i përngjajnë njëra-tjetrës. Kur në mbrëmjet e verës qetë-qetë pushon zhurma e veturave dhe e autobusëve të mbushur përplot, të cilët në një tymnajë prej pluhuri dhe gazrash i sjellin në shtëpi njerëzit e lodhur dhe të djersitur, kur gjatë perëndimit të diellit një dritë portokalli mbi qytet errësohet dhe në miliona dritare bën dritë vezullima e kaltër e televizorëve (dhe gratë fillojnë të fërgojnë patëllxhanët), befas krijohet një qetësi, e cila më tregon se Stambolli ka shpirt. Kur unë në një ditë të ftohtë, të qetë vjeshte, kur i gjithë qyteti është tërhequr në jetën e tij të brendshme, mes të gjitha anijeve në Bosfor kundroj punën e një peshkatari të vetëm në një lundër të vogël, edhe atëherë në mua regëtin ky shpirt.

Qytetet vërtet kanë shpirt. Në shikim të parë ai mund t'i duket ndryshe secilit prej banorëve të tij, varësisht sa gjatë jeton aty dhe në cilat rrugë, shkolla, zyra dhe mjete transporti çfarë ndjenje jete dhe çfarë kujtimesh janë bërë pjesë e tij. Por, ashtu siç fillojnë t'i ngjajnë dikur njëri-tjetrit njerëzit në Stamboll, ashtu është edhe ky shpirt, të cilën e bart në vete si një mik të mirë, thellë në vete ngjashëm për secilin.

Nën hijen e rrapit

Çdokush në Stamboll është i huaj, prandaj edhe vetëm. Turqit, apo më saktë, osmanët (ushtrisë osmane, e cila pushtoi Stambollin, i përkisnin edhe të krishterë) në Stamboll ishin të huaj, sepse ata gjetën një qytet plotësisht të theksuar. Elita osmane, e cila pastaj do të sundonte Stambollin pesë shekuj, ishte po ashtu e huaj, sepse rridhte nga një kulturë krejt tjetër. Edhe sot, përballë rritjes së shpejtë të popullsisë 90 për qind e njerëzve të këtij qyteti ç'është e vërteta, janë të huaj. Kështu, unë që nga fëmijëria ime, prej secilit që e takoj në dollmush (furgon) apo në rrugë, menjëherë pas ankesës për motin, pyetem prej nga jam. Kur dikush si unë, pothuaj i turpëruar, thotë se është stambollas, ai menjëherë me mosbesim, pyetet se prej nga i rrjedh babai ose nëna.

Por, vetëm kjo nuk e përbën tëhuajësinë apo vetminë, përmes të cilave qytetit i jepet shpirti. Fshehtësia e Stambollit gjendet mbase në atë se qyteti është i paklasifikuar, i parregulluar dhe i pahulumtuar dhe nuk kuptohet tamam madje as nga banorët e tij. Këtu është pikëpamje e përgjithshme e jetës, që pasuria e qytetit, e cila buron nga historia, dhe dëshmitë e civilizimeve që kanë pasuar njëri-tjetrin të perceptohen me parandjenjë, por pa i identifikuar me to. Qëmoti në Stamboll e dëgjoj fjalën: "Të huajt na njohin më mirë se ne vetveten". Kjo i referohet zakonisht turistëve, të cilët enden me doracak në dorë, por më pak është një psherëtimë dhe më shumë një qëndrim skeptik, madje përçmues kundrejt synimit për t'i dalë zot në mënyrë strukturore rrëmujës së qytetit.

Në Stamboll nuk ka muze mbi historinë e qytetit. Disa muze padyshim mirë të pajisura të qytetit shërbejnë më shumë për ruajtjen e eksponateve të vlefshme se sa qëllimit për të kuptuar të kaluarën dhe për ta bërë atë të kuptueshme. Kur në vitet '50-të historiani i popullarizuar, Reshat Ekrem Koçu, i cili ishte dashuruar në Stambollin, bëri përpjekjen heroike për të shkruar një "Enciklopedi të Stambollit", prej saj nuk doli një enciklopedi, por një diçka që pikërisht për shkak të papërsosurisë i përngjante Stambollit: Kur Koçu pas 10 vëllimesh mbërriti tek te shkronja H, ai u dorëzua; në vend që të klasifikonte dijen për qytetin, ai vetëm e pështjelloi edhe më shumë dhe në bashkëpunim me shokët e tij të gotës dhe i nxitur nga pasionet e tij të fshehta (për djem të bukur dhe këmbëzbathur, për marinarë të hijshëm osmanë dhe për çuna të brishtë me veshje femrash) ky autor i zellshëm prodhoi një mishmash jokonvencional popullarizues-kulturor.

Frymën, e cila refuzon skematizmin e qytetit dhe në fund të fundit i bën manar edhe ata, të cilët kanë marrë pjesë në përpjekjen e tillë, unë e ndjej qëmoti në dyqanet e vjetra. Dyqanet në Beyoglu, në të cilat si fëmijë më kishte marrë përherë nëna ime, tregonin ashtu si edhe pakicat qëllimisht të heshtura greke, armene dhe të tjera se prej sa shumë burimeve dhe prej çfarë pasurie të pamatshme ushqehet ky qytet. Ashtu si njerëzit, të cilët prej disa mijëra vitesh vijnë në qytet, mugullojnë dhe bëhen pjesë e tij, përjashtohen, asimilohen, dëbohen në nëntokë, harrohen dhe përndiqen apo shkrihen me ardhës të tjerë, ashtu edhe në Stamboll gjërat kanë historinë e tyre të fshehtë. Gjësendet më të çuditshme, të cilat përfundojnë në dyqanet tona prej Ballkanit, Evropës, nganjëherë Orientit dhe kohëve të fundit, gjithnjë e më shumë prej ish-Republikave Sovjetike dhe në vitrina gjenden kuturu pranë njëra-tjetrës, më bëjnë mua, kur gjatë shëtitjes qëndroj gjatë para vitrinës, të ndjej qartë se këtu shumë afër regëtin shpirti i qytetit.