VITET E TMERRSHME DHE DEPERSONALIZIMI

1.
U nis cjapi te kasapi
Makina me targë BR.
- Për ku po shkoni, ju lutem?
- Në Berat, - u përgjigj ushtari.
- Shofer jeni ju?
- Po, - ma ktheu, - do te marrim rekrutë nga Shkodra dhe do t'i çojmë në Berat.
Shikimi i tij ishte serioz, fliste me një ton te prerë, duke më dhënë të kuptoj se me ushtarakët nuk lejohen biseda të gjata.
Pas këtij dialogu te shkurtër, m'u duk vetja më i "privilegjuari", sepse unë isha i pari që replikova me shoferin. Disa emocione më pushtuan nga Brenda, por u mundova ta mbaj veten.
- Më falni, shoku ushtar, - thashë dhe u largova duke përshëndetur me kokë.
Ai nuk ma vari fare. Hodha vështrimin në karrocerinë e makinës dhe pashë që në të nuk kishe asnjë stol. M'u duk sikur me këtë makinë për në Berat do transportoheshin viça dhe jo ushtarë. Ec e gjeje me vonë, po deshe, i thashë vetes.
Një grumbull i madh njerëzish në oborrin e degës ushtarake filloi të lëvizë. Kjo lëvizje nuk ishte e zakonshme. Pashë se lotët derdheshin rrëke.
- Mos, o Zot, sa keq! - thirri një plak.
Një nënë me flokë të thinjur ulëriti me të madhe. Një nuse e kishte lagur kraharorin me lotët që i derdheshin si uji i krojeve. Të gjithë ishin të mpirë, të zbehtë në fytyrë e përpëliteshin si flaka e qirinjve. Në mes të asaj zhurme trishtuese, një oficer barkmadh dhe tërë nerva, mori qëndrim gatitu dhe filloi të fliste me ton të ashpër.
- Shokë rekrutë, ndahuni nga të afërmit, se do të bëjmë apelin!
Filloi ndarja. Përqafime, lotë dhe puthje. Shtrëngime duarsh. Buzët dridheshin si thupra në ujë.
- Medet!
- E dimë se ku po na i çojnë djemtë!
- Në tunele do të punojnë dy vjet, - tha një i moshuar. - Lopatën dhe burgun do ta kenë pakursim, të shkretët!
- Mjerë këta që po shkojnë, - bërtiti një nuse me zë të hollë dhe u shkreh në vaj. Një skenë trishtuese. Një nënë e kishte rrëmbyer djalin e saj për xhakete dhe s'donte ta lëshonte.
- Me vrisni dhe mua si burrin tim, por djalin mos ma merrni!
Dy burra ia hoqën nga duart nënës djalin dhe u përpoqën ta qetësonin, por asaj i ra të fikët. Rekrutë dhe ushtarë e fërkuan nënën dhe i hodhën ujë të ftohtë, derisa ajo erdhi në vete. Djali e mblodhi veten dhe shkoi me shokët me zemër të thyer.
Apeli vazhdonte dhe karroceria mbushej. Hipa edhe unë. Mendjen e kisha te skena e llahtarshme e nënës qe i ra të fikët. Kur nëna doli nga kllapia, ashtu e trishtuar u afrua dhe përqafoi të birin. U gëzuam, por trishtimi i asaj skene mbeti skalitur në memorjen e të gjithëve, por u skalit edhe në memorjen e oficerit, që ishte betuar për t'u hakmarrë ndaj armiqve të klasës. Ishim kaq shtrënguar, saqë s'kishe ku të hidhje as kokrrën e orizit, ishim të puthitur pas njëri - tjetrit, si fishekët në vezme. Një britmë ushtoi në oborrin e degës ushtarake. Ishte një britmë që të shponte zemrën, që dilte nga gojët dhe buzët e rrudhura, ngaqë lanë pas, aty në shesh, prindër e të afërm, dikush të fejuarën, dikush gruan. Makina u nis pasdreke vonë, ne mesin e qershorit 1962.
Entuziazëm s'kishte fare. Zemra ma ndiente se do të shihnim ferrin me sy. Asnjë brohoritje. Kjo ishte e pazakonte. Makina jonë e mbushur grumbull me rekrutë, dukej si ndonjë makinë e përmortshme. Ecte me shpejtësi. Lamë pas qytetin dhe kalanë e Shkodrës, urën e Baçallëkut dhe pranë kodrave të Bërdicës, makina bëri një stopim të çmendur. Për inerci rekrutët e fundit u hodhën mbi kabinë. Kapiteni tërë nerva doli nga kabina, duke na hedhur një vështrim të vrazhdë.
- Pse s'brohoritët?! Do ta shihni piçkën e mizës. Me kokrra ju kemi zgjedhur, - vazhdoi kapiteni duke pëlcitur nga zemërimi.
- I shërbejmë RPSH-së, - thirri dikush.
Plasi gazi. Kapiteni i nxirë në fytyrë, duke shfryrë si i çmendur u fut në makinë. Kur filloi makina të ecte, filluan barcaletat shkodrane. Ca futnin kunja, ca rrinin si në mort.
- Mos u mërzitni, lopatën e keni gati. - Po stërvitje me arme do të bëjmë?
- Dëgjuat se ç'tha kapiteni?! Me kokrra ju kemi zgjedhur...
- Ne s'na i besojnë armët, prandaj na japin lopatën. - Kam dëgjuar se në vend të pushkës së vërtetë, ne na japin pushkë druri.
- Është e vërtetë. Keni për ta parë.
- Vegla pune me frymë do të jemi për dy vjet dhe asgjë me tepër, - u dëgjua një zë, qe s'u kuptua se nga erdhi.
Nata kishte hapur krahët e saj të zi mbi rekrutët, ashtu si në tërë Shqipërinë. Ecnim me nxitim dhe "gëzim" ashtu siç "gëzohet" cjapi kur shkon te kasapi. S'kishte të mbaruar kjo rrugë e gjatë dhe e mundimshme...

2.
Nata e frikshme
Në orën 24, makina ndaloi. Arritëm në një qytezë të vogël të Beratit. Në Ujin e Zi ishte ngritur kjo qytezë, që ndriçohej nga llampa të rralla. Pasi u bë apeli, ecëm pas kapitenit, që na përplasi tërë nerva mbi ca dyshekë, që u vinte era myk, në një kapanon me tavan kartoni, ku loznin minjtë tërë natën. Sa doli nga kapanoni kapiteni shoqërues, hyri brenda një kapter. Mblodha veten, duke i thirrur kujtesës: "Kapter Deda nga Prekali i Shkodrës"!
Më njohu dhe u përqafuam.
- Lëri plaçkat mbi dyshek dhe dalim pak!
Ashtu bëmë. Kapter Deda përpara dhe unë pas. Ndonëse kishte kaluar mesnata hymë brenda në një bufe të vogël, ku shërbente xha Llambi, një burrë i vjetër mbi 60 vjeç. Na priti me përzemërsi.
- Dy dopio me raki "Skrapari", - thirri Deda. Përballë kishim disa ofcerë që ia kishin shtruar pijes. U përshëndetëm me ata, duke u mbushur nga një dopio.
- Këto i keni nga unë, - thashë.
- Mos u shpenzoni, i paguajmë ne, - tha njëri prej tyre.
- Kemi para, tani sa kemi ardhur nga shtëpia, - thashë dhe i pagova.
Gjate qëndrimit me kapter Dedën, u njoha me çdo gjë që më interesonte. Hëna filloi të shpërdante errësirën. Gjithsesi filloi t'i "gëzohet" ditës së re.

3.
Muzikë onomatopeike
Reparti qe ngritur ne mes te pyllit te virgjër dhe sapo hëna nxori syrin e saj në horizont duke derdhur bardhësi pakursim, ndjeva një "ëmbëlsi" të jashtëzakonshme. Shpendët dhe kafshët ia nisën këngës. Ci, ci cëërr, cëërr cicëronin zogjtë. Sorkadhet, ketrat, lëshonin "muzikë" onomatopeike, si ham, ham, ki, kiii etj.
Kapter Deda e kuptoi se e kisha humbur ca logjikën, por ia kishte lënë rakisë. Në heshtje e kuptova edhe unë. Ma preu mendja se për dy vjet, përveç simfonisë se zogjve dhe hungërimës se kafshëve të egra, as unë, as shokët e mi, s'do të kishim dëfrim tjetër. O Zot, ku kishim rënë!

4.
Kanceri biografik
Kapanonet ndërtuar me dërrasa dhe mbuluar me eternit, ishin shumë të gjatë. Te tillë kishte shumë, ngaqë edhe ushtarët që punonin për të hapur rrugën ishin me shumicë. Ca nga këto shërbenin per fjetore. Ishin ndërtuar thjeshtë, gjysmë metër mbi tokën me baltë hidhej një dysheme me dërrasa me gjatësi tridhjetë metër dhe gjerësi dy metër. Mbi dysheme vendoseshin dyzet dyshekë me kashtë, dy çarçafë e dy batanije. Pastaj mbi këtë shtrojë ngrihej shtroja tjetër, po me dyzet dyshekë, çarçafë e batanije. Tetëdhjetë ushtare flinin mbi njërën anë e tetëdhjetë në anën tjetër. Kapanona të tillë kishte shumë, që përveç si fjetore, përdoreshin për sallë ngrënie, magazina, zyra, dhoma politike. Mbi një breg ishte burgu, rrethuar me dërrasa dhe ca roje pa shpirtra.
Tërë reparti ngjante si një qytezë e trishtë, si një kamp i mallkuar homolog me një kamp të burgosurish, por ndryshe nga burgu, ky quhej repart ushtarak. Si ne dhe te burgosurit, ishim me një sëmundje kanceroze "kanceri biografik". Kjo "diagnozë" do na shoqëronte kudo, gjatë gjithë jetës sonë: në familje e farefis kudo që ndodheshim. Edhe këtu, në këtë qytezë që nga larg vinte era papastërti, thartirë, sikur ishin derdhur fuçi të tëra me uthull. Erë groshe e djegur. Erë prasi. Erë rrobash të palara.
Nga larg dëgjoheshin britma trishtuese oficerësh te pashpirt, që përdornin një fjalor banal, si vetë horizonti kulturor që kishin marrë në vitet e Partisë. Kishte nga ata edhe oficerë të "zgjuar" që në orën e punës politike dollarin e shqiptonin "daudhuri". Lëre mos e nga!...
Eh, ky ferr i vërtete, futur në mes të bukurive mahnitëse të natyrës shqiptare, që me plot nostalgji dhe patos u pat kënduar Naimi. Kjo natyrë e bukur në këto male madhështore të Beratit, kishte në gjirin e vet racën më të mirë shqiptare, mbi të cilën godiste pa mëshirë kamxhiku i kuq. Sa keq! O Perëndi, ku je?!...
Ishte kënaqësi të dëgjoje apelin me mbiemra si: Topalli, Beja, Xhaferri, Vrioni, Sharra, Gjonmarkaj, Bushati, Barbullushi, Karafili, Merlika, Qefalia, Bajraktari etj. Ishte krenari dhe dhimbje kur shikoje qëndresën përpara vështirësive të torturave të panumërta, që u bëheshin këtyre "primitivëve" të vërtetë gjatë kryerjes së shërbimit të dhunshëm ushtarak.
- Toka poshtë e qielli lart! Eh, ç'të bësh?! - pëshpërisnin ushtarët me zë të ulët dhe tërë nerva. Ky repart kishte privilegjin se në gjirin e tij kishte poetin dhe shkrimtarin disident Bilal Xhaferri, atdhetarin dhe nacionaistin e madh të Shqipërisë dhe Diasporës Çame.

5.
Mëngjes i trishtë
- Shpejt përjashta! - bërtiste oficeri.
Me këtë "melodi" fillon dita jonë çdo mëngjes. - Rregulloni krevatet shpejt!
- Uuuuu..., - ushtonin kapanonet nga britmat e ushtarëve.
Ndërsa oficeri vazhdonte të çirrej si i çmendur, ushtarët vazhdonin ritmin e zakonshëm, bile as nuk donin t'ia dinin për çmendurinë e oficerit, që s'dinte kurrë të thoshte as "mirëmëngjesi"! Edhe kapterët bërtisnin:
- Zgjohuni! A merrni vesh, zgjohuni, se do t'ju përplasim në burg!
Dhe fillonin t'i kapnin ushtaret nga këmbët dhe t'u hiqnin batanijet. Ndonjë ushtar e përshëndeste kapterin duke i dhënë një por..., ndonjë shkelm... Sidoqoftë ushtari përfundonte në burg...
Në kapanon s'dihej ç'bëhej: ngatërroheshin këpucët, rripat, ndonjërit i humbte kapelja... Ç'të shihje? Dilnin nga kapanonet ushtarët e përgjumur e tërë nerva: xhaketa pa spaleta apo të zbërthyera, që vareshin si veshë gomari, disa kapota pa rrypa mesi, me kapele pa yje, të tjerë me këpucë të grisura nga të cilat shiheshin gishtërinjtë e skuqur dhe të gjakosur. Xhaketat lëshonin erë të rëndë dhe në sipërfaqen e tyre shihje një cipë të hollë kripe, nga djersët e tepërta gjatë punës së rëndë.
Me këtë panoramë rrëqethëse hyrja në mensë ishte e potershme. Tavolinat për të ngrënë mungonin. Ushqimi shtrohej mbi dërrasa të gjata pa shtrojë, ku mungonte pastërtia. Mëngjesi fillonte me fasule të djegura, që lëshonin një erë të neveritshme. Ushtarët hanin me shpejtësi. Ushqimi ishte i pakët dhe lugët e pjatat e aluminit përplaseshin njëra me tjetrën. Vazhdimisht për të shuar rrëmujën, ushtarët dënoheshin me burg...
Dhe ja, ushtaret me veglat në duar, të rreshtuar merrnin rrugën për në frontin e punës. Vështirësi të mëdha edhe në dimër, edhe në verë. Në dimër, duart të ngrinin pas bishtit të lopatës, në verë të thahej goja për një pikë ujë. Sa keq! Ç`të bënim?! Për të folur, ec e fol, për të duruar, ec e duro!

6.
Mos Zot, më keq!
Mos Zot, me keq! Kjo shprehje dilte nga goja e ushtareve ne ditët e vështira e te padurueshme. Edhe ushtarët e donin zhvillimin dhe përparimin e Shqipërisë. E donim Shqipërinë me rrugë të asfaltuara, me fabrika dhe zhvillim perëndimor, ku prona private të jetë mbi mjetet e prodhimit dhe jo kështu, duke shfrytëzuar punën e skllavit nga skllavopronari që quhej shtet, që iu merrte shpirtin ushtareve, qe ishin të "zgjedhur me kokërr". Ca kishin prindërit, vëllezërit, pjesëtarët e fisit të pushkatuar, dajat, nipërit, apo kishin qenë edhe vete në burgje për motive politike, ndërsa bijtë e bllokmenëve gëzonin në plazhe, universitete, apo shtete të ndryshme të botës. Maskarallëk!
Rruga e re vazhdonte trasenë. Disa oficerë dukeshin se kishin qejf që të gjitha proceset e punës të bëheshin me krah, nga kjo kategori ushtarësh bashibozukë, siç na quanin ne.
Kur një oficer kishte kërkuar një motokompresor për të çelur vrimat e minave në shkëmb, komandanti ishte shprehur:
- Shoku oficer, kjo kërkesë do t'ju kushtojë shtrenjtë, do t'ju largojë nga radhët e Partisë. Me krahë t'i hapin vrimat e minave ata të mallkuar dhe pak e kanë, - hungëroi oficeri shpirtkazëm.
- Po vdesim urie, - tha Marashi nga Shkodra. Gjergji nga Mirdita ishte me temperature 39 gradë dhe s'lejohej të ulej e të pushonte. Gjak u pikonin duart ushtarëve. Askush nuk i mjekonte. Oficeri e vuri përpara Gjergjin ashtu të sëmurë, për ta çuar në arrest.
Bilal Xhaferri u revoltua pa masë dhe iu lut oficerit:
- Ju lutem, shoku oficer, mos e mermi ne qafë ushtar Gjergjin!
- Vazhdo punën e normistit e mos na bëj llafe, o Xhaferri! Na ke mërzitur ti, Bilal Xhaferri, ushtar e bën, shkrimtar e bën, poet e bën dhe normist e bën, mjaft! - bërtiti oficeri.
- Aaaaaaa!- ia bënë ushtarët dhe të gjithë ndërprenë punën.
- Është me temperature të lartë, - përsëriti Bilali. - Poooooo, - thirrën ushtarët në kor.
- Boll edhe ti normist Bilali, greva kërkon të na bësh?! Do ta shohësh!
- Unë shoh, ti sheh, ai sheh, ne shohin, ju shihni, ata shohin, - zgjedhuan foljen të gjithë ushtarët menjëherë për t'u tallur.
Oficeri nuk e kishte parë veten me ngushtë në këtë repart.
- Do t'u marrim shpirtin, o këlysh armiqsh! - thirri duke ikur i diskredituar, duke e lënë ushtar Gjergjin, ulur mbi një gur, në anë të rrugës.
Posa iku oficeri, ushtarët bërtitën me të madhe: - Bilali, Bilali, Bilali!
Dhe të gjithë e përqafuan me dashamirësi.
Ishin lodhur sa s'bën këta djem nënash. Ishin bërë kockë e lëkurë, sikur t'i kishin balsamosur. Ishin lodhur e uritur sa ishin të gatshëm të hanin barishte në pyll.
Normisti, Bilali, bënte si bënte, duke i nxjerrë ushtarët me tejkalim norme në hapjen e rrugës së re. Kur e shihte se i mungonte volumi i punës, me kompetencë ndryshonte kategorinë, që ia kishin futur kot në projekt inxhinieret. Shikonte hedhjen e dheut, shembjet e vazhdueshme që ndodhnin në trasenë e re, me këto korrigjime të faktuara, ushtarët me këtë normist dilnin me tejkalime, prandaj e mbështesnin Bilal Xhaferrin.
Shumë nga ushtarët thithnin me endje dhe kënaqësi artistike bisedat e tij, lexonin papushim librat e shkrimtarit, në prozë e poezi, botimet në "Nëntori", në "Drita" dhe dorëshkrimet në fletoren "Puthja", të shkruar në frontin e punës, apo natën në kapanonet mizerabël.
Në këtë repart, në këto kushte kaq te rënda, ishte kënaqësi të shihje elitën intelektuale të repartit, duke lexuar kryeveprat e letërsisë botërore. Dhe këta ishin ushtarë si: Kolec Topalli, Bilal Xhaferri, Xhildo Haxhia, Rudi Bozo, Petro Kuçi, Ernest Sima, Franko Karafili, Eduart Çurçia, Zef Brushtulli etj. Unë bëhesha organizator dhe shpërndarës i këtyre librave, kur ca prej tyre ishin të ndaluar.
Ushtar Llapushi nuk e duronte dot urinë. Kur shihte ndonjë kuzhinier me bluzë të bardhë, fillonte e përtypej nga uria e madhe, që i errësonte arsyen dhe për këtë e thërrisnin "Llapush".

7.
Jetë e nxirë
Mali i Tomorit përballë qëndronte hijerëndë e madhështor, atje mbi ne. Në dimër lëshonte furtunë, dëborë e ngricë, në verë rrufe që tundnin gjithësinë.
- Abaz Aliu, nga Tomorri, gjuan me rrufe xhelatët.
-Abaz Ali, Abaz Ali, dërgoja një kokërr kapitenit tonë.
- Hë, mo, se na çave by...
- Mbaje gojën, o burrë i keq! Ushtar jam, po mos kujto se jam racë e keqe denbabaden si ju, o zotrote. U nxehen gjakrat. Oficeri si i çmendur u vërsul drejt ushtarit. Marashi, qe ishte dy metra i gjatë e shtrëngoi me "dashamirësi" dhe e bëri petë byreku oficerin gojëndyrë, si raca të cilës i përkiste. Duke fshirë djerset e sikletit, sytë i kishin dale jashtë zgavrave. E bëri zhele. Ushtarët ia hoqën nga duart Marashit, oficerin e degjeneruar. Oficeri pasi mori kapelën që i kishte rënë në tokë, fshiu "tullën" dhe e ngjeshi në kokë.
- Po yllin ku e ka? - tha një ushtar.
- Aaaaaaaa! - ia bënë ushtarët me të tallur.
E meritoi këtë. "Kush mbjell erën, korr furtunë", - thotë populli.
Bilal Xhaferrit nuk i pëlqenin fyerjet, sharjet, as veprimet e dhunshme. "Ç'të bësh, të tillë janë këta", - thoshte me vete. E dinte se nga stani i kuq, ai bulmet do të dilte. E dinim edhe ne, zemërimi kishte arritur kulmin, prandaj duhej kujdes...
Ushtarët ishin gëzuar pa masë, se ushtar Bilal Xhaferri kishte marrë detyrën e gjeometrit. Tani kompania ku punonte normist dhe gjeometër ushtar Bilali, kishte një mbrojtës të sigurtë, duke dalë me tejkalim plani.
Tek e vështroi Bilalin në atë bregore lagur e bërë qull, dukej se kishte vendosur që me çdo kusht kompaninë ta nxirrte me tejkalime në përfundimin e rrugës së Ujit teë Zi dhe të ndërtimit të uzinës së re të Poliçanit në Berat. Në çdo profil që ta shikoje Bilalin, të rrëmbente me shikime të ëmbla dhe plot respekt. Ishte fjalëpak, i matur e me llogjikë të pashoqe. Me shumë fliste mimika e tij, sesa goja. Në vështrimin e thellë, tretur diku larg andej nga ku kishte shpirtin e zemrën, në trojet stërgjyshore, të linte të kuptoje se ky ishte një personalitet i madh me jetë të trazuar dhe plot brenga, me një karakter titanik, këmbëngulës në kapërcimin e vështirësive.
Bilali kishte një fytyrë të hequr e simpatike me sy bojëqielli, me trup elegant dhe shumë të rregullt. Edhe në mes të baltës, ai çuditërisht ishte i pastër, ashtu si raca e tij nga kishte dalë biri i të ndierit Xhaferr Hoxha, pushkatuar nga regjimi diktatorial, se ishte nacionalist dhe antikomunist i vërtetë.
Ai vazhdimisht thoshte: "E kam babanë të pushkatuar". Kanceri biografik për ditë ngulte metastazat në shpirtin e këtij shkrimtari dhe poeti disident, ndaj edhe regjimi e kishte internuar, censuruar dhe përjashtuar nga Lidhja e Shkrimtarëve. Ai vazhdonte të shkruante edhe këtu, në mes të baltës dhe dëborës, shiut dhe akullit, në Poliçan, ne Ujin e Zi të Beratit, mes shokëve dhe intelektualëve te shquar, që regjimi i pashpirt i kishte përplasur me lopatë në dore, në mes të baltës dhe të pangrënë. Bilali mendonte dhe vepronte për lehtësimin e ushtarëve nga pesha e rëndë e komandantëve xhelatë. Por nuk ishin të gjithë të tillë.

8.
Depersonalizimi
Ishte natë. Ushtarët flinin. Një gjumë i rëndë, si pesha e regjimit mbi Shqipëri. Zgjimin nga gjumi na e bëri një këngë qe vinte andej nga kodra mbi mensë. Ishte një këngë që thoshte "Mora çiften, do dal për gjah"...
Ishin oficerët, që ia kishin shtruar me raki "Skrapari" dhe mish të pjekur gjahu derri të egër, të vrarë në Valani. Oficerët rrufjanë kësaj here kishin planifikuar të kryenin një aksion politik ndaj shtresës së persekutuar të Shqipërisë, grumbulluar në repartet e punës. Këtë aksion do ta realizonin në Poliçan dhe Ujin e Zi te Beratit. Për realizimin e këtij plani ishin mbështetur tek disa ushtarë, që ishin thyer para urisë së bukës.
- Shoku rreshter!
- Urdhëroni, shoku komandant!
- Merri ushtarët e caktuar për gjah!
- Si urdhëron, shoku komandant!
Rreshteri me shpejtësi dhe fshehtësi mblodhi ushtarët si: Llapushin, Gimin, Taren, etj., gjithsejt njëzet ushtarë.
- Shoku komandant, urdhri juaj u zbatua!
- Bashkë me ushtarët na prisni andej nga xhadeja!
Komandanti me tre oficere me automatike dhe fishekë, u bashkuan me kapterin dhe ushtarët, sipas planit. U nisën nëpër pyll. Ushtarët i lanë shtrirë në fund të pyllit, me nga një shkop në dorë. U dhanë udhëzime, që mbas një ore të rrethojnë pyllin, duke lehur si zagarë dhe goditur shkurret me shkop të gjatë dhe të ngjiten drejt shtegut, ku kishin zënë pusi oficerët gati për zjarr. Derrat e egër do të tremben e do të vinë në pritë dhe me breshëri automatiku do te vriten me siguri, kështu mendonin. Ora e caktuar për veprim erdhi. Filluan britmat. Pylli ushtoi nga njëzet zëra, si gryke pushkësh.
- Ham, ham, ham!
Kapteri ishte me ushtarët dhe jepte udhëzimet.
- Bejeni zërin më të hollë, se derrat gjuhen me zagarë.
- Ham, ham, ham!
Derrat u ngjiten drejt shtegut ku ishin oficerët. Të lehura dhe britma, qe pylli nuk i kishte dëgjuar ndonjëherë.
- Goditni shkurret me shkopinj ! Lehni papushim! - bërtiste kapteri.
Derrat kishin marrë arratinë nga strofullat e tyre. Shkurret zienin, të lehurat shtoheshin.
- Disa ushtarëve u është trashur zëri, duken sikur lehin qentë e jo zagaret, - thoshte kapteri. Mali gjëmonte. Derrat të zënë nga paniku, po i afroheshin shtegut të parashikuar. Sa u shtuan të lehurat, automatikët vollën nga grykat zjarr. Dy derra "ranë në krye të detyrës". U mblodhën në shtegun e përgjakur, në natën e zezë si vetë jeta e shqiptarëve, ushtarët e shqyer e të gjakosur, me zë të marrë si gërnetat e prishura, duke pritur lavdërimet e oficerëve.
- He, dy derra janë pak, o qafira! Ptu! Paçi faqen e zezë! - gërthiste komandanti, duke i pështyrë në fytyrë ushtarët e gjakosur, si derrat e vrarë përpara këmbëve.
- Zagarë! Zagarë! Do t'ju mbesë emri brez pas brezi, o farë e ndyrë! Me ju do ta ndërtojmë socializmin?! Ju doni plumb, si këta shokët tuaj, derra të gjakosur, pushta!
- Kapter, ngarkoju derrat këtyre derrave dhe drejt në repart.
- Të shkretët ushtarë! - tha me zë të mekur kapteri.
I futën derrat ne thasët qe kishin me vete dhe u nisën për rrugë nëpër shkurret plot gjemba. Derrat pikonin gjak, ashtu si edhe ushtarët. Rruga u la me gjak "zagari" dhe ushtari. Kur arritën ne repart, qe natë pa hënë. Në oborrin e mensës s'kishte njeri. Ushtarët ishin vënë në gjumë.
Komandanti foli për "aksionin".
- Njëzet derra me dy këmbë e dy derra me katër këmbë i kemi të pranishëm.
- Gabove, shoku komandant. - Këtu kemi njëzet zagarë dhe dy derra të vrarë, - tha një oficer.
Ushtarët ishin bërë për të vrarë veten nga vuajtjet, por edhe për namin e keq që do t'u dilte në tërë Shqipërinë.
Njëri nga ushtarët, i shqyer dhe larë në gjak, filloi të fliste:
- Shoku komandant! E paç faqen e zezë brez pas brezi, se na nxive fytyrën!
Duke shtrënguar grushtat e gjakosura, ishte gati që t'i hidhej në fyt për t'ia marrë shpirtin. U afruan edhe ushtarë të tjerë pranë shokut të tyre guximtar.
- Komandant! Kemi gjak shqiptari në trup. Ju nuk jeni shqiptar.
- Oficeri i rojës! - thirri komandanti. - Urdhëro, shoku komandant!
- Ushtar Agimin e Hysenin, merri në arrest e rrasi brenda. Ua tregoj unë trimërinë atyre! Për një gjysmë ore derrat të jene gati për t'u pjekur në furrë. Që tani mëlçitë t'i piqni në mensë e të merrni shishet e rakisë, djathë, turshi, qepë. Forcani, merrni për ndihme edhe kuzhinierët!
Oficeret filluan banketin. Ngritën dolli për Partinë dhe shokun Enver. Kënga mori zjarr. Ushtarët u zgjuan nga gjumi, por nuk e dinin mirë se ç'kishte ndodhur.
Ushtonte kënga:
"Pushka bam, ushtari ham.
Aman shoko, aman, aman... "
Tërë gjak e të shqyer nëpër rroba e trup, tetëmbëdhjetë ushtarët u futen në kapanon. Dy ushtarët, Agimi dhe Hyseni, u futën në birucë.
Papritur kapanoni ushtoi:
"Ham ham ham, ham ham ham...
Pushka bam, oficeri ham...
Aman shoko, aman, aman..."
- Si s'u erdhi turp te dilni për gjah e të luani rolin e zagarit, o vëllezër?!
- Na u nxi fytyra të tërëve, - tha ushtar Pjetër Shkreli. - Na morët në qafë.
- S'kemi fytyrë të dalim në dritën e diellit, - thanë ushtarët njëzëri.
- Ushtarët ishin ngrirë si shtatorja e Beratit. Të vinte keq t'i shikoje.
- Janë mashtruar nga të pabesët, - tha njëri.
- Kur e kanë kuptuar gabimin, janë kacafytur me oficerët, - tha tjetri.
- Dy shokët e tyre janë në burg. Ata janë bërë tërë gjak, shqyer nga ferrat e kaçubet e Valanit, duke bërtitur dhe ulëritur si zagarë dhe të pangrënë.
- Mos o Zot, ma keq! - thanë te gjithë përnjëherë. Njëri, pasi mori pamjen e seriozit mori fjalën: - Të shkojnë tre ushtarë e të kërkojnë lirimin e shokëve, se u turpëruam.
- Turpi që u bë në radhë të parë do të bjerë në organizatorët e kësaj tragjikomedie. Ushtarët janë mashtruar e urdhëruar, - ia priti ushtari i moshuar.
Kur u nis grupi për të kërkuar lirimin e shokëve kapanoni gjëmoi:
Komandant, o budalla,
Jemi ushtarë, s'jemi zagare...
Oficeret u tmerruan nga ajo potere e madhe, që shprehte revoltën e fuqishme të repartit, batalionit dhe fshatrave përreth, që ishin çuditur nga kjo ngjarje e padëgjuar në historinë tonë.

9.
Amanet Çamërinë
Shkrimtari Bilal Xhaferri kishte ngrirë. Dukej se kishte në gjoks tërë akujt e Tomorit, por heshtte. Mimika e tij na tregonte diçka. Pas një heshtjeje të shkurtër, Xhaferri tha:
- Kjo e ka emrin "Depersonalizim" që do të thotë: konvertim i ushtarit në zagar, jo të çdo ushtari, por të ushtarëve të reparteve të punës, që janë ajka e familjeve të Kombit Shqiptar...
Sa keq! Ne Shqipëri, tani ka ardhur demokracia, por i ndjeri Bilal Xhaferri fizikisht nuk rron.
Sa keq! Ai edhe nga varri duket se u thërret fuqishëm bashkëvuajtësve dhe gjithë shqiptarëve:
"Shpalosni me guxim vlerat tuaja të madhërishme që u përdhosen nga bishat e kuqe sllavokomuniste! Udhëtare, kur të kaloni në uzinën e Poliçanit dhe nga Pronoviku ne Ujin e Zi, kujtoni se një batalion i tërë, për dy vjet rresht u syrgjynos në rrethin e nëntë të ferrit komunist.
Në mos më besofshi mua, pyetni kë të doni, pyetni malin e Tomorrit dhe Zotin në qiell, se janë dëshmitarë okularë, për torturat me çnjerëzore që kemi hequr!
Shoferë, kur të shkoni në uzinën e Poliçanit, apo në rrugën Pronovik - Uji i Zi - Terpan, i bini borisë në kujtim të ushtarëve që për dy vjet u torturuan më keq se në kampet e të burgosurve...
Shqiptarë, amanet të ma keni ÇAMËRINË!"...

Shkodër, me 25.05.2007