Tematologjia: ose plagjiatura postmoderne e Sabri Hamitit

Hyrja

Në fushën e shkrimit shqip sot, si asnjëherë më parë, po lulëzon fenomeni i plagjiaturës, i kiçit dhe i botimeve krejt të pavlera. Këtë dukuri e ndeshim si në botimet shkollore e universitare, ashtu edhe në shkresurinat e akademikëve tanë, të cilët nuk reshtin të prodhojnë gjithfarë gatesash të pashije për tregun tonë leximor. Njëri ndër ta, ndër më kryesorët, është Sabri Hamiti, i cili brenda katër-pesë vjetëve të fundit doli në treg me dy “shkenca” letrare – Bioletra dhe Tematologjia. Ndërsa në botën e civilizuar, rreth një shkence letrare mblidhen institucione dhe figura të larta të shkencës dhe punojnë dekada të tëra në atë drejtim, Sabri Hamiti, i vetëm, për një kohë të shkurtër i promovon dy “shkenca” të studimit të letërsisë. Por është e çuditshme sa lehtë i promovon ato!

Ndërsa për Bioletrën kemi folur në një rast tjetër, në vazhdim do të shpalosim mendimin tonë për Tematologjinë.
“Tematologjia” është shkrimi i Sabri Hamitit prej 17-faqesh, që i paraprin librit me të njëjtin titull të botuar nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, por që nuk ka ndonjë lidhje me shkrimet e tjera të këtij libri, të cilat pothuaj të gjitha kanë qenë të publikuara më parë. Ky shkrim, me pretendime të larta të autorit për të elaboruar një “shkencë” të re në kritikën shqiptare, po të krahasohet me Dictionnaire des Genres et notions littéraires (Paris, 2001), del se thelbi i tij, Tema (në origjinal: Thema), është marrë nga ky tekst. Kështu ndodh dhe me Motivin (në origjinal: Motif). (Siç shihet më poshtë, për Temën, vetëm teksti në kllapa është marrë nga Recnik knjizevnih termina (Beograd, 1986), ndërsa përkufizimi nga Dictionnaire...).

Po t’i bëhet një analizë e kujdesshme këtij teksti, që nuk është punë aspak e lehtë, do të veçoheshin tri shtresa të tij:
1. Përkthimet e fjalëpërfjalshme të teksteve nga fjalorët e nocioneve dhe të zhanreve letrare (frëngjisht e serbokroatisht), pa shënime referenciale për burimin e literaturës;
2. Përkthimet e përfolura dhe jo njëherë të keqinterpretuara, dhe
3. Ndërhyrjet e autorit, të cilat përshkohen nga konfuziteti dhe gjykimet e herëpashershme me një gjuhë poetike e pa ndonjë logjikë.

Krahasimi i teksteve

1.Tema

Teksti i S. Hamitit
Tema (gr. Thema – rast, bazë, lëndë, parashtresë) është boshti themelor ideologjik e ndodhjesor i veprës letrare duke siguruar koherencën e saj. Qoftë e shpallur nga vetë autori, qoftë e identifikuar nga kritikët, tema është një konstantë rreth të cilës afrohen interpretimet e veprës së veçantë. (Sabri Hamiti,Tematologjia, f. 14)

Teksti i origjinalit
Le thème est la colonne vertébrale, idéologique ou événementielle, de l’oeuvre littéraire et assure la cohérence de celle-ci. Annonce par l’auteur ou décelé par les critiquées, le thème est une constante autour de laquelle gravitent les interprétations de l’œuvre particulière. (Dictionnaire, f. 896)

Teksti i S. Hamitit
Një tip i aksionit, një personazh, një ide, mund të jenë paradigmë e një zhanri (hakmarrja te tragjedia), e letërsisë së një vendi ( (Jobi për Evropën e mesme), i një epoke (absurditeti i ekzistencës në letërsinë pas Luftës së Dytë). Kurtius duke folur për toposin mendon që nëse një personazh, një situatë, një relacion apo një rrëfim mitik është në gjendje të rishtohet pas 15 shekujsh, ko ngjet “ngase i ka rrënjët thellë, në thellësi të shpirtit, u përket imazheve më të vjetrat ndërdijes kolektive”. Ky përkufizim është më afër me arketipin në vështrimin e Jungut, prej nga dalin një mori temash me të cilat merret antropologjia, komparativistika, apo më në fund edhe tematologjia. Mirëpo, kjo fundit duhet të shkojë shumë më larg sesa etablimi i një katalogu të paraqitjeve të temave, duke paraqitur një gjykim për vlerën estetike, duke studiuar evolucionin ose modifikimet e domethënieve, duke u marrë me gjithë kuptimin e ndryshimeve. (Tematologjia, f. 20)

Teksti i origjinalit
En revanche, il donne lieu a des variations infinies si l’on considère l’ensemble des ouvrages littéraires : un certain type d’action, un personnage, une idée peuvent être le paradigme d’un genre (la vengeance pour la tragédie), de le littérature d’un pays (Job pour l’Europe centrale), d’une époque (l’absurdité de l’existence pour l’après-guerre). Si un personnage, une situation, une relation ou un récit mythique (Antigone, Osiris, Icare ou le Juif errant) « est capable de rajeunir au bout de quinze ans [….], c’est qu’il a ses racines au plus profond de l’âme. Il appartient aux plus anciennes images de l’inconscient collectif », dit E. R. Curtius parlant du topos mais définissant ce que Jung appelle l’archétype et dont relevé une grande partie des thèmes analyses par l’anthropologue ou le comparatiste. Ce dernier est censé pousser ses investigations plus loin que l’établissement d’un catalogue d’occurrences pour tel ou tel thème ; il doit porter un jugement de valeur esthétique, considérer l’évolution ou les modifications des sens, s’interroger sur la signification même de celui-la. (896)

Teksti i S. Hamitit
Karakteri protejformë dhe polivalent i temave është në origjinën e njëfarë konfuzioni terminologjik, që duhet të konsiderohet relativ kur kihet parasysh që tematologjia është një shkencë e re, zhvillimi i së cilës duhet të bëjë të ndriçohen raportet e dallimet ndërmjet temës e motivit, mitit, toposit e idesë.

Teksti i origjinalit
Le caractère protéiforme et polyvalent des thèmes est a l’origine d’une certaine confusion terminologique, confusion toute relative si l’on considère que la thematologie est une science encore récent, dont le développement même devrait contribuer a éclairer le rapport entre motif, thème, topos et mythe. (autor: Veronique Klauber). (Grup autorësh: Dictionnaire des Genres et notions littéraires (Paris 2001, f. 896)

Gjithashtu edhe Motivi (Motif në origjinal) është marrë, me pak ndryshime, nga Dictionnaire:

2. Motivi

Teksti i Sabri Hamitit
... Truson motivin e sheh si një rrjet të bazës, një koncept të gjerë, që paraqet ose një qëndrim – për shembull revoltin – ose një situatë të bazës – për shembull njeriu në mes të dy grave, kundërshtitë në mes të vëllezërve, kundërshtitë ndërmjet atit e birit. (Hamiti, f. 18.)

Teksti i origjinalit
Dans l’oeuvre littéraire, le motif est « une toile de fond, un concept large, désignant soit une certaine attitude – par exemple la révolte -, soit une situation de base impersonnelle dont les acteurs n’ont pas encore été individualises » (Reymond Trousson). Ainsi le motif du « cœur mange » apparaîtra-t-ils dans la littérature médiévale dans une série d’ouvres, dont la Chatelain de Coucy. Il est important de distinguer le motif du thème, celui-ci étant en l’occurrence le « secret d’amour divulgue ».)

Teksti i Sabri Hamitit
Vetë Frenzel këtë dallim përpiqet ta theksojë duke përdorur një metaforë muzikore ”Tema ofron melodinë e tërë, motivi prek vetëm një akord”

Teksti i origjinalit
Elizabeth Frencel, l’auteur des remarquables dictionnaires de thèmes et motifs (Stoffe der Weltliteratur et Motive der Weltliteratur, Ktoner, 1976), propose cette métaphore musicale : « Le thème offre la mélodie entière, le motif plaque un seul accord ».) (511)

Teksti i Sabri Hamitit
Në këtë vështrim, motivi përmban një konflikt, një tension, dhe duke karakterizuar një personazh, bëhet tip; nëse përsëritet e lidhet me një situatë, tipi bëhet arketip. (Tematologjia, 18) (Në Fjalorin frëngjisht shkruan se nëse motivi përsëritet kalon në lajtmotiv, Sabriu e ‘përmirëson’: motivi bëhet tip e pastaj arketip?!)

Teksti i origjinalit
Le motif, toujours d’après elle, doit comporter un certain conflit, une certaine tension : l’amitié en est un motif alors que la preuve de l’amitié en est un. Le motifs qui caractérisent des personnages deviennent des types : l’excentrique, le filou, le prostituée au grand cœur… Un motif peut servir de repère, peut souligner le schéma de construction d’une seule œuvre. Lorsqu’il revient régulièrement et est associe a une certaine situation au a personnage – le motif du sommeil équivalent a la mort évoque lors des moments clés dans Macbeth -, le motif se mue en leitmotiv. (f.511)

Teksti i Sabri Hamitit
Mirëpo, në konsekuencat e fundit duket i ngjashëm me interpretimet e formalistëve rusë, të cilët njësinë e motivit (statik apo dinamik) e shohin në funksion të zhvillimit të syzheut të tregimit. Për Tomashevskin (Tematika, 1925), “motivi është përmbajtje në fjali (fraza) ose atome narrative, që kurdisin drejtimin e tregimit”. (f. 18), (Sabriu ‘harron’ të shkruajë në kllapa se “Tematika” nuk është libër (!!), po pjesë e librit të Tomashevskit “Teoria e letërsisë”, sikur shkruan në kllapa frëngjisht!)

Teksti i origjinalit
Le concept de motif intéresse aussi les formalistes russes, les ethnologues et les folkloristes, car il leur permet de décomposer jusqu’aux « atomes » les récits autrement insaisissables dans leur heterogeneite. Pour Tomachevski (Thématique, in Théorie de la littérature, 1925) le motif est contenu dans les propositions ou atomes narratifs qui régissent la conduite du récit. (Dictionnaire, Veronique Klauber, f. 511)

3.Tematika

Teksti i Sabri Hamitit
Kur tema është lënda themelore e veprës (Uliksi i Xhojsit), tematika është fusha e gjerë e të dhënave jetësore ku merret tema (Dablini e Odiseja e Homerit). Kur tema është problematikë, domethënia themelore e veprës (Kështjella e Kadaresë), tematika është hapësirë nga e cila është marrë tema, si kuptim lëndor konkret (Shqipëria, Kruja e shekullit 15) (Hamiti, f. 21)

Teksti i origjinalit
Pod tematikom knjizevnog dela razumemo oblast zivotnih cinjenica iz kojih je uzeta grada za to delo. Pod temom pak razumemo ono jedinstveno konkretno znacenje na koje se celo delo, sva njegova grada, moze svesti. (Recnik knjizevnih termina, f. 801), ose Tema është: Problem koji odredena grada u sebi nosi, u kom slicaju se termin tematika knjizevnih dela moze zameniti izrazom problematika.) (Recnik knjizevnih termina, f. 801)

4.Tematika universale

Teksti i Sabri Hamitit
Këtu hyjnë forcat fizike të natyrës e shndërrimet e tyre (stinët e motit); forcat organike të njeriut (incesti, raporti prind-fëmijë, raporti burrë-grua, vdekja); forcat shoqërore (politika, edukimi, lufta, paqja); forcat egoiste individuale; forcat e besimit e religjioze. (21)

Teksti i origjinalit
2. Podrucje (oblast) iz kojeg je uzeta grada knjizevnog dela. L. Dalstrom razlikuje pet osnovnih podrucja iz koji knjizevnost crpe svoje teme i daje sledecu tipologiju teme: prirodne fizike sile, npr. godisja doba kao teme lirske poezije, Scila i Haridba i slicne; organike sile koje odreduje coveka bioloski, npr. incest kao tema drame, odnos roditelja i dece kao tema romana, i slicne; drustvene sile – koje ukljucuje i organike sile, ali im daju smisao drustvenih pojava a ne izdvojene individualne sudbine – npr. politika ili vaspitivanje kao tema u romanu; egoicke sile koje prestavljaju coveka kao individuu, npr. Geteov Faust; religiozne sile, npr. Eshilov Okovani Prometej.) (Recnik f. 801)

Toposi

Teksti i Sabri Hamitit
Pra, toposi mengadalë kalon nga fusha formale në fushën e domethënies (...) Ernest Robert Kurtius, (...), ka krijuar një histori të toposit (topikës) apo më saktë një tipologji të tij, duke studiuar praninë dhe funksionin e toposit në traditën letrare evropiane nga antika, nëpër mesjetë e deri në modernitet... (Tematologjia, f. 20)

Teksti i origjinalit
Pojam toposa prelazi vremenom sa formalnog podrucja na saderzajno. Na novom znacenju izgradio je historiku topike E. R. Curtijus, proucavajuci kontinuitet i funkcionalnost toposa kao stalnog stilskog i strukturalnog elementa u evropskoj knjizevnoj tradiciji od antike preko srednjeg vijeka do 18 stolecu. (Recnik, f. 817)

Përkufizime që as dreqi s’i merr vesh.
Jo njëherë lexuesi kot mundohet të kuptojë se çfarë do të thotë Sabri Hamiti: “Në këtë vështrim tematika synon një arkeologji të kuptimit për të shkuar kah përkufizimi që tema është po ashtu një pathemë, që nënkupton një fushë të fuqishme të afektivitetit, të ndjeshmërisë së nisur e të përsëritur. Kritika tematike diferencon terminologjinë e semantikës strukturale në ‘semat nukleare’ dhe ‘semat kontekstuale’ të temës. Atëherë vjen akti i vendosjes së temës në tekst duke përdorur intuitën fenomenologjike, me një analizë tekstuale nëpërmjet një udhe strukturale” etj.etj. (24)

Sabri Hamiti citon vetëm vetveten
Ndërsa tekstet e të tjerëve i fut në tekstin e tij pa i cituar fare, ai nuk harron ta citojë vetveten: “Duke menduar e kërkuar këto probleme në letërsinë shqipe dhe duke hetuar veçantitë e saj, para pesëmbëdhjetë vjetësh në librin tim ‘Tema shqiptare’, këto veçanti i kam pas quajtur albanizma”. (22)

Përfundime
“Tematologjia” është e thurur në bazë të vjeljes së materialit të gatshëm nga fjalorët e termave letrare, frëngjisht e serbokroatisht, e nga ndonjë libër tjetër, pa shtuar ndonjë gjë të re në këtë drejtim, dhe pa cituar burimet e literaturës. Bile autori përkufizimet e këtyre termeve i merr të gatshëm, derisa nuk i ngatërron ato, apo nuk i vesh me konstrukte poetike, si: “...tematologjia do të bëhet disiplinë e re, kushërirë e historisë së ideve dhe bijë e historisë letrare”. (f. 13), ose “duhet të kalohet një udhë që përshkruan odisenë e temës dhe të teorisë së saj” (odisenë e përmend tre herë, ff. 14, 20, 28). “Kjo çon kah përkufizimi tjetër i punës së tematologjisë për të çelur udhë në pyllin e interpretimeve... (25) Kur Sabri Hamiti në tekstin e tij e inkuadron tekstin e përkthyer nga frëngjishtja qind për qind, shkrimi del i shkëlqyeshëm. Por ai në shumë raste largohet nga burimi dhe, për aq sa largohet nga origjinali, për aq edhe dëmtohet teksti. Në disa raste kur përpiqet të filozofojë, nuk e besoj se e di edhe vetë se çka dëshiron të thotë, si p.sh.: “...ajo (Tematologjia) duhet të jetë një fuzion, union, e mbas kësaj një unitet” (f. 27). Ai citon vetëm atëherë kur kanë cituar autorët e Fjalorit frëngjisht duke e përvetësuar autorësinë e Fjalorit. Përveç nga ky Fjalor, ai, në po të njëjtën mënyrë, e përvetëson edhe Recnik knjizevnih termina, veprim që nuk e bën për herë të parë. Ndoshta kjo është kritikë postmoderne, e cila i prish kufijtë në mes nocioneve dhe kështu krijon palimpsest nocionesh, ku më nuk dihet kuptimi primar dhe sekondar i tyre, ku më nuk ndërhyn logjika, po hidhen mendimet, siç hidhen ngjyrat në pikturën abstraksioniste.